1. O`rta asrlar shaharsоzligi

II. O'RTA ASRLAR (V-XV ASR) SHAHARSOZLIGI
O'rta asrlar shaharsozligi bir qancha o'ziga xosiiklarga cga. Bu o'ziga xosliklar qadimgi shaharsozlik bilan qiyos qi- linganda yaqqolroq namoyon bo'ladi. Qadimgi davrda aksari shaharlar markazlashgan hokimiyatlar — qudratli davlatlar ehti- yojlaridan kelib chiqqan holda barpo bo'lar edi. O'rta asr- lardagi, ayniqsa, ilk o'rta asrlarda hokimiyatlar tasarrufi, aso- san, mayda hududlar bilan cheklangan. Markaziy hokimiyat qadimgi davrga qaraganda zaif edi. Bu esa o'rta asrlarda Sharqda dehqonlar (G'arbda-feodallar) tayanch bo'lgan qal'alar (ko'shklar, zamoklar) qurilishi shaharlar qurilishiga qaraganda ahamiyatliroq bo'lib qolishga olib keldi. Ayni vaqtda qadimgi davrda markaziy hokimiyatlarning sustlashgan chog'lari bo'lgani kabi o'rta asrlarda ham markaziy hokimi­yatlarning kuch-qudratga to'lgan chog'lari ham bo'lgan. Tabiiyki, bunday jarayonlar o'rta asr shaharsozligida ham turli ko'rinishlarda 6*z aksini topgan. Qadimgi shaharsozlikda shaharlar qisqa vaqtda bunyod etilib, ko'proq tarxi to'g'ri lo'rtburchak shakliga ega, ko'chalari to'rsifat o'tkazilib, sha- liar hududi kataklarga bo'linar edi. O'rta asrlardagi shaharlar ko'proq uzoq vaqt-asrlar moboynida bunyod etilib shaharlar larxi doira shaklini, asosiy ko'chalari esa radial-halqa ko'- rinishni olar edi.
O'rta asrlar shaharlarida ham basharning, umuman ta- madduni (sivilizasiyasi)da bo'lgani kabi dinlarning tarqalishi katln ta'sirga ega bo'lgan. Yaqin va O'rta Sharqda, xususan, O'lla Osiyoda islom dinini tarqalishi shaharsozlikka kirib M-lgan bir qacha jiharlar orqali namoyon bo'ladi.Bu jihatlar Illmlistonda boburiylar sulolasi qaror topgan vaqtdagi sha-
harsozlikda ham ko'rinadi. Hindistonning janubiy qismida va Xitoydagi shaharsozlikda qadimgi davrda vujudga kelgan an'analar davom ettirildi. Qadimgi Rim imperiyasining ne- gizida paydo bo'lgan davlatlarda-G'arbiy Rim imperiyasida (Yevropa mamlakatlarida) va Sharqiy Rim imperiyasi (Vizan- tiyada) shaharsozlik an'analariga turlicha qarashlar mavjud edi. An'analar Vizantiya davlatida bevosita davom ettirilgan bir vaqtda, G'arbiy Yevropa mamlakatlarida ular unitilayoz- gan edi. Romanika va gotika davrlari (X—XV asrlar)da yangicha shaharsozlik bunyod etildi. Kiev davlatining va o'rta asrlardagi Rusiyaning shaharsozligi Vizantiya an'analarini davom ettirishga harakat qildi.