1. Ona tili darslarida kreativ tafakkurni shakklantirish Òquvchilarda tanqidiy fikrlashni òstirish

Ot so`z turkumini o`rganish metodikasi
Otni organishga tayyorlov bosqichi savod orgatish davriga togri keladi. Bu bosqichda oquvchilar predmetlarni va ularni nomi bolgan sozlarni farqlashga organadilar. Sozning lekik manosi (har bir soz mano bildirishi)ga etibori oshiriladi, manolarni hisobga olgan holda sozlar (qushlar, meva va sabzavotlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni gruppalash konikmasi shakllantiriladi. Sozlarni leksik manosi asosida gruppalash mashqlari otlarni taqqoslash, oxshash tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish konikmasini ostiradi. Shunga qaramay, gramatik tushunchani shaklantirish uchun oquvchilar sozning aniq manosini bilmaydilar, sozning leksik manosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham ozlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik manolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi. (kim yoki nima sorogiga javob bolishi, predmet bildirishi tushuntiriladi) Oquvchilar kim? Sorogiga javob bolgan otlardan farqlashni organadilar.
Bu bosqichda ular sozlarni soroq berish bilan farqlashni bilib oladilar, bolalarda mavxum grammatik tafakkur osib boradi. Bolalarda kopgina atoqli otlarni bosh harf bilan yozish konikmasi shaklanib boradi. 2-sinfda otlarning leksik manosi, atoqli va turdosh otlar haqidagi bilim chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar otlarda son bilan tanishtiriladi. Ot tushunchasini shakllantirish uchun shu soz turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha otlarga xos bolgan belgilarni korsatish, ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni organishga bagishlangan birinchi darslardayoq predmetlarni bildiradigan sozlar sistemaga solinadi. Shu sozlarning hammasi uchun umumiy bolgan belgilar aniqlanadi. Bu sozlar predmetlarni bildirib, kim? Yoki nima? Sorogiga javob boladi. Dasturga kora, boshlangich sinf oquvchilarini sifat va boshqa soz turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, gozallik, ishonch, okinch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va oquvchilar qiziqib sorasalar, otlar bolalar organgan belgilari asosida nima sorogiga javob bolishi, predmet nomini bildirishi tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini korsatish uchun oqituvchi oqish kitobidan matn shu sozlarsiz oqishni topshiradi. Oquvchilar matn otlari tushirib qoldirilib oqiganda, matn mazmunini tushunib bolmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni orab olgan predmetlarning nomi, bu sozlarsiz bir-birimizga oz fikrimizni tushuntira olmaymiz.
3-sinfda Otlar son mavzusi, yani otlarning birlik va koplikda qollanishi ustida ishlash jarayonida oquvchilarda; 1)birlik va koplikda qollanilgan otlani manosi va qoshimcha orqali farqlash. 2)birlikdagi otdan koplik sondagi ot va aksincha, koplikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish. 3)gapda sozlarning boglanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda togri foydalana olish konikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va koplikda qollanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildiradigan otlar taqqoslanadi: Qalam-qalamlar, nok-noklar kabi. Suxbat asosida nok sozi nechta (1 ta) predmetni va noklar sozi nechta (2 va undan ortiq) predmetni bildirishni aniqlanadi. (boshqa sozlar bilan ham shunday ashlanadi) Oddiygina xulosa chiqariladi va umumlashtiriladi; agar otlar bir predmetni bildirsa birlikda, 2 va undan ortiq predmetni bidirsa koplikda qollaniladi. Koplikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga -lar qoshimchasi qollaniladi. Birlikdagi otlar kim? Yoki nima? Sorogiga, koplikdagi otlar esa kimlar? Yoki nimalar? Sorogiga javob boladi. Bu sinf oquvchilariga faqat birlikda qolaniladigan otlar, birlik shaklida qollangan armiya, qoshin, xalq kabi otlar koplik manosini anglatadigan manosi maxsus tushuntirilmaydi.
Agar oquvchilar bu haqda savol bersalar, sodda shaklda tushuntirish mumkin. Otlarning birlik va koplikda qollanilishini kuzatish aslida soz formasi ustida ishlashning boshlangich bosqich hisoblanadi. Bunda oquvchilar otlarni koplik qoshimchasi bilan ozgartirish, yani otga forma yasovchi qoshimcha qoshish bilan sozning leksik manosi ozgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlarda egalik qoshimchalari mavzusi boshlangich sinf oquvchilari uchun murakkab hisoblanadi. Chunki bu mavzu organulgunga qadar, bolalar shaxs tushunchasi bilan xali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlari hali organmagan boladilar.
Oquvchilarga egalik qoshimchasi predmet birlik va koplikdagi 3 shaxsdan biriga tegishli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, oquvchilarni otlarda egalik qoshimchalari bilan tanishtirishda oqituvchi ishni sarlavhadagi Egalik sozining leksik manosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: ega bolish, qarashlilik, tegishlilik, oidlilik manolarini bildiradi. Egalik qoshimchasi deyiaganda biror narsaga ega bolishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan qoshimchalar tushuniladi. Otlar egalik qoshimchalari bilan qollaniladi. Otga qoshilgan egalik qoshimchasi shu ot ifodalangan predmetning kimgadir qarashli ekanini, shu predmetni egasi ekanini bildiradi; kecha oqigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ranoning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi sozlari soz tarkibiga kora taxlil qilinadi va oquvchilar kitobozak, -im, -ing, -i qoshimchalari qoshimcha ekanini aniqlaydilar.
O`qituvchi kitobim va kitob sozlarini taqqoslashni, -im qoshimchasining manosi haqida oylab korishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi. Bolalar qoshimchaning manosi haqida fikr yuritadi. Ammo kitobim sozining manosiga (mening kitobim kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. Oqituvchi qisqa tushuntiradi. Tilda 3 ta shaxs mavjud; sozlovchi yoki 1-shaxs, tinglovchi yoki 2-shaxs, ozga yoki 3-shaxs. Hozir men sizga sozlayapman, tushuntirayapman, demak, men sozlovchi, hozir siz meni (tushuntirayotgan mavzuni) tinglayapsiz demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) ozga hisoblanadi. Siz otlar birlik va koplik sonda qollanilishini bilasiz. Malumki, biror narsa bir shaxsga yoki 2 va undan ortiq shaxsga tegishli bolishi mumkin. Mana shu manolarni, yani biror predmetning birlik yoki koplikdagi 3 shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qoshilgan egalik qoshimchalari bildiradi.
Masalan, kitobim soziga qoshilgan, siz aniqlangan im qoshimchasi kitobning 1-shaxsga taalluqli ekanini, yani kitobning egasi 1-shaxs ekanini bildiradi. (-im, -ing, -i qoshimchalari ham shunday tushuntiriladi).
Qisqa shunday xulosa chiqariladi; Otlarga qoshilgan mana shunday qoshimchalar egalik qoshimchalari deyiladi. Egalik qoshimchalari tegishlilik, egalik manosini bildiradi. Egalik qoshimchalari otlarga 2 xil variantda qoshiladi. Oxiri unli bilan tugagan otlarga m, -ng, -si, -miz, -ingiz, -si egalik qoshimchalari, oxiri undosh bilan tugagan otlarga im, -ing, -i, imiz, -ingiz, -i egalik qoshimchalari qoshiladi. Shundan song oquvchilar Ozbek tili darsligidagi qoidani oqiydilar. Jadvalni taxlil qiladilar. Oquvchilarga egalik qoshimchalari haqidagi konikmani shakllantirish uchun matndan egalik qoshimchasi bilan qollangan otni topish uni tarkibiga kora taxlil qilib, egalik qoshimcha shaxs sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qoshimchasini qoshish, predmet qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik qoshimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi.
Otlarning kelishiklar bilan turlanishini organish jarayonida egalik qoshimchasi bilan qollangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan, kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini organish jarayonida esa egalik qoshimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan boglanib, soz birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Kelishiklar sintaktika kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarining gapda boshqa sozlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni orgatishda oquvchilarning gapda sozlarning boglanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni oquvchilar gapda mano va grammatik tomondan boglangan sozlarni (soz birikmalarini) ajratishga organganlaridan song boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda sozlarning boglanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun oquvchi ot gapda qaysi soz bilan boglanishini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa sozlar bilan boglanganda qoshimchalar bilan ozgarishi ancha oldindan kuzatilib boriladi. Aslida oquvchilar 1-sinfdayoq soz manolarini ozgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular soz formasi nimaligini bilmaydilar. Bolalar keyingi sinfda forma yasovchi (soz ozgartiruvchi) qoshimchalar bilan tanishadilar. Bu qoshimchalar gapda sozlarni boglashi uchun xizmat qilishini tushunadilar. 3-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik formalaridan ongli foydalanish va kelishik qoshimchalarini togri yozishga orgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda organiladi. 1. Otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida malumot berish; 2. Koplikdagi otlarning turlanishini orgatish; 3. Har bir kelishikning xususiyatlarini aloxida organish va u bilan bogliq holda kelishik qoshimchalarini yozilishi haqida konikma hosil qilish. Otlarning kelishik qoshimchalari bilan ozgarishi turlanishi haqida tushunchaberish bilan oquvchilarga kelishik qoshimchalari gapda sozlarni boglash uchun xizmat qilishi, ozbek tilidagi 6 kelishik, ularning nomi, soroqlari, qoshimchalari va joylanish tartibi tushuntiriladi. Oquvchilar ozlashtirgan grammatik bilimlarini imloni ozlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi. Oquvchilar avval gapda ot boglangan sozdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar: keyin soroqqa qarab kelishikni aniqlaydilar, masalan, yashaydi (qayerda?)- qishloqda (orin payt kelishigi) ular buni yaxshi ozlashtirgandan song mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi. Koplikdagi otlarning turlanishini organishda nutqda koplikdagi otlardan togri foydalanish konikmasini takomillashtirish maqsadi kozda tutiladi.
Oquvchilar suxbat yordamida bosh kelishikdagi otning sorogini va batta predmetni bildirishini aytadilar. (nima? kitob, kim? - oquvchi). Oqituvchi agar shu ot 2 va undan ortiq predmetni bildirsa, qanday soroqqa javob bolishini, qaysi kelishikni bildirishini soraydi, ular qiynalmay javob beradi (nimalar? - kitoblar, kimlar? - oquvchilar). Xulosa chiqariladi: koplikdagi otlar bosh kelishikda kimlar? yoki nimalar? Sorogiga javob boladi. Oquvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni koplikda turlaydilar va koplik qoshimchasi doim kelishik qoshimchasidan oldin qoshilishini, soroqlarini bilib oladilar. Har bir kelishikning alohida organishning vazifasi kelishikni organish bilan bogliq holda kelishik qoshimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va oquvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. Kelishiklarni bilib olish maqsadida soroqlardan foydalaniladi. Buning uchun oquvchilar, birinchidan, soroqni otning yakka oziga emas, balki gapda ot mano tomondan boglangan sozdan shu otga berishni organishlari, ikkinchidan, kelishiklarning soroqlarini yaxshi bilishlari zarur.
Kelishiklarning xususiyatlarini organishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida organish maqsadga muvofiq: 1. Kelishiklarning grammatik asosi. 2. Soroqlari. 3. Qoshimchasi. 4. Gapdagi vazifasi. Kelishiklarni shu tarzda organish ularni ozaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli ozlashtirishni taminlaydi. Bir kelishik ozining muhim belgilari bilan boshqa kelishikldardan farqlanadi. Muayayn bir kelishikdagi otdar ongli foydalanish va kelishik qoshimchalarini togri yozish uchun oquvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta ozlashtirishi talab etiladi. Shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini ozlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash konikmasini shakllantirishga katta orin beriladi. Oquvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashga qiynaladilar, bir qoshimcha orniga ikkinchisini ishlatadi. Buning oldini olish uchun ikki kelishikning manosi, qoshimchasi, soroqlari va gapdagi vazifasi taqqoslanadi, suxbat asosida xulosa chiqariladi.
Boshlangich sinf dasturiga kora oquvchilarni qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz qollanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. Oquvchilar jonalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jonalish kelishigi qoshimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh bilan sozlarga jonalish kelishik qoshimchasi ga qoshilganda talaffuzda ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi tovush harf tomonidan taxlil qilish bilan tushuntiriladi. b) jonalish kelishigi qoshimchasi oxiri k undosh bilan tugagan otlarga ka shaklida qoshiladi, oxiri q undosh bilan tugagan -qa tarzida qoshiladi. Oquvchilar orin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik qoshimchasida da ning ta bolib eshitilsa ham da shaklida yoziladi. Oquvchilar chiqish kelishigining xususiyatlar bilan ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qoshimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaradorliligini taminlaydigan shartlar maqsadga muvofiq mashq tanlash, mashq materialini asta murakkablashtira borish bilan oquvchilarning mustaqilligini oshirish, imloni grammatik bilimni takomillashtira borish, oquvchilarning nutqini ostirish bilan boglab orgatishdir. Shunday qilib, boshlangich sinflarda ot kompleks ravishda organiladi va uni organish oquvchilar shu soz turkumining belgilarini, funktsiyasini ozlashtirishiga, shuningdek ularda kelishik qoshimchalarini togri yozish konikmasini shakllantirishga qaratiladi.
Ot yasovchi qoshimchalar ustida ishlash usullari.
Ot yasovchi qoshimchalar ustida ishlash bazi soz yasovchi qoshimchaning manosini va yasama sozning grammatik belgilarni aniqlash bilan birga olib boriladi. Ot yasovchi qoshimchaning manosini tushuntirish uning ot yasashdagi ahamiyatini oquvchilar anglashiga imkon beradi, ularning diqqat-etibori soz yasovchi qoshimcha yordamida yangi leksik manoli soz yasalishiga qaratiladi. Masalan: (ish-ishchi, ishli, ishchan)
Yasalgan soz qaysi soz turkumiga kirishini aniqlash soz yasovchi qoshimcha yordamida har xil soz turkumiga oid sozlar yasash mumkinligi haqidagi tasavvurni chuqurlashtiriladi.
Ot yasovchi qoshimchalarni ongli ozlashtirish uchun quyidagi mashqlar sinfidan foydalanish yaxshi natija beradi:
Birinchi sinf mashqlarga har xil soz yasovchi qoshimcha qoshish bilan hosil bolgan bir xil ozakli sozlraning mano jihatidan farqini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Masalan gul sozidan chi,-zor, soz yasovchi qoshimchalari bilan yangi soz yasang. Hosil bolgan sozlarni manosi va tarkibiga kora qiyoslang. Ularda nima oxshash? sozning qaysi qismi ularning manosiga kora farqlayapti? Yangi sozlarni qatnashtirib gap tuzing.
Ikkinchi sinf mashqlarga bir soz yasovchi qoshimchani har xil sozlarga qoshishdan hosil bolgan sozlarda soz yasovchi qoshimchaning manosini qiyoslashga oid vazifalar kiridi. Bunday mashqlarning maqsadi soz yasovchi qoshimchaning manosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchi sozlarini taqqoslash, manosiga kora oxshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini shaxsni bildiradi), sozning qaysi qismi bajaruvchi shaxs manosini bildirayotganligini aniqlash (ot yasovchi qoshimcha -chi).
Uchinchi sinf mashqlarga matnni leksik-grammatik va leksik uslubiy tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan ozakdosh sozlarni topish, ularning manosidagi farqni aytish, bu farq sozning qaysi qismi yordamida yuzaga kelayotganini aniqlash; berilgan sozlardan namunadagidek gap tuzing (masalan, soatsoz soatni tuzatdi), (traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); ozakdosh sozlarni aniqlash va tarkibiga kora tahlil qilish va hokazo.
Topshiriq. Ajratib korsatilgan so`zga ozakdosh bolgan bir soz toping. Uning qaysi soz turkumiga kirishini ayting va uni soz tarkibiga kora tahlil qiling.
- Olma daraxt kop joy (Olmazor).
- Paxta yetishtirish bilan shug`ullnadilar (Paxtakor).
- Bog` yaratadigan va uni parvarish qiladigan kishi (Bog`bon).
- Traktor bilan ish bajaradigan kishi (Traktorchi).
- Gul solib, qoiladigan idish (guldon).
O`quvchilar oqituvchilar yordamida shu soz qaysi sozdan va qanday qoshimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar.
1.Har xil so`z turkumiga kiradigan o`zakdosh sozlardan qatnashtirib gap tuzing.
2.Ot yasashga doir vazifalar:
- Oq, ishso’zlaridan la, -chi, qo’shimchalariyordamidayangiso’zlaryasang. Berilgan va siz yasagan sozlar qaysi soz turkumiga kirishini ayting va fikrimizni asoslang.
- Ish, raxta, suvotlaridan o’zakdosh otlar yasang, so’zlarni tarkibiga ko’ra tahlil qiling yangi ot hosil qilish uchun siz so’zning qaysi qismidan foydalandingiz?
- Chiz, oz fellaridan ozakdosh otlar yasang. Otlarni soz tarkibishga kora tahlil qiling. Feldan ot yasang uchun qanday qoshimchalardan foydalandingiz?
Bu vazifalar oquvchilardan ot yasalishi xususiyatlariga, sozlarning morfemik tarkibiga etibor berishi talab etadi va sozning morfemik tarkibi shu sozning muayan bir soz turkumiga oid ekani bilan bogliqligini aniqlashga qaratiladi. Boshlangich sinflarda u yoki bu soz turkumining yasalishi kuzatish propedevtik xarakterda boladi, uning natijasi mashqning mavzusini ozlashtirish maqsadiga qaratilishi, darsda faol va individual ishlarni togri uyushtirish, foydalanilgan leksik materialning oquvchilar saviyasiga mosligi va korgazmalikka bogliq.
O`qituvchi oquvchilarning biror morfemani biror morfemani qay darajada ozlashtirganini ularning morfemik tarkibi bolalar saviyasiga mos sozlardagi morfemalarni ajratish konikmasiga ozak va shakl yasovchi qoshimchadan yo ozak va soz yasovchilar, yoki ozak, soz yasovchi va shakl yasovchidan tuzilgan sozlarni mustaqil tanlay bilishiga, sozdagi morfemalarning rolini soz bilan tushuntirish konikmasiga, gapda soz yasovchi qoshimchali sozlarni togri ishlatish konikmasiga qarab aniqlaydi.
Quyidagicha savol va topshiriqlarni bajarish asosida oquvchilar sozning morfemik tarkibini qanday ozlashtirganini aniqlash mumkin:
I. Savollarga javob berish:
1. Sozda qaysi qism eng asosiy hisoblanadi? Nima uchun?
2. Ot yasovchi qoshimcha qanday vazifani bajaradi? Misol bilan isbotlang.
3. Sozda shakl yasovchi qoshimcha nima uchun xizmat qiladi?
4-sinf ona tili darsida ot yasovchi qoshimchalarni ilgor metodlar asosida orgatish usullari.Boshlangich sinflar ona tili dasturiga muvofiq sozning morfemik tarkibi 3-sinfda organiladi. 4-sinfda soz turkumlarini organish bilan bogliq holda sozning tarkibi haqidgi bilimlarni takomillashtirish kozda tuziladi. Avvalo, til materialini organish tizimi nimaligini aniqlab olish, zarur.
Til materialini organish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangn izchillikdagi va ozaro boglanishdagi bilimlar yigindisini ozlashtirishi taminlaydigan maqsadga qoilatilgan jarayon, shuningdek, shu asosda Amaliy konikmalarni shakllantirish tushuniladi. Sozning morfemik tarkibiga tadbiq qilganda, tizim soz yasalishiga oid va grammatik bilimlarini ozlashtirish: 1) dastur materialini organish tizimida sozning morfemik tarkibini organishing orni bilan; 2) «ozak», «ozakdosh», «soz», «soz yasovchi qoshimcha», «shakl yasovchi qoshimcha» tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) sozning morfemik tarkibi va soz yasalishining ozaro bir-biriga tasir qilishibilan; 4) morfemalarni togri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan boglikligini belgilab beradi.
Soz tarkibi uch bosqichda organiladi:
Birinchi bosqich. Soz yasalishi organishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi oqituvchilarni bir xil ozakli sozlarning mano va tuzilishiga kora boglanishining tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qoyilishiga sabab, birinchi, sozning mano va tuzilishi jihatidan boglanishi tushunish, ozining linglistik mohiyatiga kora, bir xil ozakli sozlarni va soz yasalishini ozlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatdan ham, yasalgan va yasashda asos bolgan sozlar bir-biri bilan mano va tuzilishi jihatidan boglanadi: ish-ishchi, galla-gallakor, ikkinchidan, oquvchilar bir xil ozakli qiynchiliklarga duch keladilar: ular bir xil ozakli sozlarning manolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladilar, chunki ularda malum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan boladi; ozak, soz yasovchi va shakl yasovchi va shakl yasovchi koshimchalarning vazifalari ozlashtirishda ularga bir xil ozakli sozlarning mano va tuzilishi jihatidan oxshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik qiladi. Shunring uchun sozning morfemik tarkibini maxsus organishdan oldin uning mano va tarkibiga kora yaqinligi kuzatiladi.
Tilda juda kop sozlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. Shuning uchun oquvchilar bilan nega shans yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta-sekin tildagi bir soz bilan ikkinchi soz ortasidagi boglanishi aniqlashga otish mumkin. Masalan, «Nega kishilar paxta kop ekilgan joyni paxtakor (paxta-paxtakor), daraxt kop ekilgan joyni daraxtzor (daraxt-daraxtzor) deb nomlangan?».
Ikkinchi bosqichi: bir xil ozakli sozlarning xusussiyatlari va barcha morfemalarning tabiati bilan tanishtirish. Bu bosqichining asosiy oquv vazifasi sozlarning manoli qismlari sifati ozak, soz yasovchi va shakl yasovchi qoshimchalar bilan tanishtirish, «ozakdosh sozlar» tushunchasini shakllantirish, bir xil ozakli sozlarda ozakning bir xil yasovchini kuzatish hisoblanadi.
Bir xil ozakli sozlarning manolaridagi umumiylik ozakning umumiyligi tufayli iyundga keladi, ularni bir sinfga birlashtiradi; qoshimchalar esa sozning manosiga oziga xos mano qoshadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil ozakli sozlar ustida bunday ishlash oquvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi ular diqqatini sozlarni umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini beradi. masalan. oqituvchi kombayin rasmini korsatadi va «Kombayinni boshqalaridan kishi nimadeb nomlanadi?» savolini beradi. javob xat-taxtaga yoziladi: kombayin-kombayinchi. tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil ozakli sozlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval sozlarni mano va tarkibiga kora taqqoslash asosida «ozakdosh sozlar» atamasi beriladi, keyin ozakdosh sozlarning umumiy qismi ozak deyilishi, ozakdosh sozlarni boshqacha qilib, bir xil ozakli sozlar (yani ozakdosh ozlar) deb nomlanishi ham tushuntiriladi.
Bir xil ozakli sozlar turli soz turkumiga oid boladi, shuning uchun birxil ozakli sozlarni organishning bu bosqichida oquvchilar diqqati ozakdosh sozlar shaxs. narsa, uning harakati va belgisini bildirishga qaratiladi. Shu maqsadda turli soz turkumiga oid bir xil ozakli sozlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi, bunda sozlarni manosi va tarkibiga kora taqqoslab, oxshash va farqli tomonlarini aniqlash shart. Masalan, oqituvchi gul sozini yozish va unga gul kop ekilgan joyni bildiradigan ozakdosh soz tanlashni topshiradi. Oquvchilar gul, gulzor sozlarini yozadilar.
Gulzor sozini hosil qilish uchun zor qismi qushilgani aniqlanadi. Oqituvchi «Gul parvarish qilish bilan shugullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?» savolini beradi. Oquvchilar gulchi sozini aytadilar; bu soz gul soziga chi qismini qoshish bilan hosil qilingani (yasalgani) aniqlanadi. Sozlardagi –zor,-si qismlarning ahamiyatini taqqoslash asosida boshlangich bilimlar umumlashtiriladi, ot yasovchi qoshimcha atamasi beriladi.
Uchinchi bosqich ozak, soz yasovchi va shakl yasovchi qoshimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini organish metodikasi. Bu bosqichning oquv vazifasiga «ozak», «soz yasovchi qoshimcha», shakl yasovchi qoshimcha tushunchalarni shakllantirish, sozning leksik manosi bilan morfemik tarkibi ortasidagi boglanish haqidagi tasavvurlarni ostirish, ozakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli sozlarni togri yozish malakasini shakllantirish, nutqda soz yasovchi qoshimchasi bor sozlarni ongli ishlatish konikmasini ostirish kiradi.
Nazariy malumotlarni amaliy mashqlar bilan boglagan holda oqituvchi mavzuni mustahkamlash uchun bir qancha yangi pedagogik texnikalar-oyin vositalaridan foydalanadi. O`quvchilar berilgan so’zga o’zakdosh so’zlar topadilar.