1. Operatsion tizim faniga kirish, maqsadi va vazifalari

1.Operatsion tizim faniga kirish, maqsadi va vazifalari.
Operatsion tizim (OT, ingliz tilida - operating system) qurilmalar (hardware), amaliy dasturlar (application software) va foydalanuvchi (user) kompyuteri o‘rtasida vositachilik (interface) qiladigan va kompyuter resurslarini boshqarish va foydalanuvchilarning o‘zaro munosabatlarini tashkil qilish uchun mo‘ljallangan bir-biriga bog‘langan dasturlar to‘plamidir.
Operatsion tizimda ishlashdan asosiy maqsad: foydalanuvchi dasturlarini bajarishda qulaylik, samaradorlik, ishonchlilik, xavfsizlikni ta’minlash. Foydalanuvchi birinchi navbatda – foydalanuvchi xoxlagandagidek uni qanoatlantiridagan darajada ishlashi uchun unga so‘rov natijalarini to‘g‘ri taqdim etishi, rad etishlar bo‘lmasligi, tashqi xujumlardan himoyalangan bo‘lishi kerak. Buni bajarish uchun hisoblash vositalari dasturni ishlata olishi va operatsion tizim bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Operatsion tizim quyidagi sifatlarga ega bo‘lishi kerak:
1.Ishonchlilik.
2.Himoyalash
3.Samaradorlik.
4.Qulaylik.
5.Bashorat.
6.Moslashuvchanlik
7.Kengayuvchanlik
8.Aniqlik
2. operatsion tizim klasifikatsiyasi
Operatsion tizim (OT) klasifikatsiyasi, kompyuter tizimlarining xususiyatlariga va funksiyalariga asoslangan bir turlidagi klasifikatsiyadir. OT klasifikatsiyasi, tizimni boshqarish, resurslar bilan ishlash, xavfsizlik, o'rnatish va tizimning boshqa xususiyatlariga asoslangan xilma-xil tizimlar yoki turlarni belgilaydi.
OT klasifikatsiyalari odatda uchta kategoriya asosida belgilanadi:

1. 
   Tizimni boshqarish usullari bo'yicha klasifikatsiya: Bu klasifikatsiyada, OT, tizimni qanday boshqarishga yordam beradi. Misol uchun, uni o'ng tomonida joylashgan tugmalar orqali yoki komanda qatorlari yordamida boshqarilishi mumkin.
   
2. 
   Tizimni ishga tushirish usullari bo'yicha klasifikatsiya: Bu klasifikatsiyada, OT, tizimni ishga tushirish usullariga asoslangan xilma-xil tizimlar yoki turlarni belgilaydi. Misol uchun, uni qurilish jarayonida o'rnatish yoki yuklab olish yordamida ishga tushirish mumkin.
   
3. 
   Tizimning xususiyatlari bo'yicha klasifikatsiya: Bu klasifikatsiyada, OT, tizimning xususiyatlariga asoslangan xilma-xil tizimlar yoki turlarni belgilaydi. Misol uchun, tizimning tarmoq, matn, grafik, multimedia, ma'lumotlar bazasi yoki boshqa xususiyatlari bo'lishi mumkin.
   

OT klasifikatsiyalari kompyuter tizimlari uchun keng qo'llaniladi. Bu klasifikatsiyalar, tizimni boshqarish, ishga tushirish va boshqa xususiyatlarga qarab, tizimni tanlash va uning loyihalarni qurishda yordam beradi.
3.bios tizimi
BIOS — asosiy kiritish-chiqarish tizimi bo‘lib, motherboard(materinskaya plata)’da alohida chip sifatida ishlaydi. Bu chipning vazifasi kompyuter va operatsion tizimni bir-biriga bog‘lashdan iborat. Har safar kompyuter yoqilganda dastlab BIOS ishlaydi, kompyuter uskunalari parametrlarini tekshiradi va operatsion tizim yuklanuvchi fayliga(dasturiga) o‘z ishini beradi(NTLDR, bootmgr).
BIOS quyidagi vazifalarni bajaradi:
— kompyuterni faollashtirish, barcha elementlarini boshlang‘ich holatga keltirish;
— kompyuter qurilmalarini dastlabki tekshiruvini amalga oshiradi(POST-test);
— kompyuter qurilma qismini dastlabki sozlash ishlarini amalga oshiradi;
— tizim resurslarini taqsimlaydi;
— PCI qurilmalarini ro‘yxatdan o‘tkazish va sozlash;
— operatsion tizimni dastlabki yuklanishini amalga oshiradi(bootmgr);
— qurilmalarni bir-biri bilan moslashuvini tekshiradi;
— elektr ta’minotini boshqarish, kompyuterni o‘chirish, uxlash holatiga o‘tkazish.
BIOS dasturini asosan quyidagi firmalar ishlab chiqishadi:
— American Megatrends (AMI);
— Award Software;
— Phoenix Technologies.
4.operatsion tizim tarkibiy qisimlari
Operatsion tizimning tarkibiy qismlari

1. 
   Yadro
   
2. 
   Jarayonni bajarish moduli
   
3. 
   Interrupt Module
   
4. 
   Xotirani boshqarish moduli
   
5. 
   Ko'p vazifali modul
   
6. 
   Xavfsizlik moduli
   
7. 
   Foydalanuvchi interfeysi moduli
   
8. 
   Ma'lumotlarni boshqarish moduli
   

Operatsion tizimlar, kompyuter tarmoqlarini boshqarish uchun kerakli asosiy dasturlar va funksiyalarni o'z ichiga oladi. Operatsion tizim tarkibiy qismlari quyidagilar bo'lishi mumkin:

1. 
   Kernel: Operatsion tizimning asosiy qismi bo'lib, kerakli funksiyalarni o'z ichiga oladi. Kernel, kompyuter tarmog'ining boshqa qismlari va tizimlar bilan aloqada ishlaydi. Kernel, kompyuterning qaysi qismini ishga tushirish, qanday haydovchi resurslarni qanday foydalanishni aniqlaydi.
   
2. 
   Device drivers: Kompyuter tarmog'ining alohida qurilmalarini boshqarish uchun kerakli dasturlar. Device driverlar, kompyuterda joylashgan qurilmalar va ularning xususiyatlariga bog'liq ko'plab operatsion tizim funksiyalarini o'z ichiga oladi.
   
3. 
   User interface: Foydalanuvchining operatsion tizim bilan aloqasini ta'minlash uchun kerakli dasturlar. Bu dasturlar grafik interfeys, terminal yoki boshqa ko'rinishda bo'lishi mumkin.
   
4. 
   Utility programs: Bu dasturlar, operatsion tizimning kerakli funksiyalarini bajarish uchun kerakli qo'shimcha dasturlardir. Masalan, fayl tahlili, fayl tuzatish, tarmoq sozlash va boshqa funksiyalar.
   
5. 
   Libraries: Odatda, operatsion tizimda dasturlar to'plami bo'lib, ularga kerakli kutubxonalar yuklanadi. Kutubxonalar, dasturlar uchun kerakli funksiyalarni o'z ichiga oladi.
   
6. 
   File system: Fayllarni saqlash uchun kerakli funksiyalarni o'z ichiga olgan dasturlar to'plami. Fayl tizimi, fayllarni qanday saqlash, qaytarish va boshqa operatsion tizim funksiyalarini bajarish uchun kerakli qo'shimcha dasturlarni o'z ichiga oladi.
   

Bu xususiy qismlar, operatsion tizimni boshqarish uchun kerakli dasturlarni o'z ichiga oladi. Barcha tizimlar o'zining xususiy qismlari va funksiyalari bilan ta'minlangan bo'lib, ularning ishlash xususiyatlari va imkoniyatlari kompyuter tizimining xususiyliklariga bog'liq bo'ladi.
5.interfeys va uning turlari
Interfeys, bir dastur yoki tizimning foydalanuvchi bilan aloqani ta'minlaydigan qismidir. Interfeys, foydalanuvchining tizim bilan o'zaro aloqasini ta'minlaydi va foydalanuvchining tizimni boshqarishini osonlashtiradi.
Interfeysning turli xil turlari mavjuddir, quyidagilar jumladir:

1. 
   Grafikali interfeys (GUI):
   
2. 
   Komanda qatorli interfeys.
   
3. 
   Pari interfeysi.
   
4. 
   Web interfeysi:.
   
5. 
   Ovozli interfeys:.
   
6. 
   Tizim interfeysi:
   

1. 
   Graphical User Interface (GUI): Bu interfeys turi, foydalanuvchiga tizimni vizual ravishda boshqarish imkoniyatini beradi. Bu interfeys, odatda ikki boylikli (2D) yoki uch boylikli (3D) grafik elementlardan foydalanadi. Foydalanuvchi, mouse yoki klaviatura yordamida elementlarni tanlash va ularga tegishli amallarni bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi. Masalan, Windows, MacOS va Linux kabi operatsion tizimlarining ko'pida GUI interfeysi mavjud.
   
2. 
   Command Line Interface (CLI): Bu interfeys turi, foydalanuvchiga matn ko'rinishida amallarni bajarish imkoniyatini beradi. CLI, odatda terminal yoki kompyuterda ishlatiladigan boshqa dasturlar orqali ishlatiladi. Foydalanuvchi, amallarni bajarish uchun ko'rsatmalarni yozadi va Enter tugmasini bosadi. CLI, qisqa yulduzcha (wildcard) va boshqa komandalarni bajarish imkoniyatini ham beradi. Unix va Linux kabi bir qancha operatsion tizimlar CLI interfeysni qo'llab-quvvatlashadi.
   
3. 
   Web User Interface (WUI): Bu interfeys turi, veb-saytlar orqali boshqarish imkoniyatini beradi. Foydalanuvchi, veb-brauzer yordamida veb-saytga kiradi va saytdagi elementlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. WUI, HTML, CSS va JavaScript kabi til va texnologiyalardan foydalanadi. Bu interfeys turi, internet saytlari, onlayn do'konlar va boshqa web-ixtirochilik platformalari uchun juda muhimdir.
   
4. 
   Natural Language Interface (NLI): Bu interfeys turi, foydalanuvchiga qalqib chiqish va yozish o'rniga o'ziga xos muloqotlarni ya’ni tizim bilan matnli muloqot olib borish imkoniyatiga ega bo'ladi. NLI, Siri, Alexa, Google Assistant va boshqa ommaviy nutqni aniqlash tizimlari kabi yangi tizimlarning yaratilishi bilan o'zgarishi bor interfeys turidir.
   

Interfeysning turli xil turlari mavjud va har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Tizim interfeysining qanday ko'rinishda va qanday amallarni bajarish imkoniyatiga ega bo'lishi, foydalanuvchining tizim bilan ishlashini osonlashtiradi.
6.operatsion tizimlarni qurish asoslari
Operatsion tizimlarni qurish asoslari quyidagilardan iborat:

1. 
   Yadro (Kernel): Operatsion tizimning yadrosi, tizimning barcha qismiga qarab ishlaydi va ayg'itlarni boshqaradi. Yadro, tizimning asosiy qismidir va tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun ham muhim ahamiyatga ega.
   
2. 
   Ayg'itlar yozilishi (Device Drivers): Ayg'itlar yozilishi, tizimning ayg'itlar bilan bog'liq bo'limidir. Ayg'itlar yozilishi, ayg'itlar bilan ishlashni ta'minlash uchun kerakli xususiyatlar va talablar bo'yicha yaratiladi.
   
3. 
   Protsesslar (Processes): Protsesslar, kompyuterda bajariladigan har qanday amalni ifodalaydi. Bu amallar, tizimni ishlatadigan dasturlar, foydalanuvchilar tomonidan bajariladigan amallar yoki tizim tomonidan avtomatik ravishda bajariladigan amallar bo'lishi mumkin. Protsesslar, tizimning xotirasida joylashadi va tizim resurslarini boshqarish uchun kerakli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
   
4. 
   Tarmoqlar va internet protokollari (Networks and Internet Protocols): Tarmoqlar va internet protokollari, tizimning tarmoq xususiyatlarini boshqaruvchi qismlardir. Bu qismlar tarmoqlar va internetga ulanishni ta'minlash uchun kerakli protokollarni o'z ichiga oladi. Tarmoqlar va internet protokollari, kompyuterlar o'rtasida axborot almashishni ta'minlash uchun xizmat ko'rsatadi.
   
5. 
   Foydalanuvchi interfeysi (User Interface): Foydalanuvchi interfeysi, foydalanuvchilar bilan tizim orasida aloqani ta'minlash uchun yaratilgan qismidir. Foydalanuvchi interfeysi, foydalanuvchilar tomonidan tizimni boshqarish uchun kerakli xizmatlarni ta'minlaydi.
   
6. 
   Xavfsizlik: Operatsion tizimlarda xavfsizlik, tizimning muhim ahamiyatga ega qismlaridan biridir. Tizimning xavfsizligi, foydalanuvchilarning ma'lumotlarini va tizimni xavfsiz saqlash uchun kerakli tizim xavfsizlik protokollari va qo'llanmalar bilan ta'minlanishi kerak.
   
7. 
   Tizimni boshqarish: Tizimni boshqarish, tizim resurslarini boshqarish, tizimning ishlash holatini kuzatish va tizim xatolarini aniqlash uchun kerakli vositalar va protseduralar bilan ta'minlanishi kerak.
   

7.EHM arxitekturasi
EHM (Enterprise Hybrid Cloud Management) arxitekturasi, IT ishlab chiqarish bo'yicha kompaniyalar uchun tashqi va ichki xizmatlarni birlashtirishni maqsad qilgan integratsiya tizimi hisoblanadi. Bu tizim, gibrid bulut tizimlari, barcha turdagi serverlar, tarmoqlar va dasturiy ta'minotlarni birlashtirish uchun yaratilgan.
EHM tizimi, quyidagi qismlardan iborat:

1. 
   Cloud Management Platform (CMP), gibrid bulut tizimlarida xizmatlarni boshqarish, sozlamalar va resurslar alohida bulut tizimlarida birlashtirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
   
2. 
   Service Management xizmatlarni ta'minlash, xizmatlarga kirishni boshqarish, xizmatlarni tasdiqlash va xizmatlar uchun hisob-kitoblarni boshqarish imkoniyatlariga ega bo'ladi.
   
3. 
   Infrastructure Management: Tarmoqlarni, serverlarni va ularning dasturiy ta'minotlarini boshqarish uchun kerakli funksiyalarni o'z ichiga olgan tizimdir. Infrastructure Management, infrastrukturani boshqarish, monitoring qilish va tizimni ishga tushirish uchun kerakli amallarni bajarish imkoniyatiga ega.
   
4. 
   Security and Compliance Management: Tizim xavfsizligini ta'minlash va to'g'ridan-to'g'ri xizmat ko'rsatish uchun kerakli funksiyalarni o'z ichiga olgan tizimdir. Security and Compliance Management, identifikatsiya va autentifikatsiya, ma'lumotlarni himoyalash va shaxsiy ma'lumotlarni saqlash uchun kerakli funksiyalarni bajarish imkoniyatiga ega.
   
5. 
   EHM arxitekturasi, kompaniyalar uchun murakkab IT infrastrukturalarini boshqarish uchun qulay xizmatlarni taqdim etadi. Bu arxitektura, hibrid bulut tizimlarini birlashtirish va barcha IT xizmatlarini birlashtirish yordamida, murakkablikni olib boradi va tizim boshqarishni osonlashtiradi
   

MS windows arxitekturasi
Microsoft Windows arxitekturasi, Windows operatsion tizimining qurilishiga asoslangan, tizimning ishlashini ta'minlayan qismlarni o'z ichiga oladi. Bu qismlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Yadro (Kernel): Windows operatsion tizimning yadrosi, tizimning barcha qismiga qarab ishlaydi va ayg'itlarni boshqaradi. Yadro, tizimning asosiy qismidir va tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun ham muhim ahamiyatga ega.
   
2. 
   Ayg'itlar yozilishi (Device Drivers): Ayg'itlar yozilishi, tizimning ayg'itlar bilan bog'liq bo'limidir. Ayg'itlar yozilishi, ayg'itlar bilan ishlashni ta'minlash uchun kerakli xususiyatlar va talablar bo'yicha yaratiladi.
   
3. 
   Protsesslar (Processes): Protsesslar, kompyuterda bajariladigan har qanday amalni ifodalaydi. Bu amallar, tizimni ishlatadigan dasturlar, foydalanuvchilar tomonidan bajariladigan amallar yoki tizim tomonidan avtomatik ravishda bajariladigan amallar bo'lishi mumkin. Protsesslar, tizimning xotirasida joylashadi va tizim resurslarini boshqarish uchun kerakli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
   
4. 
   Foydalanuvchi interfeysi (User Interface): Windows operatsion tizimlari, ko'p foydalanuvchilar tomonidan ishlatiladigan interfeysga ega. Bu interfeys, Start menyusini, panelini, ikonlarni va boshqa elementlarni o'z ichiga oladi.
   
5. 
   Tarmoqlar va internet protokollari (Networks and Internet Protocols): Windows operatsion tizimlari, tarmoqlar va internetga ulanishni ta'minlash uchun xizmat ko'rsatadi. Bu qismda, tarmoq protokollari, aloqa protokollari va boshqa tarmoq xususiyatlarini boshqarishga yordam beruvvositalar o'z ichiga oladi.
   
6. 
   Xavfsizlik: Windows operatsion tizimlari, xavfsizlikni ta'minlash uchun kerakli tizim xavfsizlik protokollari va qo'llanmalar bilan ta'minlanishi kerak. Bu qismda, Windows Defender, Windows Firewall va boshqa tizim xavfsizlik vositalari o'z ichiga oladi.
   
7. 
   Tizim boshqarish vositalari: Windows operatsion tizimlari, tizim resurslarini boshqarish uchun kerakli vositalarni ta'minlaydi. Bu qismlar, Task Manager, Disk Manager, Device Manager va boshqa tizim boshqarish vositalarini o'z ichiga oladi.
   

9.MSDOS tizimi strukturasi
MS-DOS (Microsoft Disk Operating System), 1980- va 1990-yillar orasida keng qo'llanilgan operatsion tizimlardan biri edi. Bu tizim, personal kompyuterlardagi o'zgaruvchan disk yozuvlari bilan ishlashni ta'minlash maqsadida yaratilgan edi.
MS-DOS tizimi, 16-bit x86 arxitekturasidagi kompyuterlarda ishlaydi va asosan ko'p foydalanuvchilar uchun qulay edi. Tizimning tarkibi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Boot sector: Tizim yuklanishida ishlatiladigan va birinchi sektor sifatida joylashgan xotira maydoni. Bu sektor, tizim yuklanishida yuklab olinadigan kodlarni va ma'lumotlarni saqlaydi.
File allocation table (FAT): Bu jadvallar, diskda joylashgan fayllarning joylashuvi va ularning qaysi sektorlarda saqlanganligi haqida ma'lumotlar saqlanadi. FAT, fayllarni ko'rish va ruxsat berishda ham muhim rol o'ynaydi.
Komandalar interpreteri: MS-DOS tizimida, kompyuter foydalanuvchilari o'zlarining buyruqlarini kiritish uchun komandalar interpreteri mavjud edi. Bu interpreter orqali fayllarni ko'rish, ko'chirib olish, ko'chirish, fayl yaratish va boshqa amallarni bajarish mumkin edi.
Device drivers: Bu tizimda, ko'p turdagi qurilmalar uchun device driverlar mavjud edi. Bu driverlar, qurilma bilan tizim o'rtasida axborot almashishni ta'minlash uchun ishlatiladi.
System files: MS-DOS tizimida, turli xil system fayllari mavjud edi. Masalan, CONFIG.SYS va AUTOEXEC.BAT fayllari, kompyuter yuklanishida ishlatiladigan va tizimni sozlash uchun mo'ljallangan fayllar edi.
10. real vaqt tizimidagi operatsion tizimlar
Real vaqt tizimi (inglizcha: real-time operating system, RTOS). Bu tizimlar, har qanday qurilma, tizim yoki muhandislik loyihasida ishlatilishi mumkin, masalan, avtomobillar, telekommunikatsiya tizimlari, tibbiyotda yordamchi qurilmalar va hokazo.
RTOS tizimlarining boshqa operatsion tizimlardan farqi, ularning muhim xususiyatlari va funksiyalari bo'lib, ularning muhim xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   Vaqt tizimi: RTOS tizimlari, har bir vazifa uchun berilgan vaqt limitini aniq biladi va bajarishni tugatishi kerak bo'lgan vaqtni tayin etadi
   
2. 
   Vaqtli vazifalar: Bu tizimlar, vaqtli vazifalarni bajarishda yuqori taqdimotli va xavfsizlikni ta'minlash uchun ishlatiladi.
   
3. 
   O'zaro munosabatlar: bir-biriga bog'liq vazifalarni bajarishda yuqori darajada o'zaro munosabatlarni ta'minlash uchun ishlatiladi. Bu munosabatlar, vazifalar orasida ma'lumot almashishni yaxshilaydi va tizimda ishlashni yaxshi ko'rsatadi4
   
4. 
   Saralash: Bu, tizimning taqsimlash resurslari, yo'nalishlari va vazifalar uchun kerakli qo'shimcha ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va ularga qulay foydalanishni ta'minlaydi.
   
5. 
   Xavfsizlik: Bu tizimlar, muhim vazifalarni bajarishda xatoliklarni aniqlab chiqish uchun monitoring va diagnoslik qurilmalarni ta'minlaydi.
   
6. 
   To'g'ridan-to'g'ri amalga oshirish: Bu tizimlar, vazifalar va resurslar orasida to'g'ridan-to'g'ri munosabatlar ta'minlaydi va xatoliklar paydo bo'lishi ehtiyojini kamaytiradi
   

11. operatsion tizimlarda resurs va jarayon tushunchasi
Operatsion tizimlar, kompyuterda bajarilayotgan dasturlarni bajarish uchun kerakli resurslarni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Resurslar, tizimda bajarilayotgan har qanday amalni bajarish uchun kerakli obyektlar hisoblanadi. Jarayon, esa, tizimda bajarilayotgan amallarning bajarilishi tartibini aniqlashda yordam beradi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
Operatsion tizimlar, resurslar va jarayon tushunchalarini quyidagi subyektlar orqali boshqaradi:

1. 
   Xotira (Memory): Xotira, tizimda bajarilayotgan dasturlarning bajarilish va ishga tushirish jarayonini saqlashda ishlatiladi. Xotira, dasturlar tomonidan kiritilgan ma'lumotlarni saqlaydi va dasturlar orasida ma'lumot almashish uchun ishlatiladi.
   
2. 
   Processorni kuchaytirish (Processor Scheduling): Processorni kuchaytirish, tizimda bajarilayotgan har qanday dasturning bajarilishi va ishga tushirilishi jarayonini boshqarish uchun kerakli resurslarni ajratishda ishlatiladi.
   
3. 
   Foydalanuvchi interfeysi (User Interface): Foydalanuvchi interfeysi, foydalanuvchilar bilan tizim o'rtasidagi almashishni tashkil etadi. Foydalanuvchi interfeysi, foydalanuvchilarga tizimni boshqarish uchun qulayliklar yaratadi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
   
4. 
   I/O boshqarish (Input/Output Management): I/O boshqarish, tizimda bajarilayotgan amallarning disk, printer, klaviatura, mous va boshqa I/O qurilmalari bilan almashishini boshqarishda ishlatiladi.
   

Resurslar va jarayon tushunchalari, operatsion tizimlarda bajarilayotgan har qanday amalni bajarish tartibini aniqlashda va tizimni yaxshi tashkil etishda katta ahamiyatga ega. Resurslar va jarayon tushunchalari, tizimni boshqarishni osonlashtiradi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
12.jarayonlar
Dastur bajarilishi uchun, operatsion tizim ma’lum hajmli xotira ajratishi, unga kiritish/chiqarish qurilmalarini va fayllarni bog’lashi, ya’ni butun hisoblash tizimi resurslari hisobidan ma’lum qismini ajratisb qo’yishi lozim. Ularning soni va konfuguratsiyasi vaqt o’tishi bilan o’zgarishi mumkin. Bynday faol obyektlarni tavsiflash uchun “dastur” va “topshiriq” terminlari o’rniga yangi “JARAYON” terminini ishlatamiz.
Jarayon, dasturiy ta'minotlarni bajarish uchun bajarilishi kerak bo'lgan amallar jamlanmasidir. Jarayonlar, dasturlashda foydalanuvchilar, ma'lumotlar va tizimlar orasida aloqalar yaratish uchun xizmat qiladi. Jarayonlar, boshqa jarayonlar va dasturiy modullar bilan hamkorlik qilish, ma'lumotlar o'zgartirish va saqlash, xizmatlarni tizimga qo'shish va boshqarish imkoniyatlarini beradi.
Jarayonlar quyidagi xususiyatlarga ega:

1. 
   Obyektorientirovannost (Object-Oriented): Jarayonlar, obyektlar va ularning xususiyatlari va metodlaridan foydalanish yordamida yaratiladi. Ob'ekt, jarayonning asosiy bino qismi hisoblanadi va uning xususiyatlari va metodlari, ob'ektning funksionalligiga qarab belgilanadi.
   
2. 
   To'g'ridan-to'g'ri ish bajarish (Sequential Execution): Jarayonlar, bajarilishi kerak bo'lgan amallarni tartib bilan bajaradi. Amallar bir-biridan so'nggi natijani olishadi va boshqa amalni bajarishga o'tadi.
   
3. 
   Parallelism: Jarayonlar, bir nechta amallar to'g'risida bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu, tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi va bajarilishi kerak bo'lgan amallarni tez bir shaklda bajarishga imkon beradi.
   
4. 
   Tanlandi (Event-Driven): Jarayonlar, odamlarning amallariga javob berish uchun yaratiladi. Bu, foydalanuvchilar va tizimlarning amallariga javob berish uchun xizmat qiladi va amallar sonini bilishga imkon beradi.
   

Jarayonlar, dasturlashda katta ahamiyatga ega. Jarayonlar, tizimni yaxshi tashkil etish va boshqarish uchun qulayliklar yaratadi. Jarayonlar, murakkab tizimlar yaratishda ham yaxshi foydalaniladi, chunki bu tizimlarda murakkab amallar bajarilishi kerak bo'lgan. Jarayonlar, tizimning ishlayotgan barcha ob'ektlari orasida koordinatsiya qilishga yordam beradi va tizimning ishlayotgan qismlari orasida aloqa yaratishga imkon beradi.
13.uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar
Uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar (Debugging tools), dasturlashda yuz beradigan xatolarni aniqlash va to'g'rilash uchun yordam beradigan vositalardir. Bu dasturlar, dastur xatolari, kiritish xatolari, ishga tushirish xatolari va boshqa xatolarni aniqlash uchun qo'llaniladi. Uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar, dasturlardagi xatolarni aniqlash va ularni to'g'rilashga yordam berish imkonini beradi va dasturlash jarayonini tezlashtiradi.
Quyidagi uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar mavjud:

1. 
   Integrated Development Environment (IDE) Debugger: Bu dastur, IDE ichida yaratilgan dasturlarni uzulishlarni aniqlash va to'g'rilash uchun ishlatiladi. IDE Debugger, dasturlarni qadam po qadam bajarish imkonini beradi va xatolar aniqlanishi va to'g'rilanishi uchun kerakli dasturiy vositalarni beradi.
   
2. 
   Memory Debugger: Bu dastur, dasturlarning xotirasini va uning foydalanishini kuzatadi. Memory Debugger, dasturda xatoliklarni aniqlash uchun foydalaniladi, masalan, xotirada o'tirgan ko'p sonli ma'lumotlarni kuzatish, xotiraning yodga saqlanishi yoki bo'sh sahifalar aniqlash, xotiradagi xatoliklarni aniqlash uchun foydalaniladi.
   
3. 
   Profiler: Bu dastur, dasturni yuritish va uning ishga tushirishiga oid ma'lumotlarni to'plab to'g'rilash uchun ishlatiladi. Profiler, dasturda qancha vaqtni har qanday funksiyani bajarishga sarflangan, qanday funksiya bajarilishini kuzatib boradi va dasturni tezlashtirish uchun kerakli o'zgarishlarni tavsiya qiladi.
   
4. 
   Log Analyzer: Bu dastur, dasturlarda yuzaga keladigan xatolarni aniqlash uchun ishlatiladi. Log Analyzer, dasturda yuzaga keladigan xatolarni aniqlash uchun log fayllarini o'qib, xatolar va maslahatlar keltirib chiqadi.
   

Uzulishlarni qayta ishlovchi dasturlar, dasturda yuzaga keladigan xatolarni aniqlash va to'g'rilash imkonini beradi va dasturlash jarayonini tezlashtiradi. Bu dasturlar, dasturlashda yuzaga keladigan xatolarni aniqlash va to'g'rilashda katta yordam beradi.
14.semaforalar
Semaforlar, operatsion tizimlarda sinxronizatsiya yaratish uchun ishlatiladigan obyektlardan biridir. Semaforlar, bir qator amallarni bajarishni to'xtatish yoki to'xtamaganligini belgilash uchun ishlatiladi va tizimda bajarilayotgan amallarning tartibini aniqlashda yordam beradi, tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
Semaforlar, quyidagi ikkita holatda ishlatiladi:

1. 
   Uchrashuvchi resurslar: bu holatda semaforalar ishlayotgan bir nechta amallarni bajarish tartibini aniqlashda ishlatiladi. Misol uchun, semafor bir amal faylga yozishga kirishsa, boshqa amallar faylga kirishga urinmaydi.
   
2. 
   Mantiqiy holatlar: Semaforlar, mantiqiy holatlar bilan ishlayotgan bir nechta amallarning bajarish tartibini aniqlashda ishlatiladi. Misol uchun, semafor bir amalning ishini bajarishga boshlash uchun belgilangan mantiqiy holatni tekshiradi, agar holat to'g'ri kelmasa, semafor amalga ruxsat bermaydi.
   

Semaforlar bir nechta holatda ishlatiladi, ba'zi turlari quyidagilardir:

1. 
   Binarniy semafor: Binarniy semafor, faqat ikki holatni aniqlay oladi, ya'ni e'tibor qaratilgan resurs mavjud yoki mavjud emasligi. Binarniy semafor, amalga ruxsat berish va to'xtatish uchun ishlatiladi.
   
2. 
   Sanoatli semafor: Sanoatli semafor, bir nechta amallar uchun aniqlangan resurslar sonini aniqlay oladi. Sanoatli semafor, bir amal resursni ishlatib bo'lgach, resurs sonini kamaytiradi va boshqa amallar uchun resursni ishlatishga ruxsat beradi.
   

Semaforlar, operatsion tizimlarda sinxronizatsiya yaratishda katta ahamiyatga ega. Semaforlar, tizimni yaxshi tashkil etish va boshqarish uchun qulayliklar yaratadi.

15.operatsion tizimlarda jarayonlarni boshqarish

OT jarayonlarni boshqarishda asosiy maqsadi barcha jarayonlarni boshqarishni avtomatlashtirish va tizimning ishini samarali va barqaror qilishdir.
OT boshqarishning muhim qismlaridan biri xotirani boshqarishdir. Xotira boshqarish OTning ishlashini samarali va tezlashtiradi. Bu uchun OT xotirasini raqamli tomonidan boshqarish, hafizani optimallashtirish, xotira yig'ish va tozalash, virtual xotiralar yaratish, disk yozish va o'qishni optimallashtirish kabi ko'plab vositalardan foydalanadi.
Jarayonlarni boshqarishda OTning ikkinchi muhim qismi - protsess boshqarishdir. Bu protsesslar OT ishlarini bajarish uchun yaratilgan yordamchi dasturlardir. Ushbu dasturlar jarayonlarni boshqarish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni qayta ishlash, xotirani boshqarish, fayllarni yozish va o'qish, ma'lumotlar bazasiga kirish va ma'lumotlarni o'qish kabi amallarni bajarish uchun ishlatiladi.
16.vazifalarni rejalashtirish algoritmi
Vazifalarni rejalashtirish algoritmi, bir nechta vazifalarni bajarishni rejalashtirish uchun ishlatiladi. Bu algoritm, o'zgaruvchilar va shartlar yordamida vazifalarni bajarish tartibi va qatnashchilarini aniqlaydi. Vazifalarni rejalashtirish algoritmi, bir nechta vazifalarni bajarishni rejalashtirish uchun qulayliklar yaratadi va vazifalar bajarilishi kerak bo'lgan tartibni aniqlashda yordam beradi.
Vazifalarni rejalashtirish algoritmi quyidagi qadamlardan iborat:

1. 
   Vazifalarni belgilash: Barcha vazifalarni belgilash va ularni bajarish uchun kerakli resurslarni aniqlash.
   
2. 
   Vazifalarni tartiblash: Barcha vazifalarni o'ziga kerakli tartibda tartiblash uchun algoritm yaratish. Bu tartib, vazifalar bajarilishi kerak bo'lgan tartibni aniqlashga yordam beradi.
   
3. 
   Vazifalarni bajarish: Algoritm, vazifalarni bajarish tartibini aniqlash va ularni bajarish uchun kerakli resurslarni ajratish uchun yordam beradi.
   
4. 
   Vazifalarni natijalarni saqlash: Vazifalar bajarilganidan so'ng, natijalarni saqlash va ularga kerakli ishlatish qilish uchun ularni saqlash.
   

Vazifalarni rejalashtirish algoritmi, murakkab tizimlarda bajarilishi kerak bo'lgan bir nechta vazifalarni bajarishni rejalashtirishda yordam beradi. Bu algoritmlar, tizimni yaxshi tashkil etish va boshqarish uchun qulayliklar yaratadi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
17.operatsion tizimlarda oqim tushunchasi
Operatsion tizimlarda (OT) oqim tushunchasi, tizim ichidagi amallar va jarayonlarni bajarish uchun kerakli resurslar (masalan, CPU kuchi, xotira, tarmoq bandi kabi)ni boshqarish usulidir. Oqim tushunchasi, OTning asosiy qismi hisoblanadi va vazifalarni bajarish jarayonini optimallashtirishda muhim rol o'ynaydi.
Operatsion tizimlar, kompyuterda oqim tushunchasini qo'llab-quvvatlash uchun bir nechta subyektlar bilan ishlaydi va kompyuterda bajarilayotgan har qanday amalni bajarish tartibini aniqlaydi.
Operatsion tizimlar, oqim tushunchasini yaratish uchun quyidagi subyektlardan foydalanadi:

1. 
   Protsesslar, tizimda bajarilayotgan dasturlarni bajarish uchun xizmat qiladi va dasturlarni bajarish uchun kerakli resurslarni ajratish va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshirish uchun yordam beradi.
   
2. 
   Oqimlar, tizimning amallarini bajarish tartibini aniqlash uchun kerakli resurslar va amallar to'plamini boshqarish uchun ishlatiladi. Oqimlar, dasturlarni bajarish tartibini aniqlash uchun yordam beradi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
   
3. 
   Badiiy qurilmalar, tizimda bajarilayotgan dasturlarni bajarish uchun kerakli resurslarni ajratish va tizimni boshqarishni osonlashtirish uchun ishlatiladi. Badiiy qurilmalar, dasturlarni bajarish uchun kerakli xotirani ajratish va dasturlar orasida ma'lumot almashish uchun yordam beradi.
   

18.operatsion tizimlarda deadlock tushunchasi
Deadlock tushunchasi operatsion tizimlarda (OT) resurslarni bo'lishish va ulashishni nazorat qilish bilan bog'liq muammo. Deadlock, bir necha jarayonlar resurslarni olingan va olishga harakat qilayotgan holda to'xtayotgan vaqtda yuzaga keladi. Bu vaziyatda, har bir jarayon, boshqa jarayonlar tomonidan qulflangan resursni talab qiladi, ammo hech qaysi jarayon resursni bo'shatishga tayyor emas, chunki ular o'z resurslarini olishni kutmoqda.
Deadlockning bitta yoki bir necha jarayonni bajarishni to'xtatishi mumkin, bu esa tizimning ish jarayoniga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Deadlockni yuzaga kelishi mumkin bo'lgan vaziyatlarni tushunish va uni oldini olish yoki bartaraf etish uchun OTning deadlock-ni aniqlash va boshqarish mehanizmlarini ishlatishi zarur.
19. operatsion tizimlarda xotirani boshqarish
Operatsion tizimlarda xotira, bajarilayotgan dasturlarning bajarilish va ishga tushirish jarayonini saqlashda ishlatiladi. Xotira, dasturlar tomonidan kiritilgan ma'lumotlarni saqlaydi va dasturlar orasida ma'lumot almashish uchun ishlatiladi.
Xotira boshqarish tushunchasi operatsion tizimning muhim qismlaridan biridir. Quyidagi xotira turilari tizimda ishlatiladi:

1. 
   Fizik xotira, tizimda bajarilayotgan amallar uchun xotira hisoblanadi va RAM (Random Access Memory) deb ataluvchi xotira turidir. Fizik xotira, kompyuterda bajarilayotgan dasturlarning ishga tushirilishiga yordam beradi.
   
2. 
   Virtual xotira, tizimda ishlatilgan fizik xotiraning ortidan chiqqan xotira hisoblanadi. Virtual xotira, dasturlar uchun qancha xotira bandligini oshiradi va tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi.
   
3. 
   Kechirasiz xotira: Kechirasiz xotira, fizik va virtual xotiralar to'g'ri ishlatilmasa, amallarning saqlanishi uchun ishlatiladi. Kechirasiz xotira, kompyuterda kam joyli xotira bo'lgan holatlarda saqlash uchun ishlatiladi.
   

Xotira boshqarish tushunchasi, tizimda bajarilayotgan amallarning xotira bandligini aniqlash, xotiraning to'g'ri ishlatilishini ta'minlash va xotiraning tezligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Xotira boshqarish tushunchasi, tizimning ishlab chiqarishining tezligini oshiradi va tizimni yaxshi tashkil etishda katta ahamiyatga ega.
20.xotirani segmentli tashkillash
Xotira, operatsion tizimlarda bajarilayotgan dasturlarning bajarilish va ishga tushirish jarayonini saqlashda ishlatiladi. Xotira segmentli tashkillash esa, xotirani turli segmentlarga bo'lishi bilan bir nechta dasturlar uchun alohida xotira segmentlari ajratilishidir. Segmentli tashkillash, xotira boshqarishining bir qismini avtomatik ravishda bajaradi.
Xotira segmentli tashkillashning asosiy maqsadi, har bir dastur uchun alohida xotira segmentlarini ajratish va har bir dasturning xotira segmentlaridan boshqa dasturlarga tashvish yaratmaydi. Xotira segmentlari, xotirani bir nechta qismlarga bo'lib, har bir segment alohida ishlovchi dasturlar uchun ajratiladi. Bu, dasturlarning xotiradan foydalangan joylarini o'zaro ayirish orqali, xotirani sifatliroq boshqarishga imkon beradi.
Segmentli tashkillash, xotiraning bir nechta qismlarga bo'linishi bilan amalga oshiriladi. Qo'shimcha, segmentli tashkillash, xotira bo'sh joylarni avtomatik ravishda aniqlash va ularga boshqa dasturlar uchun ishlatish imkoniyatini beradi.
21. virtual xotira
Virtual xotira, yoki "virtual memory" kompyuterning operativ xotirasining kengaytirilgan versiyasi hisoblanadi. Bu, fizik xotiraga juda ko'p ma'lumot yozilishi kerak bo'lgan vaqtlarda, operativ xotirani kengaytirish uchun ishlatiladi.
Agar kompyuterning operativ xotirasining o'lchami kichik bo'lsa, virtual xotira ko'p ma'lumotni saqlash uchun qo'llaniladi. Bu kerakli ma'lumotlar kompyuterning to'g'ridan-to'g'ri xotirasiga yozilmaydi, balki virtual xotiraga yoziladi. Bu usul, kompyuterning ishga tushirilishini va operatsiyalarini tezlashtiradi. Misol uchun, ko'p meditsina tizimlari, fotosuratlar, va video fayllari katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlaydi. Bu ma'lumotlar kerak bo'lganda kompyuter operativ xotirasidan virtual xotiraga o'tkaziladi va kerak bo'lganda operativ xotiraga qaytariladi. Bu usul, kompyuterda ishlayotgan dasturlar uchun, ularning faoliyatini tezlashtiradi va kompyuter operativ xotirasining xotirasi to'g'ridan-to'g'ri ishlashi uchun muhimdir.
22. operatsion tizimlarda fayl tizimlari
Fayl tizimi, fayllarni yaratish, o'qish, yozish, ko'chirib yuborish, fayllarni tahrirlash, fayllarni saqlash uchun diskda xotira taqsimlashni ta'minlaydi va boshqa operatsiyalarni bajarish uchun kerakli funksiyalarni taqdim etadi. Fayllar tizimda direktoriyalar yordamida tashkil etiladi. Fayllar va direktoriyalar nomi, maydoni, sanasi va vaqt markazi bilan birlikda saqlanadi. Fayl tizimi, fayllarni saqlash uchun kerakli disk bo'shliqlarini aniqlash va fayllar uchun kerakli joylarga yozish uchun alohida ma'lumotlar bazasini saqlaydi.
Operatsion tizimlar ko'pincha bir nechta fayl tizimlari bilan ishlaydi. Masalan, Windows operatsion tizimi NTFS (New Technology File System), FAT (File Allocation Table), va exFAT (Extended File Allocation Table) fayl tizimlarini qo'llab-quvvatlaydi. Linux operatsion tizimi EXT (Extended File System), EXT2, EXT3, EXT4 va boshqa fayl tizimlarini qo'llab-quvvatlaydi. MacOS operatsion tizimi HFS (Hierarchical File System), HFS+ va APFS (Apple File System) fayl tizimlarini qo'llab-quvvatlaydi.
23. FAT, VFAT, FAT32 va NTFS
FAT (File Allocation Table) Microsoft tomonidan ishlab chiqarilgan fayl tizimi hisoblanadi. Bu tizim, MS-DOS va boshqa eski operatsion tizimlarda ko'p ishlatilgan edi. Bu tizimda fayllar va direktoriyalar nomi 8 ta belgidan iborat bo'lishi lozim edi. Fayllar uchun maksimal hajm 2 GB ga teng edi.
VFAT (Virtual File Allocation Table) FAT32 fayl tizimi, nomining uzunligini 255 ta belgiga oshiradi. VFAT tizimi, fayllarni nomi, hajmi va sanasi to'g'risida ko'p ma'lumotlarni saqlash uchun foydalaniladi. Fayllar uchun maksimal hajm 32 GB ga teng edi.
FAT32, Microsoft tomonidan ishlab chiqarilgan va bu VFAT tizimining kengaytirilgan holatidir. FAT32 tizimi, fayllarni nomi, hajmi, sanasi va atributlari to'g'risida ko'p ma'lumotlarni saqlash uchun foydalanadi. Fayllar uchun maksimal hajm 2 terabayt (TB) ga teng edi. Bu tizim, ko'p tizimlarda, masalan, USB flash disk va ko'p qurilmali diskda ishlatiladi.
NTFS (New Technology File System) Microsoft tomonidan ishlab chiqarilgan. NTFS tizimi, VFAT va FAT32 tizimlariga nisbatan ko'p afzalliklarga ega. NTFS tizimi, fayllarni nomi, hajmi, sanasi va atributlari to'g'risida ko'p ma'lumotlarni saqlash uchun foydalanadi.NTFS tizimi, fayllarni shifrlash, compress qilish, fayllarni birlashtirish va boshqa muhim funksiyalarni taqdim etadi. Fayllar uchun maksimal hajm 16 exabayt (EB) ga teng edi. Bu tizim, ko'p tizimlarda, masalan, serverlarda va boshqa ko'p xususiyatlarga ega bo'lgan tizimlarda ishlatiladi.
24. Virtual (VFS) va tarmoq (NFS) tizimlari
Virtual fayl tizimi (VFS) operatsion tizimlarda fayllarni yopiq ravishda tuzishni ta'minlaydi va fayllar tizimini ishlatmaydigan dasturlarning ham fayllarga kirishiga imkon beradi va fayllarni ochish, yopish, yaratish, o'qish, yozish va boshqa operatsiyalarni bajarish uchun ishlatiladi. Unix va Linux operatsion tizimlari VFS tizimini qo'llab-quvvatlaydi.
Tarmoq fayl tizimi (NFS) tarmoq orqali fayllarni ulash va ularga kirishni ta'minlaydi va bir tizimdagi fayllarga boshqa tizimlardan kirishni taqdim etadi. NFS tizimi, fayllarni tarmoq orqali ko'rish, o'qish, yozish va boshqa operatsiyalarni bajarish uchun yordam beradi.
NFS, Unix va Linux operatsion tizimlarida ishlatiladi. NFS tizimi, tarmoqdagi fayllar va direktoriyalar uchun kerakli ma'lumotlarni saqlaydi. Masalan, fayl nomi, faylning hajmi, faylning sanasi va boshqa ma'lumotlar. Fayllar va direktoriyalar tarmoq orqali ulanadi va boshqa tizimlardagi dasturlar fayllarga kirish uchun NFS tizimidan foydalanadi.

25. kirish/chiqish tizimlarini tashkillashtirish
Kirish/chiqish (login/logout) tizimlari, bir tizimga kirish va tizimdan chiqish jarayonlarini boshqarish uchun foydalaniladi. Bu tizimlar, tizimga kirish uchun foydalanuvchi haqida ma'lumotlarni tekshirish, foydalanuvchi to'g'risidagi ma'lumotlarni saqlash va foydalanuvchini tizimdan chiqarishni o'z ichiga oladi.
Kirish/chiqish tizimlari, ko'p tizimlarda ishlatiladi. Foydalanuvchilar o'zlarining login nomi va parolini kiritish va tizim foydalanuvchini tekshiradi. Masalan, Windows, Unix va Linux operatsion tizimlari ham login va logout tizimlariga ega.
Kirish/chiqish tizimlarining asosiy vazifalari quyidagilaridan iborat:

1. 
   Foydalanuvchilar uchun autentifikatsiya va huquq boshqaruvini ta'minlash: Kirish/chiqish tizimlari, foydalanuvchilarning identifikatsiyasini aniqlash va ularning ruxsatlarini boshqarishga yordam beradi. Foydalanuvchilar autentifikatsiya qilinmay qolishi uchun xavfsizlikni ta'minlash uchun kirish/chiqish tizimlari yordamida foydalanuvchi parollarini va boshqa identifikatsiya ma'lumotlarini saqlash mumkin.
   
2. 
   Dasturlarni yuklash va ishga tushirish: Kirish/chiqish tizimlari, dasturlarni yuklash va ishga tushirish jarayonlarini boshqarishda yordam beradi. Bu tizimlar, dastur yuklash jarayonini boshqarish uchun muhimdir.
   
3. 
   Foydalanuvchilar uchun interfeyslar: Kirish/chiqish tizimlari, foydalanuvchilar uchun interfeyslar yaratishga yordam beradi. Bu interfeyslar, foydalanuvchilar uchun o'zaro aloqada bo'lishni ta'minlaydi va foydalanuvchilar tizimni boshqarishga imkon beradi.
   

Kirish/chiqish tizimlari, tizimning xavfsizligini ta'minlashda va foydalanuvchilar uchun interfeyslar yaratishda, dasturlar yuklash va ishga tushirish jarayonlarini boshqarishda ham muhimdir. Bunday tizimlar, tizimni tashkil etishda va bajarishda katta ahamiyatga ega.