1. Protokol nima? Protokollarning qanday turlari mavjud?

Internet protokollari 
Internet 
protokoli 
turkumlari Internet 
protokoli 
(IP) ning 
o'zi 
bilan 
birga, TCP , UDP , HTTP va FTP kabi 
yuqori 
darajadagi 
protokollarning 
qo'shimcha imkoniyatlarini ta'minlash uchun IP bilan birlashtirilgan (va eng ko'p 
ishlatiladigan 
tarmoq 
protokollaridan 
iborat) 
majmuini 
o'z 
ichiga 
oladi. ARP va ICMP kabi past darajadagi Internet protokollari ham IP bilan 
birgalikda mavjud.Umuman , IP-oiladagi yuqori darajadagi protokollar veb-
brauzerlar kabi ilovalar bilan yanada yaqinroq hamkorlik qiladi, past darajadagi 
protokollar tarmoq adapterlari va boshqa kompyuter uskunalari bilan o'zaro ta'sir 
qiladi. 
Simsiz tarmoq protokollari 
Wi-Fi , Bluetooth va LTE tufayli simsiz tarmoqlar odatiy holga aylandi. Simsiz 
tarmoqlarda foydalanish uchun mo'ljallangan tarmoq protokollari roumingda 
mobil qurilmalarni qo'llab-quvvatlashi va o'zgaruvchan ma'lumotlar tezligi va 
tarmoq xavfsizligi kabi masalalar bilan shug'ullanishi kerak. 
Batafsil: Simsiz tarmoq protokollariga ko'rsatma . 
Tarmoqni yo'naltirish protokollari 
Yonaltiruvchi protokollar - Internetdagi tarmoq routerlari uchun mo'ljallangan 
maxsus mo'ljallangan protokollardir. Yonaltiruvchi protokol boshqa ruterlarni 

---

identifikatsiya 
qilishi, 
tarmoqli 
xabarlar 
manbalari 
va 
tarmoq 
xabarlari yo'nalishlari o'rtasidagi yo'llarni ( marshrutlar ) boshqarishi va 
dinamik marshrutlash bo'yicha qarorlarni qabul qilishi mumkin. Umumiy 
marshrutlash protokollariga EIGRP, OSPF va BGP kiradi. 
Tarmoq protokollari qanday amalga oshiriladi. 
Zamonaviy operatsion tizimlar ba'zi bir tarmoq protokollarini qo'llab-
quvvatlaydigan o'rnatilgan dasturiy ta'minot xizmatlarini o'z ichiga oladi. Veb-
brauzerlar kabi ilovalar ushbu dasturning ishlashi uchun zarur bo'lgan yuqori 
darajali protokollarni qo'llab-quvvatlaydigan dasturiy kutubxonalarini o'z ichiga 
oladi. Ba'zi bir past darajadagi TCP / IP va marshrutlash protokollari uchun 
qo'llab-quvvatlanadigan ish faoliyatini yaxshilanishi uchun bevosita apparat 
(silikon chipsetlar) orqali amalga oshiriladi. Tarmoq orqali uzatilgan va qabul 
qilingan har bir paket ikkitomonlama ma'lumotlarni (har bir xabarning 
mazmunini kodlaydiganlar va nol) o'z ichiga oladi. Aksariyat protokollar, 
xabarning jo'natuvchisi va uning maqsadiga mo'ljallangan ma'lumotni saqlash 
uchun har bir paketning boshida kichik sarlavhani qo'shib qo'yadi. Ba'zi 
protokollar oxirida taglik qo'shishadi. Har bir tarmoq protokoli o'z turidagi 
xabarlarni aniqlab olish va qurilmalar o'rtasida harakatlanuvchi ma'lumotlarning 
bir qismi sifatida sarlavh va satrlarni ishlov berishga qodir. Yuqori va quyi 
darajalarda birga ishlaydigan tarmoq protokollari guruhi odatda protokol 
oilasi deb ataladi. Tarmoqdagi talabalar an'anaviy tarzda OSI modeli haqida 
ma'lumot olishadi, bu tarmoq protokoli oilalarini ta'lim maqsadlari uchun 
muayyan qatlamlarga kontseptual tarzda tashkil etadi. 
4. TCP / IP steki TCP / IP Protocol Stack TCP / IP raqamli ma'lumotlarni uzatish 
uchun tarmoq modelidir. Model ma'lumot manbasidan oluvchiga ma'lumotlarni 
uzatish usulini tavsiflaydi. Model har bir qoida (uzatish protokoli) bilan 
tavsiflangan to'rtta darajadan ma'lumot olishni nazarda tutadi. Ma'lumotlar 
uzatish muammosini hal etuvchi qoidalar to'plami Internetga asoslangan 
ma'lumotlar uzatish protokollar to'plamini tashkil qiladi. Tarmoq (Internet) 
qatlami Internet qatlami dastlab ma'lumotni bir tarmoqdan boshqasiga o'tkazish 
uchun yaratilgan. Ushbu darajada, marshrutizatorlar ishlaydi, ular tarmoq 
niqobidan foydalanib tarmoq manzilini hisoblash orqali paketlarni kerakli 
tarmoqqa yo'naltirishadi. Bunday protokolga misollar ARPANET tarmog'idagi 
X.25 va IPC. Bog'lanish qatlami Bog'lanish qatlami fizik sathda ma'lumotlar 
paketini uzatish uchun ma'lumotlarni kodlash usulini tavsiflaydi (ya'ni 
ma'lumotlar paketining boshini va oxirini belgilaydigan bitlarning maxsus ketma-
ketligi, shuningdek shovqin immunitetini ta'minlaydi). Masalan, Ethernet paketi 
sarlavhalari satrida ushbu paket qaysi mashina yoki tarmoq uchun 
mo'ljallanganligi ko'rsatiladi. TCP / IP modelining amaliy sathi bo'yicha 
protokollarni taqsimlash (masalan, HTTP, RTSP, FTP, DNS). Transport 
(qatlam), masalan, TCP, UDP, SCTP, DCCP (RIP, IP orqali ishlaydigan OSPF 

---

kabi marshrutlash protokollari tarmoq qatlamining bir qismidir) Tarmoq 
(Internet) TCP / IP uchun bu IP (yordamchi) ICMP va IGMP kabi protokollar IP 
orqali ishlaydi, lekin ular tarmoq sathiga tegishli; ARP - bu ma'lumot uzatish sathi 
ustida ishlaydigan mustaqil yordamchi protokollar) Tarmoqqa kirish qatlami 
Ethernet, IEEE 802.11 WLAN, SLIP, Token Ring, ATM. va MPLS, fizik muhit 
va axborotni kodlash tamoyillari, T1, E1 TCP/IP –stekining protokollari. HTTP 
- ing. HyperText Transfer Protocol — «gippermatn yuvorish protokoli »; SMTP 
- ing. Simple Mail Transfer Protocol —pochta yuborish oddiy protokoli; SNMP 
- ing. Simple Network Management Protocol — tarmoq boshqarish oddiy 
protokoli; FTP - ing File Transfer Protocol — fayllar yborish protokoli; TELNET 
– ing. TErminaL NETwork - matn interfeysini tarmoq bo`ylab amalga oshirishga 
hizmat qiladigan tarmoq protokoli; SSH – ing. Secure Shell — xafvsiz qobiq; 
SCP - ing. secure copy — fayllardan nusxa olish RCP protokoli, SSH ni 
transportida qo`llaniladi; NFS – ing .Network File System — falyl tizimiga 
tarmoq ruhsatini beruvchi protokol; RTSP - Real Time Streaming Protocol, 
haqiqiy vaqt oqim protokoli; BGP - ing. Border Gateway Protocol, chegara 
shlyuzi protokoli. XDR – ing. External Data Representation – ma`lumotlarni 
tashqi ko`rinishi; TLS - ing. Transport Layer Security — transport satxini 
xavfsizligi ; SSL - ing. Secure Socket Layers —himoyalangan soketlar satxi; 
PPTP – ing. Point-to-Point Tunneling Protocol — nuqta-nuqta tunnel protokoli; 
L2TP – ing. Layer 2 Tunneling Protocol —tunnel ikkichi daraja protokoli; TCP 
- ing. Transmission Control Protocol – ma`lumotlar almashinuvi ,boshqaruv 
protokoli; UDP – ing. User Datagram Protocol — foydalanuvchilar datagram 
protokoli;(datagram – ma`lumotlarni bloklash); SCTP – ing. Stream Control 
Transmission Protocol — boshqrilayotgan oqim bilan ma`lumotlar almashinuvi 
protokoli ; IEEE 802 – lokal tarmoqalr uchun IEEE 802 standarti; ATM – ing. 
Asynchronous Transfer Mode — ma`lumotlarni yuvorishning asinxron usuli ; 
DNS – ing. Domain Name System — domen nomlarining tizimi; FTP – ing. File 
Transfer Protocol — fayl yuvorish protokoli. Raqamli shaklda taqdim etilgan 
ma'lumotlar uzatishning TCP / IP - tarmoq modeli. Modeldagi ma'lumotlar 
manbaidan ma'lumotlarni oluvchiga uzatish usulini tavsiflaydi. Model 
ma'lumotlarning to'rtta sathdan o'tishini nazarda tutadi, ularning har biri qoida 
(translyatsiya protokoli) bilan tavsiflanadi. Internet qo'llamoq ma'lumotlar 
stekprotokolov ma'lumotlar uzatish miqdorini hal qoidalar jamoalari TCP / IP 
nomi ikki eng muhim protokollari oilasi -Transmission Control Protocol (TCP) 
birinchi ishlab chiqilgan va bu standarti tasvirlangan edi iInternet Protocol (IP), 
olingan. Bundan tashqari, ba'zan ataladi model DOD (Mudofaa vazirligi) Internet 
protokollari 1970-yilda ARPANET tarixiy kelib chiqishi munosabati bilan 
(DARPA nazorati ostida, AQSh Mudofaa vazirligi bir to'siq bo'lib -. Kontseptual 
model va bir qator Internetda ishlatiladigan aloqa protokollari va shunga o'xshash 
kompyuter tarmoqlari. Bu Transmission Control Protocol (TCP) va Internet 
Protocol (IP) bo'lib, - U tez-tez To'plamga asosiy protokollar, chunki, TCP / IP 
sifatida tanilgan. Bu ba'zan tarmoq texnikaning rivojlanishi DARPA.Nabor 

---

Internet protokollari orqali Amerika Qo'shma Shtatlari Mudofaa vazirligi 
tomonidan moliyalashtirilgan edi, chunki, Mudofaa vazirligi (MOD) modeli deb 
ataladi ma'lumotlar, overpacked ishlov uzatiladi, tor-mor qilish va qabul qilinishi 
kerakligini belgilaydigan Pass-orqali ma'lumotlarni beradi. Ushbu funktsiya 
to'rtta qatlamlik ajralmaslikka ajratiladi, bu esa tegishli protokollarni tarmoqlar 
miqdori bo'yicha tasniflaydi. Eng pastki darajadan eng yuqori darajaga 
tarmoqning bir xil segmentida saqlanadigan ma'lumotlar uchun aloqa usullarini 
o'z ichiga olgan aloqa katlami; mustaqil tarmoqlar o'rtasida o'zaro ishlashni 
ta'minlaydigan Internet qatlami; xostlar orasidagi aloqani boshqaradigan 
transport qatlami; va Internet protokollari majmuini va uning qismlari protokollar 
ko'plab belgilab prilozheniy.Tehnicheskie standartlari uchun jarayonlar 
o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvini ta'minlaydi ariza qatlami, Internet (IETF) 
rivojlantirish bo'yicha Vazifa Kuchi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Internet 
protokollarining to'plami OTO modeli, umumiy tarmoq tizimlari uchun yanada 
keng qamrovli asosdan oldin keladi. TCP / IP dunyoda eng ko'p ishlatiladigan 
mulkiy bo'lmagan protokoli to'plami, chunki u turli xil jihozlar va dasturiy 
platformalardan foydalanuvchi kompyuterlarga turli tarmoqlarda aloqa qilish 
imkoniyatini beradi. Protokollar ikkala LAN va WAN-larda teng ishlaydi. TCP / 
IP bu ikki eng taniqli va eng muhim protokollar, Transmitents Control Protocol 
(TCP) va Internet Protocol (IP) nomi bilan atalgan protokollar to'plamidir. 
Nisbatan past darajadagi protokollar bilan bir qatorda, TCP / IP elektron pochta, 
terminal emulyatsiyasi va fayl uzatish kabi keng tarqalgan dasturlarni 
osonlashtiradigan bir necha yuqori darajadagi protokollarni o'z ichiga oladi. 
Ko'rib turganimizdek, bugungi kunda ishlatiladigan Internet protokollar dastlab 
60-yillarda boshlangan ARPANET tadqiqot loyihasi doirasida ishlab chiqilgan 
va biz Internet deb ataladigan global tarmoqlar tarmog'ining paydo bo'lishiga olib 
kelgan. Har bir Internet protokoli va undan keyingi tuzatishlar bilan birgalikda 
izohlar uchun so'rov (RFC) deb nomlangan hujjatda tasvirlangan. RFClarning 
ro'yxati bilan quyidagi manzilda tanishish mumkin: TCP / IP qatlamlari TCP / IP 
protokoli to'plamini TCP / IP-ni OSI Reference Model kabi boshqa qatlamli 
modellar bilan taqqoslash imkonini beradigan qatlamli protokol stack sifatida 
modellashtirish mumkin. TCP / IP modeli to'rtta qatlamga ega. Quyida 
ko'rsatilgandek, eng pastdan yuqori darajagacha bular bog'lovchi qatlam, internet 
qatlami, transport qatlami va dastur sathidir. 
5. Tarmoq drayverlari tarmoq dasturlariga xar turdagi ishlab chiqaruvchining 
platasi va hatto turli mahalliy tarmoqlar platasi bilan ham bir xil ishlashga imkon 
beradi (Yethernet, Arsnet,Token-Ring). Agarda gap OSI standart modeli haqida 
borsa, unda drayverlar odatda yuqori bosqich ostining vazifasini bajaradilar. 
Masalan, adapterning bufer xotirasida uzatiladigan peketlarni drayverlar hosil 
qiladilar, tarmoq orqali kelgan paketlarni bu xotiradan о‘qiydilar, axborot 
uzatishga buyruq beradilar va kompyuterga paketni qabul qilingani haqida xabar 
beradilar. Shlyuz (шлюз, gateway) – turli xildagi tarmoqlar (mahalliy va xalqaro) 

---

birligini ta`minlovchi tarmoq qurilmasi yoki dasturi vosita. Tarmoq qurilmasi bir 
turdagi fizik muhitdagi (tarmoq) protokoldan ikkinchi turdagi fizik muhit 
(tarmoq) protokoliga jo`natadi. Misol uchun interenet bilan bog`lanish uchun 
shlyuzdan foydalaniladi. Bunday qurilma marshrutizator nomi bilan ham 
yuritiladi. Shlyuz – odatda turli ko`rinishdagi protokollarga ega tarmoqni 
bilashtirish uchun xizmat qiluvchi qurilma. IP tarmoqlarida shlyuz vazifasini 
marshrutizator bajaradi, tarmoq aloqa kanali sizning shaxsiy kompyuteringizdagi 
Internetga ulangan kanal bilan. Har qanday holatda ham adapter platasini xarid 
kilishdan oldin mos tushadigan qurilmalar rо‘yxati bilan tanishish foydadan holi 
emas albatta (Hardware Compatibility List,HCL), hamma tarmoq operatsion 
sistemasini ishlab chiqaruvchilar rо‘yhatni nashr qiladilar. Endi qisqacha ancha 
yuqori bosqich protokollarini kо’rib chikamiz. Bir necha standart protokollar 
tо‘plami (ularni yana steklar deb atashadi) mavjud, ular juda kо‘p tarqalgan:
• ISO/OSI protokollar tо‘plami;
• IVM system Network Architecture (SNA);
• Digital DECnet; • Novell Net Ware;
• Apple, apple Talk;
• Internet global tarmok protokollar tо‘plami, TSR/IR. Bu rо’yxatga global 
tarmoqni kiritilganligi tushunarli, chunki OSI modeli har qanday ochik sistemada 
ishlatiladi. Sanab о‘tilgan protokol tо‘plamlari uchta asosiy turga bо‘linadi: - 
amaliy protokollar (OSI modeli amaliy, prezentatsion va aloqa vaqtini boshkarish 
bosqichlar vazifasini bajaradi); - transport protokollari (OSI modelining transport 
va aloqa vaqtini boshkarish bosqichlar vazifalarini bajaradi); - tarmoq 
protokollari (0SI modelining uchta pastgi bosqichlar vazifalarini bajaradi). 
Amaliy protokollar - ilovalarning muloqoti va ular о‘rtasidagi axborot 
almashinuvini taminlaydi.
• FTAM (File Transfer Access and Management) – fayllarga ega bo`lish;
• X.400 – electron pochtalarni xlqaro almashish uchun CCITT protokoli;
• X.50 0 – bir necha sistemada fayl va katolog hizmati;
• SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – electron pochta almashinuvi uchun 
Internet global tarmoq protokoli;
• FTP (File Transfer Protocol) – fayllarni uzatish uchun Internet global tarmoq 
protokoli;

---

• SNMP (Simple Network Management Protokol) – tarmoq monitoring, tarmoq 
qismlarini nazorat va ularni boshqarish protokoli;
• Telnet – Internet global tarmoq protokoli, u uzoqdagi xostlarni qayd qilish va 
ularda axborotga ishlov berish vazifasini bajaradi; 
• Microsoft SMBs (Server Message Blocks – блоки сообщение сервера – 
serverni xabar berish bloklari) va mijoz qobig‘i yoki Microsoft redirektorlari;
• NCP (Novel Net Ware Core Protocol) va mijoz qobig‘I yoki Novel 
redirektorlari; Tarmoq protokollari - manzillash, yо‘naltirish, xatoliklarni 
tekshirish va qayta uzatish sо‘rovlarini boshqaradi. Ularni kо‘p ishlatiladiganlari 
quyidagilar:
• IP (Internet Protocol) – axborot uzatish uchun TCP/IP – protokoli; 
• IPX Internet Work Packet Exchange) – paketlarni uzatish va yo`naltirish uchun 
mo‘ljallangan Net Ware firma protokoli;
• NW Link – IPX/SPX protokollari Microsoft firmasining tadbig‘i;
• Net BEUI –transport protokoli – u axborotlarni tegishli vaqtda uzatish va Net 
BIOS ilovasi. Shuni aytib о’tish kerakki, protokollarni loyihalashtiruvchilar 
yuqorida kо’rsatilgan bosqichlarga har doim xam rioya qilmaydilar. Masalan, 
ba‘zi protokollar OSI modelining bir necha bosqichlarining vazifalarni bajarsa, 
boshqa protokollar bir bosqichning ba‘zi vazifalarini bajaradi. Bu hol turli firma 
protokollarini kо‘pincha о‘zaro mos tushmasligiga olib keladi, yana bu 
protokollar о‘zi tuzgan protokol tо’plamida (stek) muvaffaqiyatli ishlatilishi 
mumkin, ular u yoki bu holda tugallangan guruh vazifalarini bajarishi mumkin. 
Xuddi shu tarmoq operatsion sistmasini ―firma‖ qilish mumkin, ya‘ni ochik 
standart OSI modeli bilan о’zaro mos tushmaslikka olib keladi. Endi kо’p 
tarqalgan bazi protokollar haqida tо’xtalib о’tamiz. Mantiqiy ulanishsiz muloqot 
usuli (Metod deytagramm) - Qadimgi va sodda usul, unda har bir paket mustaqil 
obyekt sifatida qaraladi. Paket mantiqiy kanal о’rnatilmasidan uzatiladi, ya‘ni 
qabul qiluvchi qurilmasini axborot qabul qilishga tayyorligini aniqlovchi 
xizmatchi paket jо’natilmasdan va shuningdek mantiqiy kanalni yо’q qilmasdan, 
ya‘ni uzatish tugagani haqida xabar beruvchi paketsiz. Paket qabul qiluvchiga 
yetib bordimi yoki yо’qmi noma‘lum (paket olinganligi haqidagi xabar yuqoriroq 
bosqichga qoldiriladi). Deytagramma usuli qurilmalarga qо’yiladigan talablarni 
oshiradi (chunki qabul qiluvchi qurilma har doim paketni qabul qilishga tayyor 
bо’lishi kerak). Usulning afzalligi shundaki. uzatuvchi va qabul qiluvchi 
qurilmalar bir-biriga bog’lanmagan holda ishlaydilar. paketlar bufer xotira 
qurilmasiga tо’planib sо’ng birdaniga uzatilishi mumkin, hamma abonentlarga 
paketni bir vaqtning о’zida manzillash mumkinligida. Usulning kamchiligi – 

---

paketning yо’qolish ehtimoli borligida, shuningdek qabul qiluvchi qurilma yо’q 
bо’lsa yoki tayyor bо’lmagan holda tarmoq befoyda paketlar bilan band bо’lish 
ehtimoli mavjud. Paket uzatish va qabul qilish qurilmalari о’rtasida mantiqiy 
ulanish (kanal) о’rnatilgandan keyingina uzatiladi. Xar bir axborot paketlariga bir 
yoki bir necha xizmatchi paket kо’shiladi (ulanishni о’rnatish, qabulni tasdiqlash, 
qayta uzatishni sо’rash, ulanishni о’zish). Mantiqiy kanal bir yoki bir necha 
paketlarni uzatish uchun о’rnatilishi mumkin. Deytagramma usuliga qaraganda 
bu usul ancha murakkab, lekin unga qaraganda ancha ishonchliroq, chunki 
mantiqiy kanalni uzgunga qadar uzatuvchi qurilmaning ishonchi komil, u uzatgan 
hamma paketlar о’z joyiga yetib borganligiga. Bu usulda tarmoqning bekorchi 
paketlar tufayli yuklamasi oshib ketishi ham bо’lmaydi. Usulning kamchiliklari 
shundan iboratki, qabul qiluvchi abonent u yoki bu sababga kо’ra axborot 
almashishga tayyor bо’lmasa, masalan, kabelni uzulishi tufayli, elektr manbayini 
о’chishi sababli, tarmoq qurilmasining nosozligi va nihoyat kompyuterni 
nosozlik hollarida vaziyatdan chiqib ketish ancha mushkul masala bо’lib qoladi. 
Bu holda tasdiqlanmagan paketni qayta uzatish algoritmi lozim bо’ladi va 
tasdiqlanmagan paket turi xam muhimdir.