1. O‘yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish usullari

1.O‘yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish usullari. Suhbat jarayonida bolalar bilan so‘zlashuvning jonliligi ko‘p jihatdan og‘zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo‘lgan grammatik tuzilmalarining turlichaligi bilan bog‘liqdir. Suhbat jara- yonida bolalarda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish zarur.
Bolaga mana bunday ko‘rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil javob ber (ammo to‘liq javob bilan emas)», ulardan so‘rash mumkin: «Kim qisqa javob bera oladi (yoki o‘rtog‘idan chiroyliroq javob bera oladi)». Zarur holatlarda pedagog qo‘yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish qilishi mumkin.
Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita
so‘zdan iborat bo‘lgan javob berishlari mumkin (Sizga bog‘ yoqdimi?

• Ha). Bolalarni keng qamrovli javoblarga savollarni to‘g‘ri qo‘yish orqali yo‘naltirish zarur: «Bahorda ob-havo ko‘proq qanday bo‘ladi? Bu haqda aytib bering».

  
  

• Didaktik o‘yin: «О‘yinchoqlar dо‘koni»

  
  

О‘yin jarayonida bolalarning о‘tilgan о‘quv materialidan nutqda foydalana olishlarini, savollar berishlari va ularga javob qaytarishlari hamda hosil qilinayotgan vaziyatda mustaqil nutqiy yechimlar topa olishlarini aniqlash zarur bo‘ladi. Bolalar sotuvchining oldiga kelib, о‘z ismini aytishi va о‘yinchoqning rangi va о‘lchamini aytgan holda uni olib berishni sо‘rashi kerak. О‘yinchoqlar bolalarning bilimlari (ularning nomi, о‘lchami va rangi haqidagi) ga mos ravishda tanlanadi: qizil va sariq mashinalar, katta va kichik qо‘g‘irchoqlar, kubiklar, sharlar, har xil rangdagi bayroqchalar va kuzovi yashil, kabinasi esa qora bо‘lgan bitta mashina. Sotuvchi rolini Sanjar ismli bola ijro etadi. Bolalarga ular dо‘kondan xohlagan о‘yinchoqlarini olishlari mumkinligini aytadi. Sotuvchi bilan bolalar о‘rtasida taxminan mana bunday dialog bо‘lib о‘tadi: Sotuvchi: Assalomu alaykum. Bola: Assalomu alaykum. Sotuvchi: Keling, ismingiz va sizga qanday o‘yinchoq kerak? Bola: Mening ismim Alisher, menga sochi qora rangdagi Zumrad degan o‘yinchoq kerak. Sotuvchi: Bu qizlar o‘yinchog‘i-ku. Uni qanday o‘ynaysiz? Bola: Bu o‘yinchoqni singlim Nargizaga sovg‘a qilaman. U ham Zumrad kabi aqlli qiz bo‘lishi uchun.Sotuvchi: Juda yaxshi o‘ylabsiz. Bu fikringiz menga yoqgani uchun, qo‘g‘irchoqni sizga sovg‘a qilishga moslab, o‘rab beraman.Bola: Rahmat. Bolalar navbati bilan kelib, о‘zlariga yoqqan о‘yinchoqlarni sо‘raydilar. Anvar kelganida esa barcha mashinalar tarqatib bо‘lingan va faqat yashil kuzov va qora kabina rangli mashina qolgan edi. Alisher va Dilshod о‘rtasida quyidagi suhbat bо‘lib о‘tdi: Alisher: Salom Dilshod. Dilshod: Assalomu alaykum. Alisherr: Sen oying bilan o‘yinchoqlar do‘koniga bordingmi? Dilshod: Men oyimlarni o‘yinchoqlar do‘koniga olib bordim. Alisher: Qanaqa o‘yinchoq olding? Dilshod: Koptok. О‘yinning tugashi: Bolalar dialogini kuzatib turgan tarbiyachi, ularni boshqa mashg‘ulotga yо‘naltiradi. Dialog davomida Dilshod tomonidan qilingan nutqiy g‘alizliklar inobatga olinadi va kunning ikkinchi qismida Dilshod bilan individual ish olib boriladi. Eksperimental ish Yaroslavl shahridagi "Zimushka" № 188 maktabgacha ta'lim muassasasida amalga oshirildi. Tajribada 12 nafar bola, shu jumladan 3 nafar qiz va 9 nafar o'g'il ishtirok etdi.
Eksperimentning maqsadi: hayotning beshinchi yilidagi bolalarda izchil so'zlashuvning eng samarali rivojlanishi mumkin bo'lgan tavsiflovchi turdagi monologlarning bayonotlarini o'qitishning pedagogik shartlarini tekshirish.
Tajriba tajribasi davomida olingan natijalar asosida tajriba-konstruktorlik o'rganishning mazmuni va metodologiyasi aniqlandi, quyidagi vazifalar belgilandi:
So'zlarni faollashtirish; Ta'riflovchi nutqning asosini tashkil etadigan ko'nikma va qobiliyatlarni shakllantirish: leksik materialni to'g'ri tanlash, fikrlarni ma'lum bir ketma-ketlikda ifodalash; Bolalarni murakkab so'zlarni to'g'ri qilish uchun o'rgating.Psixologik va pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, maktabgacha tarbiyachilarning 5 yillik turmush tarzi so'zlashuvni kengaytirish, so'zlarning grammatik tuzilishini shakllantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Shu asosda eksperimental o'quv qurildi. Texnika maktabgacha ta'lim muassasasida tarbiya va o'quv jarayoni davomida maxsus mashg'ulotlarni, turli o'yinlar va o'yinlarni o'z ichiga oladi.Quyidagi uslublar ishlatilgan: ajoyib vaziyatlarda o'yin holatlarini yaratish, o'yin mashqlari; bolalar uchun savollar; tarbiyaviy o'yinlar; o'yinlar - dramatizatsiya.Tavsif turi, frontal kichik guruh va bolalar bilan ishlashning individual shakllari o'rganish jarayonida qo'llanildi.Tajribali trening davomida quyidagi turdagi o'yinchoqlar ishlatilgan:Didaktik (matryoshka, taret);Hikoya (majoziy): qo'g'irchoqlar, avtomobillar, hayvonlar, idishlar; Sinflarning maqsadiga muvofiq (masalan, stol, stul, idish, chaqaloq, ayiq, it va sovg'alar). Formativ eksperiment jarayonida bir necha bosqichda ishlar olib borildi. Birinchi bosqichning vazifalari quyidagilardir: bolalarga ob'ektni tavsiflashda, uning xarakterli xususiyatlarini, harakat sifatlarini ko'rish va ifodalash; turli xil aloqa vositalaridan foydalanib ikkala jumlanni bir-biriga ulashni o'rgatish.Bolaning tavsiflovchi nutqida ko'p sonli sifatlar bo'lishi kerak, shuning uchun bolalarga taqdim etilgan vazifalar asosan nutqning ushbu qismini faollashtirishga qaratilgan. Didaktik o'yinlarning namunalarini taqdim etamiz (o'yinlarning tavsifi uchun, ilova). - O'yinchini toping. Maqsadi: bolalarning passiv so'zlarini kengaytirish; ob'ektni topishga qobiliyatini shakllantirish, uning asosiy xususiyatlariga e'tibor berish.- Ayting-chi, nima deyman. Maqsadi: Bolalarni mavzu belgilari bilan tanishtirishga o'rgatish. "Bu nima va nima deyish mumkin?" "Kim ko'proq ko'radi va chaqiradi" Maqsad: Bolani so'z va harakat bilan o'yinchoq ko'rinishining qismlari va belgilarini belgilashga o'rgatish. "Buratino nima g'oyib bo'ldi?" Ta'kidlash joizki, EI Tiheevaning taqdim etgan o'yinlari hozirgacha juda samarali:
"Kichkina ayvon haqida kim ko'p gapiradi va aytadi?" Maqsadi: Bolalarni o'yinchoq deb atashga va uning tashqi ko'rinishining asosiy xususiyatlariga o'rgatish. - Ayting-chi, Tanya qo'g'irchog'idan nimani bilasiz? Maqsad: Bolalarni o'yinchoq belgilarini aks ettirishga o'rgatish. Har bir to'g'ri javob uchun, bola chip oldi. Excelga chiqish istagi bolani kerakli so'zlarni yoki iboralarni izlashga undagan. Bu didaktik o'yinlar jarayonida bolalar nutq faolligini oshirishga imkon berdi.О‘yinchoqlar bolalarning bilimlari (ularning nomi, о‘lchami va rangi haqidagi) ga mos ravishda tanlanadi: qizil va sariq mashinalar, katta va kichik qо‘g‘irchoqlar, kubiklar, sharlar, har xil rangdagi bayroqchalar va kuzovi yashil, kabinasi esa qora bо‘lgan bitta mashina. Sotuvchi rolini Sanjar ismli bola ijro etadi. Bolalarga ular dо‘kondan xohlagan о‘yinchoqlarini olishlari mumkinligini aytadi. Sotuvchi bilan bolalar о‘rtasida taxminan mana bunday dialog bо‘lib о‘tadi: Sotuvchi: Assalomu alaykum. Bola: Assalomu alaykum. Sotuvchi: Keling, ismingiz va sizga qanday o‘yinchoq kerak? Bola: Mening ismim Alisher, menga sochi qora rangdagi Zumrad degan o‘yinchoq kerak. Sotuvchi: Bu qizlar o‘yinchog‘i-ku. Uni qanday o‘ynaysiz? Bola: Bu o‘yinchoqni singlim Nargizaga sovg‘a qilaman.
1.2.Turli yosh guruhlarda bolalarni o‘yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish usullari
O'yinlarda kattalarning roli o'zgargan. O'qituvchining boshida o'qituvchilardan boshlanib, ob'ektlarning ta'riflari namunalarini berdi, so'ngra bolalar avtonomiyaga berildi: kattalar o'yinni nazorat qilishdi, jinslar, raqamlar va holatlarda otlarning va sifatlarning muvofiqligini kuzatdilar. Lug'atning faollashishi bilan bir vaqtda, birinchi bosqichda bolalar nutqining grammatik tuzilishini shakllantirish bo'yicha ishlar olib borildi. Maktabgacha tarbiyachilarni nutqni rivojlantirish bo'yicha mashg'ulotlarda turli xil aloqa turlariga ega bo'lgan murakkab jumlalar yaratish bo'yicha o'qitish. amaliyot shuni ko'rsatadiki, ayrim sinflardagi murakkab jumlalarni to'g'ri qurish uchun etarli emas: qo'shimcha o'yinlar va mashqlarni bajarish, bolaning so'zlarini tuzatish uchun o'qituvchining ishi. Murakkab jumlalarni tuzish qobiliyatlarini shakllantirish uchun V.I. tomonidan ishlab chiqilgan didaktik o'yinlarni tanladik. Etti marta muqaddas va ushbu tadqiqot mavzusiga moslashtirilgan. Didaktik o'yinlarning ayrim misollar: "Nima uchun"
Maqsad: Bolalarni kasaba uyushmasiga murakkab jazo berishga o'rgatish.


"Chunki ..." Maqsad: Bolalarni birlashmaning nutqida to'g'ri foydalanishga o'rgatish. "So'zni tugatish" Maqsad: murakkab jumlalarni qilishni o'rganish. "Magazin" "Nima bo'lsa" Maqsad: Bolalarni kasaba uyushmasi bilan murakkab qarorga keltirishga o'rgatish. "Taklif qiling" Maqsad: Bolalarni murakkab jumlaga aylantirishga o'rgatish. "Kim kim?"Maqsad: Bolalarni murakkab jumlaga aylantirishga o'rgatish. Bolalarning mavzuni va vaziyatga muvofiq leksik materiallarni tanlash qobiliyatlarini, shuningdek turli xil sintaktik tuzilmalardan foydalanish qobiliyatlarini qanday yaratganini sinash uchun, biz asosiy mashqlar bir qator tadbirlarni amalga oshiradigan o'yinchoqlar bilan dramatizatsiya qildik.

Dars davomida - "Mehmonlar Masha oldiga keldi" dramatizatsiyasi. O'qituvchining aytishicha, mehmonlar Mashaga etib kelishdi va o'ziga xos belgilarini so'rashdi: nima kiyganlari, nimaga o'xshashligi. Masha va mehmonlar hozir nima qilishayotganini aniqlaydilar va bolalar javob berishadi. (O'qituvchi o'yinchoqlar bilan harakat qilib, ularni chaqiradigan, murakkab jumlalar yordamida o'zlarini ifoda qiladi). Nutq bayonotlarining tahlillari bolalarda leksik materiallarni tanlab olish va murakkab jumlalarni to'g'ri tuzish qobiliyatlarini etarli darajada tashkil etganligini ko'rsatdi. Shundan so'ng biz formatlash tajribasining ikkinchi bosqichiga o'tdik. Ikkinchi bosqichning vazifalari: bolalarda boshlang'ich g'oyalarni shakllantirish, har qanday gap boshlang'ich, o'rta va oxiri bor, ya'ni. muayyan sxema bo'yicha qurilgan. Bolalar o'yinchoqni ma'lum bir ketma-ketlikda ta'riflashni o'rgatish uchun ta'rif tuzilishi bilan tanishish uchun bir qator mashg'ulotlar o'tkazdik. Sinflar o'yin shaklida o'tkazildi. Birinchi mashg'ulotda bolalarga "boshlanish" tushunchasi berilgan: boshlanmasdan, na adabiy asar (ertak) bo'lishi mumkin; chizish yo'q, shuning uchun o'yinchoqni boshidan (boshidan) aytib berishingiz kerak. Ikkinchi mashg'ulotda ta'rifning "oxiri" tushunchasi, xuddi ertaklar va rasmlarning misolida "boshlanish" kabi berilgan. Uchinchi darsda "o'rta" ta'rif tushunchasi bilan tanishish. Biz har qanday ta'rifning boshlanishi, o'rta va oxiri borligiga e'tibor qaratamiz. Biz bolalar T. Tkachenkoning sxemasiga ko'ra o'yinchoqlarni tasvirlashga o'rgandik. O'yinchoq hikoyasi quyidagi o'rsatkichlardan foydalanilganda: 1. Rang: qizil, yashil, ko'k va boshqalar. 2. Shakli: doira, kvadrat, uchburchak va boshqalar. 3. Hajmi: katta, kichik. 4. O'yinchoq materiallari: plastik, metall, yog'och va boshqalar. 5. O'yinchoq qismlari. 6. Ushbu o'yinchoq bilan qanday harakat qilish kerak. O'yinchoqlarni sxema bo'yicha tasvirlash o'nikmalarini mustahkamlash uchun bir necha mashq bajarildi. (Kasblarning qisqacha bayoni ilova).Bolalarni tarbiyalash uchun o'z-o'zini tasvirlaydigan o'yinchoqlar qobiliyatlari, mavzuli-rol o'yinlari o'tkazildi. Ushbu turdagi o'yinlarning samarasi bolalarning qiziqishi va g'ayratiga bog'liq bo'lgani sababli, uchastkalarga va ularni tashkil etishga katta e'tibor berildi. Bolalar bilan: "Shop", "Tug'ilgan kun", "Ko'rgazma", "Ekskursiya" mavzularida rol o'ynadi.Ushbu o'yinlar ishtirokchilarining asosiy talabi o'yinchini yuqorida ko'rsatilgan xususiyatlarga ko'ra taxmin qilish uchun o'yinchini to'liq, to'g'ri va izchil ta'riflashdan iborat. Formativ eksperimentning ikkinchi bosqichi yakunida "Teremok" dramatizatsiyasini boshqarish kursi bo'lib o'tdi. Uning asosiy maqsadi bitiruvdan so'ng tavsiflovchi nutqning rivojlanish darajasini aniqlash edi. (Ilovada darsning qisqacha mazmunini ko'ring).Bolalarning nutqini nazorat qilish darsida tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, barcha rejalashtirilgan mazmunni turli usullar va texnikalar yordamida amalga oshirish bolalarning izchil so'zlashuv darajasiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi: bolaning so'z boyligi boyitildi; matn tuzilishi haqidagi g'oyalar; jumladagi so'zlarni moslashtirish uchun ko'nikmalarini oshirish; bolalar nutqida murakkab va murakkab jumlalar soni ortdi; shuningdek murakkab jumlalarni tuzishda xatolar soni.Formativ eksperiment materiallarini tahlil qilish keyingi paragrafda keltirilgan. Bolalarni murakkab so'zlarni to'g'ri qilish uchun o'rgating.Psixologik va pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, maktabgacha tarbiyachilarning 5 yillik turmush tarzi so'zlashuvni kengaytirish, so'zlarning grammatik tuzilishini shakllantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Shu asosda eksperimental o'quv qurildi. Texnika maktabgacha ta'lim muassasasida tarbiya va o'quv jarayoni davomida maxsus mashg'ulotlarni, turli o'yinlar va o'yinlarni o'z ichiga oladi.Quyidagi uslublar ishlatilgan: ajoyib vaziyatlarda o'yin holatlarini yaratish, o'yin mashqlari; bolalar uchun savollar; tarbiyaviy o'yinlar; o'yinlar - dramatizatsiya.Tavsif turi, frontal kichik guruh va bolalar bilan ishlashning individual shakllari o'rganish jarayonida qo'llanildi.Tajribali trening davomida quyidagi turdagi o'yinchoqlar ishlatilgan:Didaktik (matryoshka, taret);Hikoya (majoziy): qo'g'irchoqlar, avtomobillar, hayvonlar, idishlar; Sinflarning maqsadiga muvofiq (masalan, stol, stul, idish, chaqaloq, ayiq, it va sovg'alar). Formativ eksperiment jarayonida bir necha bosqichda ishlar olib borildi. Birinchi bosqichning vazifalari quyidagilardir: bolalarga ob'ektni tavsiflashda, uning xarakterli xususiyatlarini, harakat sifatlarini ko'rish va ifodalash; turli xil aloqa vositalaridan foydalanib ikkala jumlanni bir-biriga ulashni o'rgatish

1.