1. O`rta asrlar shaharsоzligi

Kufa shaхridagidagi (VIII asr) saroyda Saroy bilan hammom oʻrtasida oʻlchami 23,6x17,1 m boʻlgan masjid boʻlib, uning tomi, aftidan, fermadan yasalgan, ikki qator qilib oʻrnatilgan sakkizta marmar ustunga tayangan. Tashqi hovlida, hovuz tepasida to'rtta ark ustidagi gumbazli ayvon va sakkiz burchakli tashqi arkada joylashgan edi. Hovli devorlari bo'ylab arkada o'tdi. Ansamblga karvonsaroy ham tegishli boʻlgan boʻlishi mumkin – vannaning shimolida qandaydir bino qoldiqlari koʻrinadi. Saroyning sharqida devor bilan o‘ralgan bog‘ bor edi. Saroy va uning yerlari Iordaniya va boshqa daryolardan suv bilan ta'minlangan, suv o'tkazgichlari orqali ta'minlangan.
Abbоsiylarning eng rivоjlangan davri dastlab хukumrоnlik qilgan хalifa Mansur, Хоrun ar-Rashid va Ma’mun хukumrоnligi davriga to’g’ri kеladi. Хоrоzmdagi Ma’mun akadеmiyasi (Dоr ul-Хikma) faоliyati jaхоn markazlaridan bo’lganligini takidlaydi.
VIII-asrning o'rtalariga kelib Umaviylar hokimiyati zabt etilgan mamlakatlardagi xalq g'alayonlari bilan larzaga keldi. 750 yilda Abbosiylarning yangi sulolasi (paygʻambarning amakisining avlodlari — Abbos) tashkil topdi, keng maʼnoda arablarga qaraganda koʻproq musulmon. Xurosondagi shia targʻiboti va qoʻzgʻolonlari natijasida taxtga koʻtarilgan abbosiylar oʻz qarashlari va siyosatlarida eronlik yoʻnalishga amal qilganlar, hukumat ishlariga eronlik vazirlar jalb qilingan.
Arab va Eron madaniyati murakkab sintez hosil qilgan. Abbosiylarning sharqiy yo'nalishi siyosiy markazning yangi poytaxt Bag'dod paydo bo'lgan Dajla qirg'oqlari tomon harakatlanishida ifodalangan. Abbosiylar davridagi xalifalik chegaralari qisqarmoqda: VIII-asrning ikkinchi yarmidan. Misr va IX-asrdan. Magʻriblar deyarli mustaqil boʻlib, sharqiy mulklar yoʻq boʻlib ketadi va X—XI-asrlardan boshlab davlat faqat Mesopotamiya hududini egallaydi. Abbosiylar xalifaligining oltin davri bu sulolaning dastlabki uch xalifasi – Mansur, Horun ar-Rashid va Ma’munlar hukmronligi davrida mahobatli binolar qad rostlagan, tasviriy san’at, hunarmandchilik, she’riyat rivoj topgan davr edi.
Umaviylar davri meʼmorchiligi yutuqlarini davom ettiruvchi meʼmorlik hozirgacha mahalliy anʼanalar bilan chambarchas bogʻliq. Yangi poytaxtning joylashuvi sosoniylar naqshlariga mos keladi. Mansur tomonidan Dajlaning gʻarbiy sohilida, Ktesifondan uncha uzoq boʻlmagan joyda, dumaloq rejaga koʻra, diametri 2,5 km ga yetgan Bagʻdod shahri joylashgan. Arab mualliflarining yozishicha, shaharning oʻrtasida baland yashil gumbaz ostidagi taxt xonasiga olib boradigan gumbazli ayvonli saroy boʻlgan — shuning uchun Kubbat al-Xadra nomini olgan.
Binoning tarkibi Kufa saroyida allaqachon aniq belgilab qo'yilgan sosoniylar saroyi qurilishi tamoyillariga mos keladi, deyishga asos bor. Saroyning oʻlchamlari 400 gaz o’lchamga teng edi, uning yonida eni 200 gaz o’lchamdagi masjid bor edi. Saroy ansambli turar joydan dumaloq devor bilan ajratilgan. Ikkita tashqi shahar devori to'rtta darvoza bilan kesilgan va 112 ta minora bilan mustahkamlangan.
O'rta asr Sharqining muhim madaniy va iqtisodiy markazi, ilm-fan va san'at markazi bo'lgan Bag'dod musulmon olamining shon-sharafi va faxri edi. U Madinat as-Salom - "tinchlik shahri" deb nomlangan. 766 yilda poytaxt qurilishini tugatgan Mansur daryoning sharqiy sohilida qishloq saroyi va masjid qurilishini boshlaydi; bu yer Rusafa deb atalgan.
Bag'doddan 200 km janubda joylashgan sahroda joylashgan Uxaydir (taxminan 778 yil) qasrining ilk abbosiy qal'asi hali ham gipsli ohakda qo'pol o'yilgan ohaktoshdan yasalgan devorlarini baland ko'tarib turibdi. Bu eng ta'sirli xarobalardan biri (10-rasm). Rejaning Kufa saroy ansambli bilan o'xshashligi hayratlanarli bo'lib, u hajmi jihatidan kam emas. Toʻgʻri burchakli binolar majmuasi qalʼa devorlari bilan oʻralgan boʻlib, ularga shimoldan tutashgan (tashqi panjarasi 175x169 m, ichki qismi 112x82). Lekin bu yerda, Kufadan farqli o‘laroq, to‘rtta darvoza bor edi. Balandligi 17 m gacha saqlanib qolgan tashqi devorlar dastlab 19 m ga etgan.
Devorlarning yuqori qismida o'q otish uchun mo'ljallangan galereya bor edi, ular o'rnatilgan jangovar uyalar bilan o'ralgan bo'lib, fasad kamarlarining qalinligi bo'ylab kesilgan (bu darajada devorlarning kengligi 4,6 m ga etadi). Darvoza tepasida portkullis o'rnatildi va alohida kamarlarning qoplamasi dushmanga eritilgan qo'rg'oshin va qaynoq moyni quyish imkonini berdi. Darvozaning ikki tomonidagi zinapoyalar galereyaga olib boradi. Saroy ansambli asosan nosimmetrikdir. Uning ko'z qismi 32,7 × 27 m o'lchamdagi asosiy hovli bo'lib, yarim ustunlardagi ko'r arkadalar bilan o'ralgan. Ansamblning eng katta xonasi bo'lgan shimoliy darvozadan 15,5 × 7 m gumbazli vestibyul olib keladi; uning ombori apsidal nishlarga tayangan.
Tog'oraning tarqalishi uch qavatli ko'ndalang tonozli xonalar bilan muvozanatlangan, aks holda saroy binolari bir qavatli edi. Hovlining janubiy tomonida yonma-yon maydonga ega gumbazli ayvon ko'rinishidagi tomoshabinlar zali, shuningdek, gumbazli zal va ikki tomondan bir qator xonalar joylashgan. Rasmiy guruh har tomondan uzunligi 70,82 × 31,2 m bo'lgan yo'lak bilan yopilgan.Yashash xonalari portik va ayvonli to'rtta kichik hovli atrofida bo'lingan. Gʻarbdan masjid hovlining uch tomonida ravoqli galereyasi boʻlgan vestibyulga tutashgan. Ayvonlarning arklari dumaloq ustunlarga tayangan.
Barcha xonalar saroyning ham tuzilishi, ham bezaklari bo'lgan gumbazlar bilan qoplangan. Asosiy ayvonning g'arbiy tomonidagi ikkita xonaning qabrlari shakllari ayniqsa nafisdir - ko'ndalang ravoqlar bilan kesilgan qabr qobig'i shelyga bo'ylab qovurg'ali shlakli tekstura va geometrik kassetalar bilan bezatilgan; masjidning yagona nefining gumbazi uchlarida xuddi shu tromplar ustidagi qovurg'ali yarim gumbazlar bilan tugaydi. Katta hovli ravoqlarining chig‘anoqlari naqshli g‘ishtdan yasalgan.
Uxaydir shakllari sosoniylarning bevosita davomi hisoblanadi: vestibyulning ichki qismi Servistan saroyida eng yaqin parallelni topadi, shimoliy hovli jabhasining juft ustunlaridagi kamar va vestibyul Ktesifondagi saroy detallariga o'xshaydi.
Zamonaviy Samarra hududida qadim zamonlarda yashagan, buni yangi davrgacha beshinchi ming yillikning saqlanib qolgan xarobalari tasdiqlaydi. Aholi punktlaridan biri Surmarrati edi. Ushbu saytdagi shahar ancha keyin paydo bo'lgan.
Bizgacha yetib kelgan tarixiy manbalarga ko‘ra, xalifa al-Mo‘tasim o‘z qo‘shinlari Bag‘doddan olib chiqib ketilgandan so‘ng o‘z davlatining poytaxtini yaratish maqsadida yangi aholi punktlarini qidirib yurgan. Sayohat chog‘ida Birinchi Annushirvon Xosrov tomonidan qurilgan go‘zal ov qal’asini ko‘rdi. IX asrning o‘ttiz oltinchi yilida bu yerda kichik aholi punktidan go‘zal poytaxtga aylangan shahar vujudga keldi. Samarra poytaxt markazi boʻlgan ellik olti yil davomida hokimiyat bir xalifani boshqasiga oʻtkazdi. Sakkizinchi hukmdor Bag‘dodga hukmronlik maqomini berishni buyurdi. Monarxning bu qarori Samarra taqdiriga kuchli ta'sir ko'rsatdi, ko'plab aholi tark etdi, binolar ayanchli ahvolga tushib qoldi.
Shaharning mavqeini yaxshilash uchun hukmron xalifa shialarga hududni joylashtirishni buyurdi. Har bir yangi kuch bilan bu erda shialarni ta'qib qilish boshlandi, ular Samarrani yo'q qilishga yoki quvib chiqarishga harakat qilishdi. Natijada, Iroq mintaqasi o'lik shahar sifatida tanildi, bu muqaddas qonunlarga nisbatan insoniy beparvolikning ahamiyatsizligi ramziga aylandi.