1. Pul uning kelib chiqishi va zarurligi

1-variant
1.Pul uning kelib chiqishi va zarurligi
Tarixiy kategoriya sifatida pulning paydo bo`lishi va rivojlanish
jarayonining boshlanishi miloddan avvalgi 7-8 ming yillarga to`g’ri keladi. Keyinchalik, pulning tabiati ularning bajarish funktsiyalarining shakli, turlari va usullarida o`zgargan.Ma`lumki, pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida vujudga keldi. Pul paydo bo`lishining ob’ektiv zaruriyati tovar ayirboshlash ehtiyojlari bilan
vujudga kelgan hamda ishlab chiqarish kuchlari va ishlab
chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan bog’liq bo`lgan. Pul
paydo bo`lishi mehnat taqsimoti bilan bog’liq. Birinchi yirik
mehnat taqsimoti, ya`ni chorvachilikdan dehqonchilikni ajralib
chiqishi va shu munosabat bilan tovar xo`jaligining rivojlanishi
tufayli mahsulot qiymatining ifodasi bo`lmish pulni keltirib
chiqardiPulning zarurligi Har bir iqtisodiy kategoriya amal qiluvchi mamlakat rivojlanishining asosiy dastaglaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiga o’tish va unda ish yuritishda uning roli va ahamiyati yana oshib boradi. Darhaqiqat, pul - «bozor tili» deb bekorga aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar, daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, tovar turlarining ko`payishi almashuv jarayonining yanada rivojlanishini taqozo qildi. Almashuv jarayonida tovar egalari o`zaro muloqotda bo`lib,tovarning egasi o`z mahsulotini (mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o`lchov birligi bo`lishini taqozo qilgan. Tovar muomilasining ekvivalent rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o`ynagan. Har bir jamoa o`z tovarini ekvivalent sifatida o`rtaga qo`ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan pulni tovarlarning tovari deb e`tirof etgan. Pulning iste`mol qiymati shuki, u o`z funksiyasini bajarib iqtisodiyot mushkulini oson qiladi (vositachi sifatida). Pulning qiymati (qadr qiymati) deganda pul birligining xarid qilish qobiliyati, ya`ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid etish
mumkinligi tushuniladi.
2.Inflatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar
nflyatsiyani keltirib chiqaruvchi birinchi sabab – mamlakatda boz r mexanizmlarining to‘liq joriy etilmasligi, davlatning byudjet daromadlari va xarajatlari ustidan monopol tartibini joriy etishi hisoblanadi. Bunda davlat byudjetining daromadlaridan ortiqcha bo‘lgan xarajatlar, ya’ni byudjet taqchilligi muomalaga qo‘shimcha pullar chiqarish yo‘li bilan qoplanadi. Byudjet 
taqchilligini qoplash uchun muomalaga chiqarilgan pullar tovar moddiy qiymatliklari bilan ta’minlanmaganligi oqibatida mamlakatda inflyatsiya darajasining ortishiga olib keladi.
Ikkinchi sababi–asossiz ravishda ish haqi va boshqa to‘lovlarning 
oshirilishi, ushbu to‘lovlar davlat byudjeti xarajatlari tarkibida qo‘zda tutilmagan bo‘lsa, muomalaga qo‘shimcha emissiya hisobiga amalga oshiriladi. Buning natijasida iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarning bahosi oshadi va inflyatsiya darajasi ortib boradi. 
Uchinchi sababi–mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning eksport 
qilish darajasining pastligi va import darajasining yuqoriligi bilan ifodalanadi. 
Mamlakatga kirib kelayotgan import tovarlar hisobiga xorijiy valyutalarning 
chetga oqib ketishi yuz beradi, natijada mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovarlar 
nafaqat tashqi ehtiyojlarni, balki ichki ehtiyojlarni qondirishga ham xizmat qilmay 
qo‘yadi. Buning oqibatida milliy valyutaning sotib olish qobiliyati taboro salbiylashib, inflyatsiya darajasi ortib boradi.
Yuqorida ta’kidlangan inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillar faqat bizning davrimizgagina xos bo‘lgan holat bo‘lmasdan, ushbu holatlar turlicha 
ko‘rinishda uzoq tarixda ham mavjud bo‘lgan.

3.2020 yilda a mamlakatda yaim miqdori 600 shartli birlik edi. Pul massasi 117 shartli birlik bo’lgan. Pul aylanish tezligini toping.

Pul aylanish yezligi =yaim:pul massasi

Pul aylanish tezligi= 600:117=5.128205

2-variant

1.Qiymat shakillarining evalyutsiyasi.
Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy e'tibor, uning qiymat shaklining rivojlanish evolyutsiyasiga qaratiladi. Chunki, pulning vujudga kelishida uning qiymat shakllari juda muhim o'rin tutadi. Pulning qiymat shakllari, asosan, beshta ko'rinishdan iboratligi e'tirof etilib, ular quyidagilardan iborat:Qiymatning oddiy yoki tasodifiy shakli: Qiymatning ushbu shakli natural xo'jalik tuzumiga xos bo'lib, mahsulotlarning ortiqchaligi vaqti - vaqti bilan vujudga kelgan sharoitda amal qilgan.Qiymatning to’la yoki kengaytirilgan shakli. Qiymatning kengaytirilgan shakli jarniyatda mehnat taqsimotining vujudga kelish davri bilan bevosita bog'liq bo'lib, ushbu davrda, kishilar o'rtasida ayirboshlash munosabatlari rivojlandi. Qiymatning umumiy shakli: Bu sharoitda umumekvivalent sifatida e'tirof etilgan tovarlar eramizdan oldingi V - IV asrlarga qadar pul vazifasini bajardi. Qiymatning umumiy shakli davrida, ishlab chiqarish kengaydi va uning asosiy maqsadi barcha uchun zarur bo'lgan tovarni o'zlashtirishga qaratildi. Umumiy ekvivalent sifatida qo'y, don, jun, qimmatbaho buyum va boshqalar e'tirof etildi, lekin ular o'zining xossasidan kelib chiqqan holda uzoq vaqt umumekvivalent vazifasini bajarmadi. Chunki, ishlab chiqarishning rivojlanishi, kishilar o'rtasida iqtisodiy munosabatlami tezlashtirdi, bu sharoitda umumekvivalent vazifasini bajaradigan tovarlarni olib yurish, saqlash va boshqa jarayonlar turli noqulaylik va qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Qiymatning pul shakli. Ayirboshlash munosabatlarining rivojlanishi, jahon bozorining vujudga kelishi, kumush va oltinning barcha tovarlar ichidan umumekvivalent vosita sifatida ajralib chiqishiga olib keldi. Qiymatning qog'oz - pul shakli. Dastlabki qog'oz pullarni muomalaga chiqarilishi taxminan X asrning oxiri XI asrning boshlariga to'g'ri keladi. Shu davrdan boshlab, muomaladagi oltin va kumush pullar o'rnini qog'oz pullar egallay boshladi. Muomalada oltin va kumush amal qilgan sharoitda ular bilan parallel ravishda to'lov vositasi sifatida qog'oz pullarni kirib kelishining sabablari sifatida quyidagilarni ta'kidlash lozim:
• qimmatbaho metallarni olib yurish, saqlash va xavfsizligini ta'minlash yuzasidan muammoli holatlarning vujudga kelishi;
• oltin va kumush muomalada qo'ldan-qo'lga o'tishi natijasida yedirilib, o'zining dastlabki hajmi va xossasini yo'qotishi;
• qimmatbaho metallar zebu ziynat va boylik timsolida muomaladan chiqib ketishi;
• iqtisodiy taraqqiyotning yuqori darajada rivojlanishi natijasida tovar va xizmatlar massasining qimmatbaho metallar (oltin, kumush) massasiga nisbatan shiddat bilan ortib borishi.
2.Kreditning shakllari. iqtisodchi olimlar va mutaxassislar tomonidan kreditning turlari va shakllari xususida turlicha fikr yuritiladi va talqin etiladi. Masalan, Ozbekistonlik olima, professor Sh.Abdullaeva kreditning shakllari xususida aniq fikrlarni bayon etmagan bolsada, uning turlarini ―qisqa muddatli kreditlash‖ va ―uzoq muddatli kreditlash‖dan iborat ekanligini ta‘kidlaydilar50, xuddi shuningdek, rossiyalik iqtisodchi olimlar ham kredit shakllari bo’yicha turlicha fikrlarni ilgari suradilar. Shu bois, ushbu paragrafda kreditning turlariga atroflicha toxtalishga qaror qildik. Kreditning turlari asosan uning mohiyatini aniqroq tushunish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, ta‘kidlash joizki, kreditning nafaqat turlari va shakllari ortasida, balki tasniflanishi ham ulardan ajralgan holda organilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Kredit an‘anaviy ravishda qator belgilarga qarab tasniflanishi mumkin. Xususan, kredit qarzdor va kreditor toifasi bo’yicha kreditni taqdim etish muddatiga qarab va kreditni berish shakllariga qarab tasniflanadi. Agar kreditning bu tartibda tasniflanishiga e‘tibor qaratadigan bolsak, asosan bunday tasniflanish kredit subyektlari ortasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar jarayonida yuz beradi. Shuningdek, uning e‘tiborli jihati material qiymatni ozida aks ettirganligi bolib, amaliyotda taqdim etish bilan bog‗liq holatlarni ozida namoyon etishi hisoblanadi. Yuqorida qayd etilganlarga va iqtisodiy adabiyotlardagi manbalarga tayanib, kreditning a) tovar, b) pul va v) aralash shakllari mavjudligini ta‘kidlash mumkin. Kreditning tovar shakli uning juda oddiy shakli hisoblanib, kredit bilan bogliq dastlabki munosabatlar aynan ushbu shakl doirasida rivojlangan. Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda bayon etilishicha, kreditning tovar shaklida u asosan buyum ko‗rinishida taqdim etilib, qarzdor kreditorning kreditini qoplashda xuddi shu miqdordagi buyumni unga qaytargan. Manbalarga ko‗ra, kreditning ushbu shakli antik jamiyat davrida, qadimgi Rimda vujudga kelgan va rivojlangan. Jamiyatda tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi va mehnat taqsimotining tobora takomillashuvi kreditning tovar shakli zamirida uning pul shaklini vujudga kelishiga zamin boldi. aralash shakli ham amal qiladi. Kreditning ushbu shakli uning tovar va pul shaklini ozida mujassam etadi. Bunda kredit tovar yoki pul shaklida berilishi mumkin, uni qaytarishda ham qarzdor olgan kreditini pul yoki tovar korinishida kreditorga qaytarishi mumkin. Aynan mana shu teskari bogliqlik kreditning aralash shaklini ozida ifoda etadi. Kreditning ayirboshlash shakliga misol sifatida tijorat kreditini keltirishimiz mumkin.
3. 2021 yilda B mamlakatda YaIM miqdori 587 shartli birlikni tashkil etgan. Pul massasi esa 97 shartli birlikni tashkil etgan bo’lsa, 2020-yilda B mamlakat iqtisodiyotining mablag’lar bilan ta’minlanganlik darajasini aniqlang.

Berilgan: Yechim:

Y =587sh.b Yalpi talab tenglamasi: MV = PY P=MV/Y
M=97 sh.b
P=? P=(97*1)/587=0.16 V=Y/M
V=587/97 V=6,05 P=(97*6,05)/587=0.9997
Iqtisodiyotda M-pul taklifi V - pulning aylanish tezligi Iqtisodiyotdagi narxlarning P darajasi Y - real YaIM
3- variant
1savol:Pul shakllari va ularning evolyutsiyasi
“Tanga” (money – lot.) tushunchasi bizlarga Qadimiy Rimdan kirib kelgan. Rim ma’budasi Yunona, lotinchadan tarjima qilinganda “ogohlantiruvchi” yoki “maslahatchi” ma’nosini beradigan, Money – tanga vakolatiga ega bo‘lgan. Aynan ushbu ma’buda ibodatxonasi yonida metall pul tayyorlaydigan ustaxonalar mavjud bo‘lgan. Mazkur ustaxonalar mahsulotini tanga – money deb atashgan, ingliz tilida “money” so‘zidan pulning umumiy nomi hosil bo‘lgan – money.
Noyob shakldagi pullar
Dastlab pul vazifasini qimmatbaho mahsulotlar bajargan: marjonlar, yungli jonivorlar terisi, qimmatbaho chig‘anoqlar, qimmatbaho metalldan tayyorlangan buyumlar, qo‘y va tuyalar. Hozirgi kunda ham ayrim mamlakatlar ba’zida noyob shakldagi pullarni muomilaga kiritib turadi.
Yaqinda Somali banki piramida, yumaloq, to‘rtburchak, silindr shaklidagi hajmli tangalarni muomalaga chiqardi. Beninda nasha bargi shaklidagi pullar muomalaga chiqarildi. Raundda bo‘lsa maymun aks ettirilgan uch hajmli tangalar chiqarildi.
Eng katta tangalar
Kanada Banki “Chinor bargi” deb nomlangan 100 kilolik oltindan yasalgan ulkan tanga chiqardi. Bunday tangadan atiga besh dona chiqarildi. “Bil Fil” nomli 31 kilolik tangani Avstriyada chiqarishdi, ular 15 dona edi.
Dastlabki pullar Xitoyda paydo bo’lgan
Qog‘oz pullar bizning eramizdan avvalgi 812 yilda paydo bo‘lib — ular Xitoyda yaratilgan edi. O‘sha paytlardagi pullar asosan xar-xil rituallar vaqtida ishlatilgan xolos. Xozir esa ular umuman boshqa maqsadlarda qo‘llanilmoqda.
Xamma banknotlar xam qog’ozdan tayyorlanmaydi
Malayziyada, Vetnamda va Avstraliyada qog‘oz pullar qog‘ozdan tayyorlanmaydi. Ularni tayyorlash uchun yupqa plastikadan foydalaniladi, chunki bunday xolatda pullar o‘zining mustaxkamligi va bakteriyalarni to‘plamasligi bilan ajralib turadi.
100 000 dollarlik banknot
Ushbu banknot qachonlardir Amerikada chiqarilgan. U oddiy odamlarga berilmagan, faqatgina moliya muassasalari o‘rtasidagi xisob-kitoblardagina foydalanilgan. Ma’lumot uchun, uni chiqarish 30 000 dollarga tushgan.
Pullarda reklama
2004 yilda Amerikada banknotlarga reklama joylashtirish xaqidagi qonun loyixasi taklif qilingan edi. Lekin bu taklif qo‘llab-quvvatlanmadi, lekin qachonlardir bu g‘oya amalga oshirilishi extimoldan xoli emas.
Tangalarda portretlarni zarb qilinishi
Qadim zamonlardan buyon xukmdorlarning portretini pullarga zarb qildirish odat tusiga kirgan edi. Ma’lum bo‘lishicha, birinchilardan bo‘lib, bu fikr Aleksandr Makedonskiyning kallasiga kelgan. Tangalar yordamida u o‘z ismini abadiylashtirishga qaror qilgan.
Dunyodagi eng yirik banknot
Ko‘pchilik bugungi kunda yirik banknotlardan eng ommalashgani 100 dollar deb xisoblashadi. Lekin, aslida esa, talab 500 yevroli banknotga yo‘naltirilmoqda.
Eng yirik tanga
Kanadada 100 kg og‘irlikdagi ulkan tilla tangani ishlab chiqarilgan. U «Zarang bargi» degan nomni olgan bo‘lib va uning 5 ta nusxasi mavjud. Avstriyada esa 31 kg vaznga ega bo‘lgan, «Big Fil» deb nomlangan 15 ta tanga ishlab chiqarishga muvaffaq bo‘lishgan.
Numizmatikaning paydo bo’lishi
Mazkur turdagi kolleksionerlik faqatgina 19 asrdagina ommaviy tus oldi. Xozir ko‘pchilik odamlarga bu nafaqat xobbi, balkim foydali biznes xamdir. Noyob tangalar turli auksionlarda g‘oyatda qimmatbaxo narxlarda sotiladi.
Elektron pullarning tarixi
Naqdsiz pullar allaqachon banklar tomonidan ishlatib kelinmoqda, lekin insonlar ulardan o‘tgan asrning 90-yillaridagina foydalana boshlashdi. Avvaliga ko‘pchilik unga ishonchsizlik bilan munosabatda bo‘lishdi. Endi esa xayotni so‘m plastik kartalarisiz, bankomatlarsiz va elektron pullarsiz tasavvur qilish amri maxol bo‘lib qoldi.
Qog‘oz pul
Qog‘ozli pulni dastlab taxminan 1000 yil ilgari, qog‘ozning vatani - Xitoyda kashf qilishgan, keng ommaga bo‘lsa ikki asrdan so‘ng tarqala boshlagan
2 Savol: Inflyatsiya turlari
Inflyatsiyaning ko'p turlari mavjud.
1. Xansen ochiq va yashirin (davlat tomonidan narx nazorati bilan) inflyatsiya kabi turlarini kiritdi.
2. Talab inflyatsiyasi (ishlab chiqarishning real hajmiga nisbatan umumiy talabning haddan tashqari ko'pligi) va taklif inflyatsiyasi (narxning oshishi ishlab chiqarish resursidan to'liq foydalanilmaganligi sababli xarajatlarning oshishi natijasida yuzaga keladi) mavjud.
3. Muvozanatli inflyatsiya - turli tovarlar narxlari bir-biriga nisbatan o'zgarmaydigan variant va muvozanatsiz inflyatsiya (turli tovar ob'ektlari uchun narxlarning o'zgarishi nisbati har xil).
4. Prognoz inflyatsiyasi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan ancha kutilmoqda, kutilmagan inflyatsiya kutilmaydi, ko'pincha narxlarning haqiqiy o'sish sur'atlari kutilganidan yuqori bo'ladi.
5. Inflyatsiya va o’sish sur’atlarining turlari mavjud:
sudraluvchi yoki o'rtacha - yiliga 10% gacha,
yugurish (10-50%),
giperinflyatsiya (50% dan 1-9 minggacha, kamdan-kam hollarda - yiliga 10 ming foiz yoki undan ko'p).
Narxlar darajasining o'sish sur'atiga qarab, mutaxassislar uchta turni ajratadilar inflyatsiya:
o'rtacha (o'rmalovchi) inflyatsiya;
chopish;
giperinflyatsiya.
O'rtacha inflyatsiya mamlakatdagi barqaror iqtisodiy vaziyat sharoitida ham har yili kuzatiladi. Daraja inflyatsiya bunday yillarda u 10% dan oshmaydi va ish haqi odatda uni ushlab turadi.
Yugurayotganda inflyatsiya narxlar darajasining o'sishi 50% ga etadi. Iqtisodiyotda keskin o'zgarishlar yuz bermoqda, odamlar o'z ehtiyojlarini jiddiy cheklashlari kerak.
Narxlar darajasi 50% dan ortiq ko'tarilganda, eng yomoni giperinflyatsiya hisoblanadi. Bunday inqiroz 1992 yildan 1995 yilgacha kuzatilgan.
Yashirin inflyatsiya, qoida tariqasida, bozordan tashqari iqtisodiyotda mavjud bo'lib, unda narxlar va ish haqi davlat tomonidan nazorat qilinadi va belgilanadi. Bu tovar taqchilligi, ishlab chiqarilayotgan tovarlar sifatining yomonlashuvi orqali namoyon bo'ladi. Tovarlarning tanqisligi pul o'z vazifalarini bajarishni to'xtatganiga olib keldi, shuning uchun ba'zi tovarlarni sotib olish uchun pul bo'lishi etarli emas edi, maxsus kuponlar ham talab qilindi.

2. Ochiq inflyatsiya asosan tovar va xizmatlar narxining oshishi orqali namoyon bo’ladi. Qog'oz pul qadrsizlanadi, tegishli miqdorda tovar va xizmatlar bilan ta'minlanmagan ortiqcha pul massasi mavjud.

3 masala
M0=256 M1=312 M3=733 M2=?

M1-M0=X 312-256=56

M3-X=M2 733-56=677
M2=677
JAVOB:M2=677 GA TENG.
4 variant
1.Inflyatsiya va pul muomalasini barqarorlashtirish yo’llariBizning davlatimizda pul muomalasini tartibga.solishda.O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qo’yidagi usullardan foydalanadi.
1.Majburiy.rezerv.stavkasi.normasini.belgilash. 
2.Tijorat.banklarini.ochiq.bozorda.qatnashishi. 
3.Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini o’rnatish.  
 Inflatsiyani barqarorlashtirish yo`llari 1)byudjet soliq siyosati 2)kredit moliya siyosati 3)emissiya siyosati 2.Pulning funksiyalari xususidagi fikrlarga tayanib, pul to‘rtta, ya’ni qiymat o'lchovi, muomala vositasi, to4ov vositasi va jcung'arma vositasi funksiyalarini bajaradiPulning qiymat o‘lchovi funksiyasi asosan tovarlar qiymatini baho shaklida aks ettirish orqali namoyon boladi. Pulning qiymat olchovi barcha tovarlar uchun umumekvivalent vositasi sifatida ulaming qiymatini olchaydi.Pulning muomala vositasi bozor ishtirokchilari o'rtasida tovarlami oldi - sotdisi va xizmatlami ko“rsatish jarayonida namoyon boladi. Ushbu jarayonda pul vositachi rolini bajaradi. Tovarlar sotilganda va xizmatlar ko'rsatilganda, ular uchun tolov kechiktirib amalga oshirilgan barcha holatlarda pul to‘lov vositasi funksiyasini bajaradi. Pul o'zining muomala va tolov vositasi funksiyalarini bajarmagan vaqtda jam g‘arma funksiyasini bajaradi. 3. A Tovar 2022 dekabrda narxi 274 ming A Tovar 2021 dekabr narxi 274-39=235 ming Inflatsiya darajasi A tovarning? A= (274:235-1)* 100%= 16.5% javob!
5 variant
1.Pulning funktsiyalari bo’yicha Evropa va Amerika maktablari tarafdorlari qarashlari. amerika iqtisodchi olimlari pulning uchta funksiyasi (muomala vositasi, qiymat olchovi va jag‘arma vositasi) mayjudligini e’tirof etishadi17. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbellar pul muomala vositasi, qiymat olchovi va jamg'arma vositasi funksiyalarini bajarishini takidlaydi. Iqtisodiyotni markazdan boshqarish sharoitida nashr etilgan adabiyotlarda, yevropa maktabi vakillari pul besht^i, ya’ni qiymat о ‘Ichovi, muomala vositaslf to'lov vosita&t, Jamg‘a.rma vositasi va jahon puli funksiyalarini bajarishi takidlanadi.
2.Kreditning zarurligi, funktsiyalari, turlari va shakllari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning zarurligi quyidagi omillar bilan belgilanadi: - kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlaming iqtisodiy manfaatdorligini ta’minlanishi. Xususan, kreditor kredit hisobidan foiz tolovlari sifatida foyda olsa, qarz oluvchi ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash orqali tegishli foydani shakllantirish imkoniyatiga ega boladi; - iqtisodiyotda vaqtinchalik bo'sh pul mablaglar ssuda kapitali sifatida jamg‘arilib, tegishli maqsadlarga yo'naltiriladi; - iqtisodiyotda ishlab chiqarish siklining davriyligi.kreditning tovar shakli pul shakli va aralash shakillari mavjud.kredit turlari davlat krediti, bank krediti,iste`mol krediti,tijorat krediti va xalqaro kredit. 3. ) javob: 1 kun uchun to'lov summasi : A= (360mln * 23)/100*360 A= 23000 1 oy uchun to'lov summasi; A*30= 23000*30= 690000 1 oy uchun foiz to'lovi I = (asosiy qarz * muddat * foiz stavkasi)/100 I=(13 935 499*36*23)/100 = 115 385 931,72

6-variant
1.Aksilinflyatsiya siyosati va uning asosiy yo'nalishlari.
Aksilinflyatsiya siyosat - narxlar umumiy darajasini barqarorlashtirish, inflyatsion keskinlikni yumshatishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Aksilinflyatsiya siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin.
Aksilinflyatsiya siyosati o’z ichiga quyidagilarni oladi:
-yalpi talabni tartibga solish;
-yalpi taklifni tartibga solish.
Keynschi iqtisodchilar birinchi yo’nalish tarafdorlari bo’lib, ular davlat buyurtmasi va arzon kredit hisobiga samarali talabni shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini ko’tarish mumkin deb hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlari iqtisodiy pasayishni qisqartiradi va ishsizlikni kamaytiradi.
2. Naqd pul aylanishi - bu tovarlar aylanishi, xizmatlar ko'rsatish va turli to'lovlarni amalga oshirish jarayonida pul mablag'larining harakati. Naqd pul aylanishi doimiy zanjirda bo'ladi. Ular muomalaga bankning kassalaridan keladi. Aylanma mablag'lar miqdori Rossiya banki va Moliya vazirligi vakili bo'lgan davlat tomonidan nazorat qilinadi.
Pul aylanishi- Bu asosan chakana savdoga xizmat ko'rsatadigan naqd pul harakati. Bunday holda, muomala va to'lov vositasi - bu tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun yoki qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa holatlarda bir korxona boshqasiga o'tkazgan haqiqiy banknotlar. Unga banknotalar, bo'shashgan pullar va qog'oz pullar (xazina veksellari) xizmat ko'rsatadi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda markaziy bank tomonidan chiqarilgan banknotalar naqd pul aylanmasining aksariyat qismini tashkil qiladi. Pul emissiyasining ahamiyatsiz qismi (taxminan 10%) xazina zimmasiga tushadi, ular asos³an tangalar va mayda banknotlar - xazina qog'ozlarini chiqaradi.
3.
Kredit miqdori: 382 mln
Yillik foiz stavka: 18%
Kredit shartlari: 20 yil= 240 oy
S=382000000
I= 18÷12÷100=0.015
N= 240
Birinchi oylik foizlar miqdori: S×i=382000000×0.015=5730000
K=(0.015×(1+0.015)^240)÷((1+0.015)^240-1)=0.01543
0.01543×382000000=5895450
5895450-573000=165450
Asosiy to’lov miqdori: 165450 so’m
Foizlar miqdori: 5730000 so’m
Umumiy to’lov miqdori: 5895450 so’m
7-variant
1-savol. PUL NAZARIYASI
eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall, nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda. Pulning metallik nazariyasi. Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi. Bu nazariya o’sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Pulning nominallik nazariyasi Nominalizm quldorlik tizimi davridagi faylasuflar ta’limotida yuzaga kelgan bo’lib, bu ilk nominalizmdir. Nominalizm XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalar bilan to’lgan davrda shakllandi. Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ham Angliyadan chiqdi. Nominalistlar quyidagicha xulosaga keldilar: pulni davlat bunyodga keltiradi; pulning qiymati unda ko’rsatilgan nominali bilan aniqlanadi. Xuddi shu bilan bu nazariya nominalizm deb atala boshlandi. Pulning miqdoriy nazariyasi Miqdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda merkantilistlarning kontseptsiyasiga reaktsiya sifatida paydo bo’ldi. Bu nazariyaning boshlovchisi frantsuz iqtisodchi J.Boden (1530-1596) edi. J.Boden baholarning o’zgarishi muomaladagi pul miqdori bilan aniqlandi deb tushuntirdi. Shu sababli ham nazariya miqdoriy nazariya deb nom oldi.
2-savol. KREDIT TAMOYILLARI
Kredi tamoyillari 5tadir. Quyida biz har bir 
tamoyilning mazmunini qisqacha tariflab o’tmoqchimiz. 
1. Kreditni qaytib berish tamoyili
Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligining shartidir. 
Qaytib berish kreditning umumiy belgisi hisoblanadi. 2. Kreditning muddatliligi.
 Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o’z vaqtida qaytarib berish 
muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. 3. Kreditning tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi.
 Bu tamoyil yordamida xalq xo’jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy 
shilab chiqarish o’rtasida bo’lishi zarur bo’lgan proportsiyalarining bir me’yorda 
bo’lishi rag’batlantiriladi. 4. To’lovlilik tamoyili. 
 Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to’lov resurslari summasini avanslashtirish 
zaruriyatidan kelib chiqadi. 5. Kreditning maqsadliligi.
 Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar 
aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur.
3-masala. MV=PQ, PQ=YaIM, V=YaIM/M, YaIM=1251, M=824,
JAVOB: V=1251/824≈1.51
8 variant
. 1.Pulning metallik nazariyasining yuzaga kelish shart-sharoitlari. pul birligining sotib olish qobiliyati metall asosida aniqlanadi, metall tangalar o'zida pulning haqiqiy qiymatini aks ettirib, ulardan tanga (moneta)lar zarb etilgan. Shu bois ham metall pul nazariyasini qollabquvvatlovchi iqtisodiy nazariyachilar vakillari qog'oz pul nazariyasini inkor etadilar. Metall pul nazariyasi vakillari 54 ushbu talimotni yoqlab chiqqanlarida asosan nodir metallami, ya’ni kumush va oltin tangalami nazarda tutadilar. Ulaming talimotida kumush va oltin tangalar real qiymatni aks ettiruvchi haqiqiy pul bolib, ular o‘z qiymatlarini у о ‘qotm ay dil ar. Shu bilan birga, kumush va oltin pullar ayirboshlash munosabatlarida real qiymatlari asosida ishtirok etib, iqtisodiyotda inflyatsiya muammosini keltirib chiqarmaydi, deya talddlaydilar.
2. Kredit munosabatlari ikki subʼekt oʻrtasida, yaʼni pul egasi (qarz beruvchi) va qarz oluvchi oʻrtasida yuzaga keladi.Turli xil korxonalar (firmalar), tashkilotlar, davlat va uning muassasalari hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining subʼektlari hisoblanadi. Sanab oʻtilgan subʼektlarning aynan har biri bir vaqtning oʻzida ham qarz oluvchi va ham qarz beruvchi oʻrnida chiqishi mumkin.Kredit munosabatlarining obʼekti jamiyatda vaqtincha boʻsh turgan pul mablagʻlaridir. Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va pul mablagʻlarining doiraviy aylanishi kredit munosabatlarining mavjud boʻlishini taqozo qiladi. 
3-masala

9-variant

1.Pulning nominallik nazariyasining yuzaga kelish shart-sharoitlari va asosiy qoidalari. Pulning nominal nazariyasini ilgari surgan dastlabki iqtisodiy nazariya vakillari Dj.Berkli va Dj.Styuart hisoblanadi. Ulaming nazariyalari asosida quyidagi ikkita holat yotardi: pul davlat tomonidan yaratiladi va pulning qiymati uning nominali bilan aniqlanadi. Pul birligining sotib olish qobiliyati uning nominali asosida, ya’ni qog‘oz pulda ko‘rsatilgan nominal qiymati bilan aniqlanadi. Nominal pul nazariyasi tarafdorlarining asosiy zaifligi shundaki, ulaming talimotiga ko'ra pulning qiymatini davlat belgilaydi. Bu bilan ular pulning mehnat mahsuli nazariyasi va tovar tabiatiga ega ekanligini inkor qiladi.
2.Kreditning funktsiyalari. Iqtisodchi - olimlaming kredit funksiyalari haqidagi fikrlariga, shuningdek, kreditning tovar-pul munosabatlari va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi ishtirokiga tayangan holda, uning qayta taqsimlash (1), muomala jarayonini tezlashtirish (2), pullami muomalaga chiqarish va naqdlashtirish (3) hamda pul kapitalini jamg'arish va markazlashuvini jadallashtirish (4) funksiyalarini bajarishini talddlash mumkin. Kreditning funksiyalari ichida qayta taqsimlash funksiyasi asosiy funksiyalardan biri hisoblanadi. Kredit ushbu funksiyasi orqali jismoniy va yuridik shaxslarining taqsimlangan daromadlarining vaqtinchalik foydalanilmagan qismini tegishli fondlarga jalb qiladi. Kredit pul kapitalini jamgtarish va markazlashuvini jadallashtirish funksiyasi yordamida yirik ssuda kapitalini tegishli fondlarda jamg'aradi
3. Mo=336 M1=422 M3=963
M2=?
M1-Mo=x
M3-X=M2
422-336=56
963-56=97
Jvob; M2=97
10 variant
. Pulning miqdoriylik nazariyasi.. Miqdoriy pul nazariyasida pulning sotib olish qobiliyati va baho darajasi muomaladagi pul miqdori bilan belgilanadi. Miqdoriy pul nazariyasining asoschisi fransuz iqtisodchisi J.Boden hisoblanadi. Keyinchalik ushbu nazariyani ingliz iqtisodchilari D.Yum va Dj.Mil , shuningdek fransuz Sh.Monteske rivojlantirdi. Pulning miqdoriylik nazariyasida pul ichki qadr-qimmatga ega emas. Pulning qimmati
muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikr ilgari suriladi
. Pulninng oltin asosi
bekor qilingan.
2. Kreditning turlari I) muddatiga ko‘ra kredit 3 turga bo‘linadi: qisqa muddatli kreditlar; o‘rta muddatli kreditlar; uzoq muddatli kreditlar.
Dunyoning ko‘plab mamlakatlarida qisqa muddatli kreditlar deganda 1 yilgacha muddatga berilga kreditlar tushuniladi. O‘rta muddatli kreditlar deganda 1-3 yilgacha muddatda, uzoq muddatli kredit 3 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar tushuniladi.
Bizning yurtimizda kreditning uzoq va qisqa muddatli turlari mavjud. II) ta’minlanganligiga ko‘ra 3 turga bo‘linadi:
a) to‘liq ta’minlangan kreditlar, bunda kreditning ta’minoti kreditning asosiy qarz summasi va uning foizini qoplashga etadi;
O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki talabi bo‘yicha ta’minot miqdori kredit summasiga nisbatan 125 foiz ni tashkil etishi kerak.
b) qisman ta’minlangan kreditlar, bunda kreditlarning ta’minoti kreditning asosiy summasi va foizini qoplashga etmaydi;
c) ta’minlanmagan kreditlar, bu kreditlar ishonchli yoki blankli kreditlar deyiladi. Bu kreditlar yuqori darajada to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lgan ishonchli mijozlarga beriladi. Shuningdek kreditning quyidagi turlari mavjud bank, tijorat, davlat, isteʼmol,ipoteka va xalqaro kredit.
3-masal
2022-yil 108ming
2021-yil 21ming
(1008/87-1)*100=21/87*100=24,1%
11-Variant
1. Pul aylanishi – bu naqd pullik va naqd pulsizlik olib boriladigan hisob – kitoblarning yiђindisidir.Pul aylanishi asosan ikki belgiga: 1. Jami ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 2. Pulni funksiyalariga ko’ra tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan boђliq holda pul aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish bilan boђliq aylanishga, hamda tovar va ularning xarakati bilan boђliq bo’lmagan aylanishga bo’linadi.Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga ishlab chiqarishga tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni sotish, tegishli tashkilotlar bilan hisob – kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni xarakati bilan boђliq bo’lmagan aylanishga milliy daromadni taqsimlash va kayta taqsimlash bilan boђliq to’lovlar va boshqa tovar xarakati bilan boђliq bo’lmagan to’lovlar kiradi.Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz aylanishga bo’linadi.Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari bo’yicha guruhlanadi:
1. Pullik munosabatlarning turiga ko’ra:
a) Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul ayla-nishi b) Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi 2. To’lov usuliga ko’ra: a) Naqd pullik b) Naqd pulsiz 3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining xududiy joylashishiga ko’ra:a)Bir xudud miqyosidagi pul aylanishi b) Xududlararo pul aylanishi 4/Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra: a) Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi b) Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok etmayotgan pul massasi (jamђarmadagi, hisob – varaqlardagi bo’sh pul mablaђlari).Pul aylanishi holatini tartibga solish bo’yicha xukumat organlari tegishli tartibda monetar va fiskal siyosatini olib boradi.Monetar siyosat – mamlakatda pul massasi va pul bozorini tartibga solishdir. Monetar siyosatning bosh ђoyasi – iqtisodiy o’sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi. Bu mexanizmning asosiy vositasi pul. Davlat yalpi talabga muomiladagi pul miqdorini tartibga solish bilan ta’sir etishi kerak. Bunga ko’ra muomiladagi pul miqdori = Yalpi milliy mahsulot
2. Markaziy bankning pul-kredit siyosati iqtisodiyotda pul massasi yoki foiz stavkalarining zarur darajadagi me’yorini ta’minlash, iqtisodiyotning pulga bolgan talabini qondirish yoki milliy valyuta kursini xorijiy valyutalarga nisbatan mustahkamlash kabi qator omillar nuqtai nazaridan turlicha ko'rinishda amalga oshiriladi. Shu jihatdan Markaziy bankning restriksion (qattiq) va ekspansion (yumshoq) pul-kredit siyosati turlarini keltirish mumkin. Restriksion pul-kredit siyosatida iqtisodiyotda pul massasi va kredit operatsiyalar hajmini kamaytirish va foiz stavkalarini oshirish bilan bogliq tadbirlar amalga oshiriladi. Ekspansion pul-kredit siyosatida odatda kreditlash hajmini oshirish, iqtisodiyotda pul massasining oshishi ustidan nazoratni susaytirish, soliq va bank foiz stavkalarini pasaytirish masalalariga e’tibor qaratiladi.
12-variant. 1.pulning jamg’arish vositasi funksiyasi. Jamg’arma vositasi. Bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib o’z egasi uchun kerak bo’lganda xarid etish vositasi bo’lib xizmat qila olshidir. Pul qog’oz yoki tanga bo’lgani uchun boylik emas, balki o’zida mehnatni mujassamlashtirgani, unga hamma narsani xarid etish yoki uni jamlab saqlash mumkin bo’lgani uchun boylik hisoblanadi.Pul boylik jamgarishning eng qulay usulidir, chunki pulda likvidlik bor, ya’ni pul hamma yerda unga belgilangan nominalga (masalan 500 so’m) qarab to’lov uchun qabul qilinadi. Pul boshqa likvidlik vositalariga nisbatan (yer, bino, aksiya, obligasiya, sertifikat) barqaror vosita hisoblanadi, uning qadri inflyasiya bo’lmasa barqaror saqlanadi, boshqa likvidlarni esa narxi-qadri o’zgarib turadi.Pulni sifati va soni mavjud. Pulni sifati cheksiz bo’lishi, ya’ni pulga zarur bo’lgan vaqtda xohlagan tovarga aylantirish imkoniyati mavjud, soni cheklangan bo’lishi mumkin, chunki unga cheklangan miqdorda tovar sotib olish mumkin.Pulni qimmatbaho, noyob buyumlarga, san’at asarlariga, uy-joy, yer, mashina, asbob-uskuna, aksiya, obligasiya va boshqalar shaklida ham jamg’arish mumkin.
2.Talab va taklif inflatsiyasi va uning iqtisodiyotda namoyon bo’lish funksiyasi.  Jami talab mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlaridan ko`payib ketadi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari jami o`sib borayotgan talabni qondira olmaydi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklifning o`zgarishidan ham inflyatsiya kelib chiqadi. Bunday hollarda ortiqcha talab bo`lmasa tovarning baholari ko`payib boraveradi. Hatto ish bilan bandlik va yalpi milliy maxsulot ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi ko`payadi.Inflyatsiya oqibatlari.Inflyatsiya iqtisodiyotni vayron qilish darajasigacha ta'sir qilishi mumkin.Inflyatsiya sharoitida;Eng avvalo pul birligi qadrsizlanadi;Tovarlardagi narxlar mutanosibligi buziladi;Xaridor va sotuvchilar u yoki bu qarorni aniq qabul qilishga ikkilanadilar;Katta investitsiyalar qilish xavf-xatari oshadi;Tadbirkorlar qisqa muddatli qarorlar va harakatlar bilan cheklanib qolishadi; Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o‘zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko‘payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi.
3) 401 mln 15 yilga 17% stavkada ajratildi. Differensial va annuitet usulida: 1-oy uchun oylik asosiy qarz tolovi, 1-oy uchun oylik foiz tolovi, 1-oy uchun oylik umumiy tolovni aniqlang. I=Pn*r/100 A=P+Pnr/100 I=foizli daromad, P=asosiy qarz, n-muddat(oy soni), r=foiz stavkasi, A=investor tasarrufidagi pul mablag’lari yig’indisi.
Yechim:
15 yil=180 oy
N=180oy
S=401mln 401mln:180 oy=2.227.778 som ( bir oy uchun asosiy qarz tolovi)
I=(401mln*12*17)/100=818040 (bir oy uchun oylik foiz tolovi)
A=2227778+ 818040=3.045.818 ( bir oy uchun oylik umumiy tolov)
13-variant
1.Shuni ta'kidlash kerakki, to'lov aylanmasi tor va keng ma'noda belgilanadi. Tor ma'noda to'lov aylanmasi pul to'lovi aylanmasi - bu to'lov vositasi funktsiyasini bajarganda pulning naqd va naqdsiz shakllarda harakati jarayoni. Keng ma'noda to'lov oborotiga nafaqat to'lov vositasi bo'lib xizmat qiladigan pullar, balki boshqa vositalar ham kiradi moliyaviy vositalarushbu funktsiyani bajarish (masalan, veksellar). Keyinchalik to'lov aylanmasi umuman olganda pul va boshqa to'lov vositalarining doimiy harakatlanish jarayoni bo'lib, ular ichida to'lov vositasi sifatida ishlaydi.
Shunday qilib, pul muomalasi va to'lov o'rtasidagi asosiy farq pul va boshqa to'lov vositalari bajaradigan vazifadir. Pul muomalasi holatida bu muomala vositasi va to'lov vositasidir; to'lov aylanmasi holatida - faqat to'lov vositasi. Pul va to'lov aylanmasi o'rtasidagi yana bir muhim farq bu harakat ob'ekti: pul aylanmasida faqat banknotalar ob'ekt hisoblanadi; to'lov aylanmasi holatida (keng ma'noda) ob'ekt nafaqat pul, balki majburiy xarakterdagi boshqa moliyaviy vositalar hamdir.
o‘lovni amalga oshirish uchun to‘lovchining roziligi bo‘lishi kerak. Ammo qonunchilikda ayrim hollarda to‘lovchidan so‘ramay uning pulidan olib qo‘yishga ruxsat etilgan. Misol uchun soliq inspeksiyasi tomonidan qo‘yilgan Inkasso topshiriqnomalar, sudlarning qarori bilan qo‘yilgan ijro varaqalari to‘lovni to‘lovchining roziligisiz amalga oshiriladi.
To‘lovlarning muddatliligi
Naqdsiz hisob kitoblarni to‘g‘ri amalga oshirilganligi ustida o‘tkaziladigan nazoratning mavjudligi
Naqd pulsiz hisob kitoblarda ishtirok etuvchi tomonlarning mulkiy javobgarligining mavjudligi.
Xalqaro bank amaliyotida naqd pulsiz hisob kitoblarning 4 shaklidan foydalanadi: To‘lov topshiriqnomalari; Cheklar; Hujjatlashtirilgan akkreditivlar; Inkasso
2. Pul islohotlari - milliy valyutani mustahkamlash, pul birligini barqarorlashtirish va pul muomalasini tartibga solish maqsadida davlat tomonidan mamlakat pul tizimini toʻliq yoki qisman qayta tashkil etish. Pul islohotlari qogʻoz pul belgilarining hammasi yoki bir qismi qadrsizlanganda va ularning hajmi koʻpayib, yangisi (qogʻoz yoki metall) bilan almashtirish lozim boʻlganda, pulning oltin qiymati yoki valyuta kursi oʻzgarganda, pul tizimiga oʻzgartish kiritish zarur boʻlganda oʻtkaziladi. Pul islohotlari mamlakatdagi iqtisodiy holatga, pulning qadr-sizlanish darajasiga va davlatning siyosatiga bogʻliq holda turli usullar-da: ortiqcha qogʻoz pullarni yoʻq qilish yoʻli bilan pul hajmini kamaytirish (deflyasiya); eski pul belgilarini yoʻq qilib, yangi qogʻoz pul belgilarini zarur miqdorda chikarish (nullifikatsiya); eski pul belgilarini yirikroq yangi pul belgilariga almashtirish (denominatsiya); pul birligi yoki qogʻoz pul birligi kursining metall qiymati va chet el valyutasiga nisbatan kursini pasaytirish (devalvatsiya); pul birligidagi metall qiymati yoki qogʻoz pul kursini tashki davlatlar valyutasiga nisbatan oshirish (revalvatsiya) va boshqa shakllarda amalga oshiriladi.
3.masala
V=YAIM : Pul massasi YAIM=806 PUL MASSASI=137
V(2017)= 806 : 137
V(2017)=5,9
Javob: V(2017)= 5,9 ga .
14-VARIANT
1. Naqd pulsiz xisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar hisob xujjatlari asosida olib boriladi. Shartnomaga asosan mol etkazib beruvchi o’z vaqtida tovarning pulini (ekvivalenti) olishi, mol sotuvchi pulni o’z vaqtida o’tkazishi zarur. Naqd-pulsiz hisob-kitoblar qo’yidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi: - korxona, tashkilotlar o’z pul mablag’larini (o’z mablag’larini va qarz mablag’lar) bankda saqlanishlari zarur. - barcha naqd-pulsiz hisob-kitoblar bank orqali o’tishi kerak; - ho’jalik organlari hisob-kitoblar shakllarini erkin tanlashlari va uni shartnoma orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin; - ho’jalik organlarning hisob-kitoblar bo’yicha shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmasligi kerak; - tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar to’lovchining roziligi bilan amalga oshiriladi. - to’lovlar xo’jalik organlarining hisob varaqasidagi mablag’lari hisobidan, ba’zida (agar korxona kredit olishi mumkin bo’lsa) bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin; - to’lov qoidasi mol etkazib beruvchi va mol sotib oluvchi tomonidan mol etkazib berish to’g’risidagi shartnoma asosida kelishib olinadi; - mol etkazib beruvchining hisob varag’ig’a pul mablag’larini o’tkazish shu mablag’larni mol sotib oluvchining hisob varag’idan o’chirilganidan keyin amalga oshiriladi, (bundan cheklar bilan hisob-kitob qilish mustasno); Korxona, tashkilotlarga pul mablag’larini saqlash va hisob-kitoblar olib borish, kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun hisob-kitob yoki joriy varaqlar ochiladi. Yoisob-kitob (joriy) varaqlarni ochish uchun korxona qo’yidagi hujjatlarni bankka taqdim qilishi zarur. a) hisobvaraqa ochish to’g’risida ariza; b) xo’jalik, tashkilot tashkil qilinib, ro’yxatga olinganligini tasdiqlovchi hujjat; v) huquqiy shaxs Ustavini notarial tartibda tasdiqlangan, huquqiy shaxs tomonidan imzolangan nusxasi; g) imzolar namunalari, muhr bosilgan va notarial tartibda tasdiqlangan varaqcha; d) hisobvaraqasini ochish uchun yuqoridagi asosiy hujjatlardan tashqari zarur bo’lganda boshqa qo’shimcha hujjatlar ham bankka berilishi mumkin. «O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risida»gi Qonunga asosan ish xaqi to’lash, byudjetga to’lovlar, davlat sug’urtasining majburiy turlariga doir to’lovlar va ijtimoiy sug’urta jamg’armasi (pensiya jamg’armasi)ga to’lovlar barcha korxonalar uchun birinchi navbatda to’lanadigan to’lovlar hisoblanadi. Boshqa to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar navbatma-navbat taqvimiy ravishda bajariladi. Agar korxona to’lovga layoqatsiz (bankrot) deb topilsa, to’lovlar ketma-ketligi O’zbekiston Respublikasining «Bankrotlik to’g’risida»gi qonunga binoan xo’jalik
sudi tomonidan tugatish rejasi asosida belgilanishi kerak
2.Inflyatsiyaning makroiqtisodiy o’sish sur’atlariga ta’siri. Inflyatsiyaning investitsion jarayonlarga ta’siri.
Iqtisodiyotda inflatsiya muomalada mavjud boʻlgan tovar va xizmatlar narxining oʻsishi degan maʼnoni anglatadi. Inflatsiya atamasi, koʻproq pulga talabning ortishiga taʼluqlidir, shunga qaramay, inflatsiya haqiqiy harid qilish qiymatini kuchsizlantirib tanozzulga ham olib keladi. Umumiy narh darajasi ortganda, har bir valyuta tovar va hizmat koʻrsatishga ega boʻlishi kamayib boradi. Harh-navo inflyatsiysi inflatsiya sur’ati bilan oʻlchanadi, yani narh indeksining foizi oʻzgaradi, xuddi isteʼmol narhi indeksi kabi. Inflatsiya iqtisodni shubhasiz inqirozga olib keladi. Masalan, inflatsiya beqarorligi kelejakda investitsiya va jamgʻarmalarni esankiratib qoʻyishi mumkin.Inflatsiya darajasi yildan yilga farq qiladi. 1950-yildan byuon, AQSh dollari inflatsiyasi darajasi −0.7 % (1954) dan 13.3 % (1979) ga oʻzgarib turadi. 1991-yildan buyon, bu koʻrsatkich yiliga 1.6 % va 3.3 % oʻrtasida boʻlgan. 1950-yildan buyon 18 ta davlat giperiflyatsiyaga uchradi. Bunda inflatsiya darajasi oyiga 50 % edi. Yaqin yillarda Yaponiya negativ inflayatsiyani boshidan kechirdi, yaʼni yiliga 1 % deflyatsiyani. Koʻpgina davlat Markaziy Banklari inflatsiya darajasini past ammo pozitive holda ushlab turishga harakat qilmoqda. Bazilari
bu koʻrsatkichni 1-3 % da ushlab turishni rejalashtirgan. Kumush va oltinga asoslangan iqtisodiyot bazan inflatsiyaga uchrasada, bu iqtisodiyotdagi inflayatsiya darajasi kamdam kam yiliga 2 % dan oshadi va umumiy yani asrlar mobaynida bu koʻrsatkich 0(nol) ga yaqin boʻladi. Qogʻoz pullarga asoslangan iqtisodiyot esa anchagina koʻproq inflatsiyaga uchraydi. Piter Bernolz bu haqda shunday degan: „Eng yuqori inflatsiya XX asrda metall pullar hech qanaqa kuchga ega boʻlmagan davlatlarda yuz berdi.“ 1971-yilda AQSH hukumati dollarning oltinga bogʻliqligini tamomila uzdi, yani AQSH hukumati oʻz valkyutasini oltin bilan taminlamadi. Oʻsh paytda koʻplab davlatlarning budjet zahiralari AQSH dollarida edi. Dollarning inflatsiyaga uchrashini bilgan davlatlar AQSH dan pulini oltinga almashtirib berishni talab qiladi, lekin AQSH buni rad etadi. Pul rezervi dollarda boʻlgan davlatlar giperinflatsiyani oldini olishga harakat qilsa ham 1971-yillarda shu davlatlarda inflatsiya darajasi juda yuqori boʻldi. Lekin 1985-yillardan keyin koʻplab davlatlarda inflatsiya darajasi 1971 −1985-yillarga qaraganda anchagina pasaydi.
3
.Y=294 sh.b Yechim:
M=73sh.b Yalpi talab tenglamasi: MV = PY P=MV/Y V=Y/M
P=? V=294/73 V=4.02sh.b
P=(73*4.02)/294 P=0.998
15- variant
1.To'lov topshirig'i yordamida hisob-kitoblar. Bunday holda, to'lovchining mablag'lari hisobidan bankka ko'rsatmani o'z ichiga olgan hujjat tuziladi. to'lov hujjati miqdor. O'tkazish o'z vaqtida va buyurtmada ko'rsatilgan shaxsga amalga oshiriladi. Ushbu tarjima varianti eng oddiy va an'anaviylardan biri hisoblanadi. 10 kun davomida amal qiladi, bu hujjatning kunini o'z ichiga olmaydi. Ushbu to'lov formati hatto joriy hisob raqamiga ega bo'lmagan oddiy fuqaro uchun ham mavjud. To'lov topshiriqnomalari orqali hisob-kitoblarning noqulayligi shundaki, agar hujjatni bajarish paytida xatolikka yo'l qo'yilsa, u holda to'lovning sezilarli kechikishiga yoki pul mablag'larini noto'g'ri oluvchiga jo'natishiga olib kelishi mumkin;
Akkreditiv bo'yicha to'lovlar. Aslida, bu faqat bank vositachiligini talab qiladigan operatsiyalar bo'yicha hisob-kitoblar uchun foydalaniladigan maxsus hisob. Boshqacha qilib aytganda, akkreditiv - bu to'lovchining bankka o'z oluvchisiga pul mablag'larini o'tkazish to'g'risidagi buyrug'i, agar ular maxsus shartlarga javob bersa, masalan, tovarlarni etkazib berish, hujjatlarni taqdim etish va boshqa shartlar. Akkreditivning amal qilish muddati oddiy til quyidagicha ta’riflash mumkin: xaridor o‘z bankida akkreditiv ochadi va o‘zi amalga oshirgan xarid qiymatini u yerga o‘tkazadi, biroq yetkazib beruvchi ushbu mablag‘larni tovar yetkazib berilgan va unga ilova qilingan hujjatlar o‘tkazilgan holda olishi mumkin bo‘ladi. akkreditiv ochilgan bank. Va keyin bank mablag'larni o'tkazadi. Ushbu to'lov shaklining qulayligi tranzaktsiyaning xavfsizligidadir. Ammo akkreditivning kamchiligi uning qimmatligi, bank hisobvarag'i shartnomasidan ajratilganligi (akkreditiv alohida ochiladi), pul mablag'larini bir nechta tomonlardan: xaridor va yetkazib beruvchidan, emitent bankdan o'tkazishda ishtirok etishidir. (u akkreditivni ochadi) va ijrochi bank (akkreditivni bajaradi) . Aytgancha, ko'pincha bitta bank ham ijrochi, ham emitent bo'lishi mumkin;Inkasso topshiriqlari yoki inkasso yo'li bilan hisob-kitoblar. Ularning o'ziga xosligi shundaki, bunday hisob-kitoblar faqat pul mablag'larini undiruvchi (oluvchi) qarzdorning (to'lovchining) hisobvarag'iga talablar qo'yish huquqiga ega bo'lgan taqdirdagina mumkin. Bu huquqlar qonun hujjatlarida yoki hisobvaraq egasi (qarzdor) va bank o‘rtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilishi mumkin. To'plam tabiatan talabchan. Bular. tiklash uchun mablag' oluvchi kerakli miqdor, to'lovchining hisobvarag'ini bank egasiga taqdim etishi kerak zarur ma'lumotlar qarzdor va uning majburiyati haqida. Shuningdek, inkasso topshirig‘i o‘z mohiyatiga ko‘ra bildirishnoma xarakteriga ega emas. Qarzdor ko'pincha pul mablag'larini hisobdan chiqarish haqida faqat undan pul olib qo'yilgandan keyin bilib oladi. Va bu qarzdorning hisobvaraqda mablag' yo'qligi sababli boshqa bank operatsiyalarini amalga oshirishini qiyinlashtirishi mumkin;
orqali hisob-kitoblar chek daftarchalari. Ushbu variantni shartli ravishda naqd pulsiz deb atash mumkin, chunki u chek egasining hisobvarag'idan pul mablag'larini hisobdan chiqarish yoki unga naqd pul berishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, cheklar bo'yicha hisob-kitoblar chek egasining hisobvarag'ida etarli miqdordagi pul mablag'lari bo'lgan taqdirdagina va chek beruvchining shaxsi va chekning haqiqiyligini tasdiqlaganidan keyin amalga oshiriladi;
To'g'ridan-to'g'ri debet ko'rinishidagi hisob-kitoblar. Bunday holda, pul o'tkazmasi ularni oluvchining iltimosiga binoan amalga oshiriladi. Ushbu o'tkazmani amalga oshirish uchun hisob-kitob operatsiyasini amalga oshiradigan operator to'lovchi bilan kelishuvga ega bo'lishi va uning bunday operatsiyani amalga oshirishga roziligi (roziligi) bo'lishi kerak. Bunday hisob-kitoblar Rossiyaning milliy to'lov tizimi doirasida va mavjud bo'lganda amalga oshiriladi to'lov kartasi. Karta egasining undan pul mablag'larini hisobdan chiqarishga qabul qilishi shartnomada yoki shartnomani to'ldiruvchi boshqa hujjatda belgilanishi kerak;
Elektron pul o'tkazmalari ko'rinishidagi hisob-kitoblar. Ushbu turdagi naqd pulsiz to'lovlarning bir qismi sifatida jismoniy shaxs (fuqaro) operatorga operatsiyalarni amalga oshirish uchun o'zining shaxsiy bank hisobvarag'idan ham, hisobvaraqsiz ham, shuningdek, ushbu foyda uchun pul mablag'larini taqdim etuvchi tashkilotlar va tadbirkorlarning hisobvaraqlaridan mablag'larni taqdim etadi. fuqaro. Ammo bu faqat jismoniy shaxs va operator o'rtasidagi shartnomada bunday huquq nazarda tutilgan taqdirdagina mumkin. Tadbirkor va tashkilotlarga kelsak, ular faqat bankdagi hisobvaraqlaridagi mablag‘lardan foydalanishlari mumkin.
2. Inflasiya jamiyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy va sosial okibatlarga olib kеladi. Inflyatsiya puldan ochish, ya'ni uning sarflanishini tеzlashtiradi. U tovar ochligini kuchaytiradi, pul jamg’arishga rag’batni susaytiradi, pul-krеdit tizimini izdan chiqaradi, bartеrni tiklaydi.
Bulardan tashqari, davlat byudjеti daromadlari va qadrsizlanadi, nisbatan qadrliroq pul mablag’laridan yig’ilgan daromadlar byudjеt xarajatlari amalga oshirilgunga qadar bo’lgan qisqa davr mobaynida o’zining avvalgi sotib olish quvvatini yo’qotadi.
Byudjеt daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash mushkullashib boradi. Byudjеt taqchilligining kuchayishiga olib kеladi. Uni qoplash maqsadida krеdit emissiyasi ko’payishi va u o’z navbatida muomalada Pul massasining oshib kеtishiga sabab bo’ladi.
Inflyatsiya sharoitida pul jamg’armalari xam qadrsizlanadi. Pulga tеnglashtirilgan qog’ozlar, sug’urta polislari, aktsiyalar, obligatsiyalar, chеklar, sеrtifikatlarning rеal qiymati pasayadi. Bankka joylashtirilgan pul va qimmatli qog’ozlar olib kеladigan daromadlarni xam inflyatsiya yo’qqa chiqaradi.
Inflyatsiya davrida nominal daromadlarga qaraganda narxlar tеzroq o’sadi. Tadbirkorlarning ish xaqiga xarajatlari boshqa xarajatlarga nisbatan sеkin o’sadi. Bu esa nisbatan korxona, firmalarga eskirgan tеxnika, tеxnologiyadan foydalanishni afzal qiladi. Yangi qimmat tеxnikadan ko’ra eskisi ma'qul, bu esa o’z navbatida yangi tеxnika, tеxnologik o’zlashtirishga to’sqinlik qiladi.
Bo’sh turgan mablaglar ishlab chiqarish soxasidan muomala soxasiga oqib o’tadi. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarni foydasiz qilib qo’yadi.
Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta'minlanmagan o’sishi, shunday xolga olib kеladiki, axoli qo’lidagi pul, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqcha bo’lib qoladi. Pul birligining xarid quvvati yanada tushib kеtadi: bir miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan axoli kamroq nе'matlar sotib oladi, ya'ni uning rеal daromadlari kamayadi. Rеal daromadlar o’zgarishi kuyidagicha aniqlanadi:
Rеal daromadlarning o’zgarishi,foizda qnominal daromadlarning o’zgarishi, foizda---narxlar darajasining o’zgarishi,foizda
Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadi 30% ga ko’paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda axolining rеal daromadlari 20% ga kamayadi. Chunki, narxlarning o’sishi axoli pul daromadlari o’sishidan ilgarilab kеtadi (30%-50%-20%).11
Inflyatsiya savdoni xam izdan chiqaradi. Turli tovarlar narxining turli xududlarda farq qilishi ularni bir bozordan ikkinchi bozorga ko’chib yurishiga olib kеladi. Olib-sotarlikka kеng yo’l ochiladi. Tovarlarni saklab, qimmat sotish afzal bo’lib qoladi. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi:
1. Mamlakat iqtisodiy axvolini tang xolga olib kеladi; ishlab chiqarish xajmi tushib kеtadi baxolarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga to’g’onoq bo’ladi; kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) soxasiga, vositachilik soxasiga oqib o’tadi, chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo soxasidagi kapital tеzroq va ko’proq foyda kеltiradi; baxolarning o’zgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo’lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi; krеdit bеrish jarayonlari chеklangan bo’ladi, karz oluvchilar ko’payadiyu, qarz bеruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bеrgan yutqazishi mumkin; davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi va x.k.
2. Axolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jixatdan axvoli yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baxolar o’sishidan tushib kеtishi natijasida axolining xayot darajasi pasayadi. Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning axvoli qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya axoli jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib kеladi. Ba'zida inflyatsiya axoli ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq soxasida) boyishiga olib kеladi.
3.masala
M0=56 M1=72 M3=178 M2=?

M1-M0=X 72-56=16

M3-X=M2 178-16=162
JAVOB: M2= 162 GA
16-variant
Pul massasi – muomaladagi naqd pullar va naqd pulsiz oborotdagi
pullarning yig‗indisidir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida
faoliyat yuritayotgan mamlakatlarning pul oborotida faqat banknota va
tanga ko‗rinishda emas, balki kredit, chek va elektron yozuvlar
ko‗rinishida ishtirok etayapti.

Pul massasi darajasini hisoblashning asosiy tamoyillaridan biri

Mablag’larni likvidlilik darajasi hisoblanadi. Muomaladagi pulning
turlari pul agregatlari bilan guruhlarga ajratiladi. Unga ko'ra
muomaladagi mablag‗lar likvidlilik bo‗yicha tasniflanadi, ya‘ni dastlab
yuqori likvidli mablag‗lar past likvidligiga qarab M1, M2, M3,….Mn
yoki L agregatlarga ajratiladi. Pul agregatlari tarkibi va soni turli
mamlakatlarda turlichadir.

2. Aholi va korxonalarning nominal daromadlari hajmi ortib

borsada real daromadlari pasayadi. Natijada aholining turmush darajasi pasayadi, ularning yillik olayotgan daromadlarining real
qiymati pasayib boradi. Korxonalarda xom-ashyo va ishlab chiqarish
xarajatlari ortib boradi, buning natijasida ularning moliyaviy holati
yomonlashadi.
3- masala
A Tovar narxi 2022 yil : 32ming
O’tgan yilga nisbatan 7,5 minga ortgan
Yechish: 32- 7,5= 24,5
Infilatsiya darajasi: (32 : 24,5 – 1)* 100% = 30,6 % JAVOB.
17-variant.

1-Pul masssasi, uning mohiyati va tarkibi.

2-Kredit foiziga tas’sir qiluvchi omillar
1-Pul massasi — xoʻjalik aylanma-siga xizmat koʻrsatadigan va xususiy shaxslar, korxonalar va davlatga tegishli harid va toʻlov vositalarining jami hajmi. Pul massasi muomaladagi va jami Pul massasigaboʻlinadi. Muomaladagi Pul massasi muayyan davrda, muayyan sanada hara-katda, muomalada boʻlgan pul miqdo-rini, jami Pul massasi muomalaga chiqarilgan pullarning toʻliq miqdorini bil-diradi. Unga nakd pullar, korxonalar va aholining banklarda hisobvaraklarda saqlanayotgan pul mablagʻlari, toʻlanishi shart boʻlgan pul majburiyatlari kiradi. Tovar ayirboshlash va toʻlov-hisobkitob munosabatlari shakllarining rivojlanishi bilan muomalada yurgan Pul massasining tarkibi va tuzilmasi jiddiy oʻzgarishlarga uchraydi.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkigabo‘lish mumkin, ya’ni pul massasining aktiv qismi – bu pulmablag‘larining xo‘jalik faoliyatidagi turli xil shakldagihisob-kitoblarni olib boorish bilan bog‘liq qismi va ikkinchisi, passiv qism – jamg‘armadagi pullar va hisobraqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
2-Kredit foiziga tas’sir qiluvchi omillar
Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz darajasiga bog‘liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga ta’sir etuvchi omillarning xalqaro-valuta va moliya-kredit munosabatlari bilan bog‘liqligi tufayli foiz stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi.
Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez o‘zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflatsiyaning kuchayishi, valuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi.
Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
qarz oluvchining mamlakatdagi valuta, moliya-kredit, iqtisodiy va siyosiy ahvol;
loyiha riski xarakteri;
kredit manbalari;
kredit qiymatini tartibga solish bo‘yicha xalqaro kelishuvlar;
foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash);
raqobatdagi takliflarning mavjudligi;
kredit muddati;
inflatsiya sur’ati;
kreditning tijorat operatsiyalariga bog‘liqligi;
3- masalasi
I=P*n*r/100
P=247000000
n=18 oy
r=25%
I=247000000 * 1* 25/10000
I=617500
1 oylik foizi = 617500 * 100/247000000= 0.25%
18-variant.
1.Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori va unga ta’sir qiluvchi omillar.
2.Pul aylanmasi va uning tarkibi.
3.Bank tomonidan fuqaro V.Komilovga 2020-yil 1-avgust sanasida 398 mln. so’m qiymatidagi ipoteka krediti 10 yilga yillik 18% stavkada ajratildi. Ushbu kredit bo’yicha murakkab foiz stavka va annuitet usulida: birinchi oy uchun oylik asosiy qarz to’lovi; birinchi oy uchun oylik umumiy to’lovni aniqlang.
1.Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori va unga ta’sir qiluvchi omillar.
Pulning o’z vazifalarini bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi dеyiladi.
Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1) milliy pul birligi (so’m, dollar, iеna, funt stеrling, marka va h.k.);
2) naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va krеdit pullar tizimi;
3) pul emissiyasi, ya’ni bеlgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi;
4) pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.
Pul muomalasi naqd va krеdit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank bilеtlari va mеtall tangalar (pul bеlgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar chеklar, krеdit kartochkalari, vеksеllar, akkrеditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agrеgati dеb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi naqd va krеdit pullarni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog’liq:
1.Muayyan davrda (masalan, bir yil davomida) sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasi.
2.Pul birligining aylanish tеzligi. 
3. Krеditning rivojlanganlik darajasi, puldan to’lov vositasi sifatida foydalanish.
Ko’pincha tovarlar qarzga (krеditga) sotiladi va ularning haqi kеlishuvga muvofiq kеyingi davrlarda to’lanadi. Dеmak, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori krеdit miqdoriga muvofiq kamroq bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari krеditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pul miqdoriga ehtiyojni ko’paytiradi.
Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran ifodalaydi. Chunki muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga nisbatan muomalaga kam pul chiqarilsa, ko’pgina xo’jaliklarda pul tishmasligi, normal holatda xo’jalik yuritib bo’lmay qolish holati yuz bеradi. Yoki, aksincha, muomalada bo’lgan pul miqdori sotilayotgan tovarlar va xizmatlar summasiga nisbatan oshib kеtishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi uning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiyani bildiradi.
Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasining quyidagi qonuniga ta’rif bеrish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar summasiga to’g’ri mutanosib, pulning aylanish tеzligiga tеskari mutanosibdir.
Bunda sotishga chiqariladigan tovarlar summasi ishlab chiqarilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar hajmiga va ularning narxiga bog’liq bo’ladi.
2. Pul aylanmasi va uning tarkibi.
Naqd pulsiz va naqd pul o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladigan to’lovlarning yig’indisi pul aylanmasini tashkil qiladi. Pul aylanmasi tarkibi naqd pul va naqd pulsiz shaklida amalga oshi- riladigan aylanmalarni o’z ichiga oladi.
Naqd pul aylanmasi – bu qog’oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo’ladi. Naqd pul aylanmasi asosan jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar o’rtasida vujudga keladigan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz aylanmalar – bu kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullarni hisobdan hisobga ko’chirish orqali amalga oshiriladi.
Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob – kitoblar bilan amalga oshirilayotgan to’lovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning barqarorligi, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator omillar ta‘sir qiladi.
Birinchi yo’nalish, pul mablag’lari shakliga ko’ra, naqd pulli aylanmasi va naqdsiz pul aylanmasidan tashkil topgan.
Ikkinchi yo’nalish, pul aylanmasida ishtirok etayotgan subyektlar joylashuviga ko’ra, bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanmasidan iborat.
Uchinchi yo’nalish, pul funksiyalarining namoyon bo’lishiga qarab muomala vositasi va to’lov vositalarini o’z ichiga oladi.
To’rtinchi yo’nalish, tovar – pul munosabatlarining aks etishiga ko’ra, tovarli pul oboroti va tovarsiz pul oborotlari ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Pul aylanmasi tarkibida naqd pulli yoki naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmining past yoki yuqori ekanligi qator omillar bilan izohlanadi. Xususan, ular quyidagilardan iborat:
mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish holati, aholining
ma‘naviy, iqtisodiy va huquqiy ongi;
milliy iqtisodiyotni boshqarish tartibi va rivojlanganlik darajasi;
mamlakat bank tizimining rivojlanganlik darajasi va unga aholi ishonchining mustahkamligi;
–real sektorning rivojlanganligi va iqtisodiyotning raqobatbardoshligi;
Markaziy bankning pul – kredit siyosatini amalga oshirish bo‗yicha mustaqilligining ta‘minlanganlik darajasi.
Naqd pul va naqd pulsiz hisob – kitoblari o’rtasida juda yaqin bog’liqlik mavjud bo’lib, naqd pullar naqdsiz pul ko’rinishiga, naqdsiz pullar naqd pul ko’rinishiga o’tish orqali ular doimiy ravishda bir – birini to’ldirib turadi.
3-masala Ikki xil ishlanga bittasi Shahloniki bittasi Sherzodniki
I Kredit miqdori: 398 mln so’m
Yillik foiz stafkasi: 18%
Kredit shartlari : 10 yil
S=398 000 000
i =18/12/100=0.015
n=120
S*i=398 000 000*0.015=5 970 000
K=(0.015*(1+0.015))/(1+0.015)-1 =0.01801
0.01801*398 000 000= 7171370
7171370-5970000=1201370
Asosiy to’lov miqdori=1201370
Foizlar miqdori=5970000
Umumiy to’lov miqdori=7171370
II
3. Sana: 2020-yil 1-avgust
Muddat: 10 yil = 120 oy
Asosiy qarz: 398 mln.
Foiz stavka: 18%
1 oy uchun asosiy qarz= Asosiy qarz/muddat= 398 000 000 / 120= 3 317 000
(Asosiy qarz *0,18) = 71 640 000 – jami qaytarishi kerak bo’lgan foiz asosiy qarzga qo’shib, ya’ni 398 000 000 + 71 640 000 = 469 640 000 qilib bankga qaytaradi.

1 oy uchun oylik foiz to’lov = jami qaytarishi kerak bo’lgan foiz / 120 oy =

=71 640 000 / 120 = 597 000
1 oy uchun oylik umumiy to’lov= 1 oy uchun asosiy qarz + 1 oy uchun oylik foiz to’lovi=
= 3 317 000 + 597 000 = 3 914 000
19-variant
1 Markaziy bankning qayta molliyalashtirish stavkasi
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi bu Markaziy bankning Respublikadagi boshqa banklarga taqdim qiladigan puliga qo‘yilgan to‘lov foizidir. Masalan, sodda tilda aytilsa, Markaziy bank bizdagi banklarga kredit beradi, banklar o‘z navbatida ushbu kreditni jismoniy va yuridik shaxslarga kredit yoki qarz qilib qayta tarqatadi. Bunda Markaziy bankdan ma’lum bir foizga olingan kreditni ustiga o‘z foizini qo‘shib tijorat banki aholiga kredit tarqatadi. Masalan, Markaziy bankdan tijorat banki bir million so‘m olsa, endilikda yangi stavkaga binoan ushbu summaga 14 foiz qo‘shib ya’ni 1 140 000 so‘m qilib qaytarish kerak. Ushbu summadan tijorat banki o‘z daromadi qo‘shib aholiga qarz yoki kredit beradi. Tijorat banki Markaziy bankdan 14 foizlik stavkada olgan bo‘lsa, aholiga uni 20 yoki 22 foizlik stavkada sotadi va o‘rtadagi foizlar bu tijorat bankining daromatidir. Markaziy bank faqat yirik miqdordagi summalar bilan ishlaydi. Bu yerda gap bir necha milliarddan tortib bir necha 100 milliard haqida ketmoqda. Mana shu holatda tijorat banklari aholi va Markaziy bank o‘rtasiga vositachi rolini o‘ynaydi va bundan, albatta o‘z daromadini oladi. Boshqa tomondan, Markaziy bankda Respublikaning hamma nuqtasida minglab filiallarni ochib, aholi bilan ishlash imkoniyati mavjud emas. Qayta moliyalash stavkasi foizlari mamlakat iqtisodiyotining umumiy ahvoli va mamlakatdagi inflatsiya darajasidan kelib chiqib belgilanadi. Markaziy bank bir necha yil davomida sun’iy tarzda stavkani 9 foiz atrofida ushlab turdi. Aslida, iqtisodiyot ancha achinarli ahvolda ekanligi, inflatsiya rasmiy foizlardan ancha ko‘pligi ko‘pchilikka ma’lum edi. Mamlakatda agar inflatsiya darajasi oshib borsa, Markaziy bank ham qayta moliyalash stavkasini oshirib boradi. Agar inflatsiya darajasi pasayib borsa, unda qayta moliyalash foizi ham pasayib boradi. Dunyoda hatto manfiy qayta moliyalash stavkasiga ega mamlakatlar ham bor. Masalan, Daniyada hozirgi kunda qayta moliyalash stavkasi – 0,5 foizdan iborat.
Agar faqat raqamlar bilan oladigan bo‘lsak, bu holat bizda inflatsiyaning oshib borayotganligini ko‘rsatadi va bu iqtisodiy vaziyat unchalik ham yaxshi emasligini anglatadi. Lekin, bizda amalda inflatsiya bir necha yildan beri baland edi va rasmiy raqamlar sun’iy tarzda ushlab turilgandi. Hozirgi holarda Maraziy Bank muammoni tan olib, vaziyatni to‘g‘rilashga harakat qila boshlagani juda ham quvonarli holat. Muammoni borligini tan olmasdan turib uni yechib bo‘lmasligi hammamizga ma’lum.
2 O’zbekistonda amalga oshiriladigan pul isloholatlari
Oʻzbekiston Davlat mustaqilligiga erishgach, Rossiya oʻz milliy valyutasini chiqargunga qadar boshqa sobiq It-tifoq respublikalari singari vaqtincha rubl zonasida qoldi va mamlakatda amalda boʻlgan iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olib, oʻz milliy valyutasini muomalaga kiritishni ikki bosqichda amalga oshirdi. Bi-rinchi bosqich: 1993-yilning 15-noyabrdan ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqa va aholi daromadlarining oʻz vaqtida toʻlanishini, respublika ichki isteʼmol bozorini taʼminlash maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi hududida toʻlov vositasi sifatida 1961—92 yillardagi rubl banknotlari va Rossiya bankining 1993-yildagi rubli bilan parallel ravishda 1:1 nisbatda oraliq valyuta sifatida "soʻmkupon" muomalaga kiritildi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 soʻmkupon qogʻoz pullarni chiqardi. Ikkinchi bosqich: 1994-yil 1-iyulidan boshlab Oʻzbekiston Respublikasining milliy valyutasi soʻm 1 soʻm = 1000 soʻmkupon nisbati bilan muomalaga kiritildi. Markaziy bank muomalaga qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 soʻm boʻlgan bank qogʻoz pullari (banknotlar) va 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyin boʻlgan metall tangalar chiqardi.
Oʻzbekiston Respublikasi oʻz milliy valyutasini muomalaga kiritishi, ikki bosqichli bank tizimi va musta-qil pul tizimi tashkil etilishi pul-kredit siyosatinp erkin yuritish im-konini berdi. Hisobkitoblarni yengillashtirish maqsadida 1997-yildan boshlab muomalaga 200 soʻmlik, 1999-yildan 500 soʻmlik va 2001-yildan 1000 soʻmlik bank qogʻoz pullari (banknotlar) muomalaga chiqarildi.
3-masala
WM=71
YaIM=123
V=YaIM/WM=123/71=1.73
20-Variant
1-Pul multiplikatorlari. Monetizatsiya koeffittsenti
Pul Multiplikator (ing. multiplier — koʻpaytiruvchi, oshiruvchi) — iqtisodiyotdagi moliyaviy okimlarning ikki (baʼzan ikkitadan koʻprok) koʻrsatkich (parametr)lari oʻrtasidagi bogʻlanishlarni [mas, davlat byudjeta harajatlarining oʻsishi bilan yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning hajmi, depozitlar hajmi bilan muomalada boʻlgan pul massasi oʻrtasidagi) tavsiflovchi koʻrsatkich. Akselerator (ishlab chiqarish hajmini oshirish natijasida ishlab chiqarishga jalb etiladigan yangi investitsiyalar necha marta koʻpayishini aks ettiradigan makro-iqtisodiy koʻrsatkich) bilan birgalikda qoʻllanadi. Multiplikator tushunchasini iqtisodiy amaliyotga birinchi marta J. M. Kepns kiritgan. P. Samuelson tomonidan rivojlantirilgan.
Monetizatsiya koeffitsienti - pul muomalasi tezligining o'zaro nisbati.


2-Kreditning ta’minlanganlik tamoyili. Kredit taminot turlari
Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. 
Uning asosiy elementlari bo’lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum 
tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tamoillar kredit rivojlanishining birinchi 
bosqichida ko’zga tashlangan edi, keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit 
qonunchiligida yaqqol o’z aksini topdi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha 
tamoyillarga ega. Bular kreditning qaytib berish, kreditning muddatliligi, kreditning 
ta’minlanganligi, maqsadliligi va to’lovlilik tamoyillaridir.
Kredit ta'minotining asosiy shakllari
Mijozning toifasiga (jismoniy yoki yuridik shaxs) qarab, bank kredit operatsiyalarini amalga oshirishda qo'shimcha kafolatlar olishning turli shakllarini qo'llashi mumkin. Bank mahsulotlari ta’minotining barcha shakllarini ikki turga bo'lish mumkin:
asosiy shakllari: garovga qo'yiladigan mol-mulk, jismoniy yoki yuridik shaxsning kafilligi, sug'urta;
qo'shimcha shakllar: bank kafolati, bank depoziti.
21-variant
1.Pul agregatlari va ularning tarkibi.
Ma'lum bir sanada va ma'lum bir davrda pul muomalasidagi miqdoriy o'zgarishlarni tahlil qilish, shuningdek, o'sish sur'ati va pul massasini tartibga solish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli ko'rsatkichlardan (pul agregatlari) foydalaniladi.Rivojlangan mamlakatlar moliyaviy statistikasida pul massasini aniqlash uchun quyidagi asosiy pul agregatlari qo'llaniladi:m-1 agregati - muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank hisobvaraqlaridagi mablag'larni o'z ichiga oladi;m-2 agregati - M-1 agregati va tijorat banklaridagi depozit omonatlari (to'rt yilgacha) dan iborat;m-3 agregati - ixtisoslashtirilgan kredit tashkilotlaridagi M-2 va ortiqcha omonat depozitlarini o'z ichiga oladi;m-4 birligi - M-3 birligidan tashqari yirik tijorat banklarining depozit sertifikatlaridan iborat.AQShda pul massasini aniqlash uchun to'rtta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada uchta. Angliya va Frantsiyada - ikkitadan.Pul massasi tarkibi va dinamikasining tahlili markaziy banklar tomonidan pul-kredit siyosati yo'nalishlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.Rossiya Federatsiyasida muomaladagi pul massasini hisoblash uchun quyidagi pul agregatlari taqdim etiladi:m-0 birligi - naqd;m-1 agregati - M-0 yig'indisiga teng va ortiqcha hisob-kitob joriy va boshqa hisobvaraqlari (hisob-kitob ssudalari, maxsus hisobvaraqlar, kapital qo'yilmalar bo'yicha hisobvaraqlar, akkreditiv va chek hisoblari, mahalliy byudjet hisoblari, byudjet, kasaba uyushmasi, jamoat va boshqa tashkilotlarning hisobvaraqlari, Davlat statistika qo'mitasi fondlari, jamg'arma. uzoq muddatli kredit berish); ortiqcha tijorat banklaridagi omonatlar; ortiqcha "Sberbank" dagi omonatlar;m-2 agregati - M-1 yig'indisiga va Sberbankdagi muddatli omonatlarga teng;m-3 agregati - M-2 yig'indisiga va depozit sertifikatlari va davlat zayomlari obligatsiyalariga teng.
2.Kredit bo`yicha foiz stavkalar va ularning turlari
Bank foiz stavkasi - bank ssudasidan foydalanganlik uchun belgilangan haq miqdori; qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi. Uning miqdori kredit turi, muddati va qarzning vaqtida qaytarilishiga bogʻliq. Tijorat va davlat banklari Markaziy (milliy) bank boshchiligida kreditlar uchun belgilaydigan Bank foiz stavkasi s. miqdori foiz stavkalarning butun bir tizimini tashkil etadi. Davlat shu tizimga investitsiyalar darajasi va pul muomalasini tartibga soladigan yoʻnalishda taʼsir koʻrsatadi, yaʼni qulay iqtisodiy konʼyunkturani yaratadi. Bank foiz stavkasi s. qarzning kaysi tarzda va qanday berilishiga ham bogʻliq. Uzoq muddatli qarzning Bank foiz stavkasi s. past, qisqa muddatlisiniki yuqori boʻladi. Qarz yordam tarzida berilganda ham Bank foiz stavkasi s. imtiyozli boʻladi. Agar korxona va tashkilotlarni oʻz qoʻlidagi mablagʻni yaxshi ishlatishga undash zarur boʻlsa, Bank foiz stavkasi s. oshiriladi. Bank foiz stavkasi s.ning minimal va maksimal darajasi bor. Minimal darajadagi Bank foiz stavkasi s. bankning harajatlarini qoplab, zarar koʻrmasligini taʼminlashi kerak, maksimali esa bankka el qatori foyda koʻrishni taʼminlashi lozim. Bank omonat (depozit)lar uchun toʻlaydigan foiz stavkalari ssudadan foydalanganlik uchun belgilangan foiz stavkalaridan past boʻladi, bu esa banklarning foyda olib ishlashini taʼminlaydi foiz stavkalari turlari
bank sohasida foiz stavkalari juda ko'p har xil turdagi foydalanadi. Birinchidan, to'g'ridan ayarlanabilen foiz stavkalari. Ikkinchidan, bozor foiz stavkalari banklar va kimoshdi bo'linadi.
kreditlar va depozitlar bo'yicha foiz stavkalari jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar, neinsayderam va ichkariga kreditlari bo'yicha foiz stavkasi bo'linadi.
3
M3-(M1-M0)=934-(358+413)=934-771=163
22-variyant
1.O’zbekiston respublikasi pul agrigatlari va ularning tarkibi
Pul guruhlari. Jamg`arila borib xarid qobiliyatini saqlovchi barcha pul vositalari pul agregati deb ataladi. Bunga naqd pullar, ma’lum muddatga yoki muddatsiz bankka qo`yilgan pullar, sertifikatlar va boshqalar kiradi. Pul muammosini muqobil o`lchovchi Pul agregatlari - bu iqtisodiyotdagi pul massasini o'lchaydigan keng kategoriyalar. Amerika Qo'shma Shtatlarida yorliqlar standartlashtirilgan pul agregatlari bilan taqqoslanadi:
M0: Pul bazasi sifatida ham tanilgan muomaladagi jismoniy qog'oz va tanga pullari
M1: barchasi M0, shuningdek, yo'l cheklari va talab qilib olinadigan depozitlar
M2: barchasi M1, pul bozoridagi aktsiyalar va omonat depozitlari
M3 deb nomlanuvchi eski to'plam, keyinchalik 100000 AQSh dollaridan ortiq muddatli depozitlar va institutsional fondlarni o'z ichiga oladi, Federal Rezerv tomonidan 2006 yildan beri kuzatilmaydi, ammo hali ham ba'zi tahlilchilar tomonidan hisoblab chiqiladi. Pul agregati - bu naqd pul yoki pul bozori fondlari kabi pullarni hisobga olishning rasmiy usuli.
Pul agregatlari milliy iqtisodiyotdagi pul massasini o'lchash uchun ishlatiladi. Pul bazasi - bu muomaladagi pullarning umumiy hajmini va tijorat banklarining markaziy bank ichidagi zaxiralarning saqlangan qismini o'z ichiga olgan yig'indisi.
Federal zaxira pul agregatlaridan ochiq bozor operatsiyalari iqtisodiyotga qanday ta'sir qilishini ko'rsatuvchi vosita sifatida foydalanadi.
2.Kredit (lot. creditum — qarz, credo — ishonaman,maqullayman) — pul mablagʻlari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz) toʻlab qaytarib berish sharti bilan maʼlum muddatlarga qarzga berish. Qarzga mablagʻ beruvchi tomon kreditor (davlat, bank, korxona, xususiy shaxs va boshqalar), ssuda oluvchi tomon esa debitor (qarzdor) deyiladi. Kredit kelishuvi qarzdan foydalanish shartlari kayd etilgan shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. K. muomalasi qarz beruvchi va qarz oluvchi oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Lekin har qanday qarz munosabati ham K. boʻla olmaydi. K. munosabatida olingan mablagʻ qaytarib berilishi, foydalanilgani uchun haq (kelishilgan foizda) toʻlanishi, muddatli, maʼlum tovar va nomoddiy aktivlar bilan taʼminlangan boʻlishi, maqsadli ishlatilishi shart. Berilishi muddatlariga koʻra, qisqa muddatli (1 yilga qadar), oʻrta muddatli (1yildan 5 yilgacha), uzoq, muddatli (6 yildan ortiq) K.ga boʻlinadi.
K.ning tijorat, bank, davlat, isteʼmol, xalqaro, ipoteka va boshqa shakllari bor. Tijorat K.i — bir xoʻjalik yurituvchi subʼyekt tomonidan beriladi va, odatda, veksel bilan rasmiylashtiriladi. Bank K.i — jismoniy va yuridik shaxslarga pul shaklida banklar tomonidan beriladi. Bank kreditining forfeyting, faktoring, haridorga qarz berish kabi koʻrinishlari bor. Davlat K.i — davlatning qarz beruvchi va qarz oluvchi sifatida ishtirokini nazarda tutadi. Davlat qarz beruvchi sifatida bank tizimi orqali byudjetdan tarmoq, hudud, korxonalarni K. ajratib moliyalashtiradi. Qarz oluvchi sifatida aholiga davlat zayomlari, obligatsiyalarini sotish bilan jismoniy yoki yuridik shaxslardan qarz oladi, natijada ichki davlat qarzi, chet davlatlardan olingan K.lar hisobidan tashqi davlat qarzi paydo boʻladi. Isteʼmol K.i — aholiga isteʼmol tovarlari, xizmatlarni nasiyaga sotish, uy-joy qurilishi harajatlari uchun, lombardlardagi mulk garovi hisobiga, oʻzaro yordam kassasi qarzlari va boshqa koʻrinishlarda beriladi. Xalqaro K. — muddatli, qaytimli va foiz toʻlash shartlari bilan bir mamlakatdagi kreditor tomonidan ikkinchi mamlakatdagi qarz oluvchiga pul yoki tovar shaklida beriladigan qarz, shuningdek, chet el obligatsiyalari, chet el korxonalari aksiyalari va b, qimmatli qogʻozlariga fonda olish maqsadlarida kapital qoʻyish.
3-MASALA

2022-yil 572 ming
2021- yil 472 ming
572-472/472*100=21,1%
23-variant
1-Pul tizimi mazmuni: mazmuni, turlari va elementlari
Pul tizimi — muamlakatning pul belgilari, pul birliklari, pul emissiyasi qoidalari va muomalasi shakllari, mamlakatda milliy qonunchilik bilan joriy etilgan pul munosabatlari. Tarixan Pul tizimining metall pul muomalasi va pul belgilari (qogʻoz pullar) muomalasi koʻrinishlari bor. Oʻz navbatida metall pul muomalasi tizimi bimetallizm va monometallizmga boʻlinadi. Oʻzbekiston Respublikasining hozirgi Pul tizimi 1995-yil 21 dekabrda qabul qilingan "Oʻzbekiston Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida"gi konunga muvo-fiq tashkil etilgan. Rasmiy pul birligi soʻm. Soʻmning chet el valyutalariga nisbatan kursini Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydi va matbuotda eʼlon qiladi. Oʻzbekiston hududida naqd pullar (banknotlar va tangalar) ʻva naqd boʻlmagan pullar (kredit muassasalarida hisobvaraqlardagi mablagʻlar koʻrinishida) amal qiladi.Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki naqd pullarni chiqarish, ularning Oʻzbekiston Respublikasi xudu-dida muomalada boʻlishini tashkil etish va muomaladan chiqarish boʻyicha mutlaq huquqlarga ega.
2-Infilatsiya tushunchasining mazmuni .Inflatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Inflatsiya har yili rivojlangan davlatlarda oʻrtacha 7 % tashkil etadi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani hisobga olgan holda amalga oshiriladi.Inflatsiya (lot. infl atio — shishish, boʻrtish, koʻtarilish), pulning qadrsizlanishi — tovar-pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada xoʻjalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq darajada qogʻoz pullar miqdorining koʻpayib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar bilan taʼminlanmagan pullarning paydo boʻlishi. Infilatsiya birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining koʻtarilishi koʻrinishida, shuningdek, oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi.
24-variant
L . Pul tizimi va uning mazmuni. Bimetalizm va monometalizm.
Pul tizimi — muamlakatning pul belgilari, pul birliklari, pul emissiyasi qoidalari va muomalasi shakllari, mamlakatda milliy qonunchilik bilan joriy etilgan pul munosabatlari. Tarixan Pul tizimining metall pul muomalasi va pul belgilari (qogʻoz pullar) muomalasi koʻrinishlari bor. Oʻz navbatida metall pul muomalasi tizimi bimetallizm va monometallizmga boʻlinadi.
Bimetallizm — qiymat oʻlchovi (qonunlashtirilgan umumiy ekvivalent) vazifasini 2 nodir metall — oltin va kumush bajaradigan pul tizimi hamda shu ikki metalldan zarb qilingan tangalarning mamlakatda muomalada yurishi. B. 16 — 19-asrlarda Gʻarbiy Yevropada keng tarqalgan edi. B.ning 2 shakli mavjud boʻlgan. Bular: 1) oltin tangalar bilan kumush tangalarning bir-biriga nisbati bozor qiymatiga qarab stixiyali ravishda belgilanadigan parallel valyuta. Tizimi; 2) ikki metall qiymatlari oʻrtasidagi nisbat davlat tomonidan belgilanadigan qoʻsh valyuta tizimi.
Monometallizm (mono… va metall) — bir metall umumiy ekvivalent va pul muomalasining asosini tashkil etadigan pul tizimi. M.da mu-omalada boʻlgan tangalar va qiymat belgilari (qogʻoz pullar) qimmatbaho metallarga almashtiriladi. 19-asr oxiridan yangi oltin konlarining ochilishi bilan koʻpgina mamlakatlar birin-ketin oltinga asoslangan pul tizimiga oʻtdilar va M. Bimetallizm oʻrnini egalladi. 20-asrninng 70-yillaridan deyarli barcha davlatlarda oltin M. Oltin valyuta standarti bilan almashtirildi
2. Kreditning tamoyillari.
Tovar va pul korinishidagi mablaglarni maqsadlilik, qaytarib berish, muddatlilik, foiz to`lash, garov shartlari asosida berish natijasidir.
Kredit va kreditlashning o‘ziga xos qoidalari borki, ular maxsus tamoyillarda ifoda etiladi. Bular:
Kreditning qaytuvchanligi;
Kreditning muddatliligi;
Kreditning ta’minlanganligi;
Kreditning maqsadliligi;
Kreditning to‘lovliligi;
Differensial yondashuv.
Kreditning qaytuvchanligi tamoyili. Ya’ni kreditni qaytarib berish shart. Qaytarib berish ikkiyoqlama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham bir xil darajada muhimdir. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirishida namoyon bo‘ladi. Aynan shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar.
Kreditning muddatliligi. Kredit ma’lum muddat uchun beriladi. Bankdan qarz olinganda, albatta, uning qanday muddatda berilishi kredit bitimida kelishib olinadi.
Kreditning ta’minlanganligi. Bu tamoyil vositasida pul massasi (qiymat) va ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) o‘rtasidagi zaruriy mutanosiblik (proporsiyalar) ning bir me’yorda bo‘lishi ta’minlanadi.
Kreditning maqsadliligi. Ya’ni olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunda kredit muayyan aniq obyektga:
Ishlab chiqarish xarajatlariga;
Ishlab chiqarish zaxiralariga;
Tayyor mahsulotga;
Jo‘natilgan tovarlar va hokazolarga beriladi.
Maqsadsiz berilgan kreditlar qaytmasligi mumkin.
Kreditning to‘lovliligi. Ya’ni, kredit uchun haq to‘lash zarurligi, bank qarzni tekinga bermaydi, buning uchun qarz oluvchidan foiz undiradi. Foiz – bu qarz haqidir. Uning miqdori berilgan qarzga nisbatan foiz hisobida belgilanadi. Foiz kreditning bahosi bo‘lish birga kreditdan foydalangani uchun to‘lanadigan haqdir.
3-masala
Kredit miqdori 410 mln
Yillik foiz stavkasi 19 %
Kredit shartlari: 20-yil=240 oy
S=410 000 000
I=19/12/100=0,015
N= 240 oy
Birinchi yillik foizlar miqdoori
S*i=((410 000 000*0,015) ((110,015)-1)=0.01543
0.01543*410 000 000=6326300
6326300-6150000=176300
Asosiy to’lov miqdori: 1763300
Foizlar: 6150000
Umumiy to’lov miqdori: 6326300
25-variant
3-masala
Pul aylanish tezligi foormulasi
M*V=P*Y
V=(P*Y)/M
V=?
P*Y=98 M=67
V=98/67=1.46
26-variant
1. Oʻzbekiston respublikasi pul tizimi va uning elementlari.
O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo‘lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so‘m kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O‘zbekiston pul tizimini qurishning ikkinchi bosqichi – 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta–«so‘m »ning muomalaga chiqarilishi bo‘lib, u O‘zbekiston tarixida juda katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi: – pul birligining nomi; – pul birligining turlari - qog‘oz va metall pullar; – ularni muomalaga chiqarish qoidalari; – pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari; – naqd pulsiz to‘lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; – milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari; – xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari; – milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o‘rnatilgan valyuta kursi. Alohida olingan davlatning pul tizimi o‘z xususiyatlariga ega bo‘lib, uning elementlari u yoki bu tomonga o‘zgarishi mumkin.
2. Pul islohotlari turlari va ularni amalga oshirish usullari. Denominatsiya va uni amalga oshirish tartibi.
Pul islohoti pul birligi kuchli qadrsizlangan davrda oʼtkaziladi! Pul isloxoti quyidagi yoʼllar bilan amalga oshirilishi mumkin:
Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi boʼyicha eski pullarni yangi pullarga almashtirish;
Аxoli va korxonalarning banklardagi jamgʼarmalarini vaqtincha (toʼliq yoki qisman) muzlatib qoʼyish;
Yuqorida keltirilgan ikkala usulni birgalikda qoʼllash orqali pul isloxotini amalga oshirish iqtisodiyotda “shok usuli" deyiladi. Pul muomalasini barqarorlashtirish yoʼllari:
Nullifikatsiya- bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomalaga yangi pullar chiqariladi. Ushbu usul Oʼzbekistonda 1994 yilda boʼlib oʼtgan pul isloxatida qoʼllanilgan.
Denominatsiya-baxolar masshtabini yiriklashtirish, yaʼni pul birligidagi “0”larni qisqartirish. 1921-22 yillarda oʼtkazilgan.
Revalivatsiya –milliy pul birliginining chet valyutasiga nisbatan oshishi. Importni ragʼbatlantiradi.
Devalivatsiya-milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan tushishi. Eksportni ragʼbatlantiradi.
Denominatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan iborat. Denominatsiya usulida Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Tursiya (liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlari foydalanishdi. Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o‘z mohiyatiga asosan mamlakatda mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-navolarni o‘sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat
3-masala. MV=PQ, PQ=YaIM, V=YaIM/M, YaIM=81, M=52,
JAVOB: V=81/52≈1.55
27- variant
Federal rezerv tizimining pul agregatlar
Federal zaxira tizimi etti a'zodan iborat bo'lgan boshqaruv kengashi tomonidan nazorat qilinadi va bu qo'mitaning bir a'zosi rais qilib saylanadi (odatda Fed boshqaruvchisi sifatida tanilgan). AQSh prezidenti federal raislarni to'rt yillik muddatga (Senat tomonidan tasdiqlangan holda) tayinlash uchun javobgardir va hozirgi Fed kafedrasi Janet Yellendir. (Boshqaruv kengashining doimiy a'zolari o'n to'rt yillik muddatga xizmat qiladi). Mintaqaviy banklarning raislarini har bir filialning direktorlar kengashi belgilaydi.Federal Rezerv 1913 yil 23 dekabrda Federal Rezerv Qonunining kuchga kirishi bilan tuzilgan. Belgilangan qonunlarni ishlab chiqishda Kongress bir necha o'n yillar mobaynida mamlakatni xavf-xatarga solib qo'ygan bir qator iqtisodiy tangliklarga, bankdagi muvaffaqiyatsizliklarga va kreditlarning etishmasligiga javob berdi.
Milliy valyuta. Milliy valyuta sumning muomalaga kiritilishi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida” 1994-yil 16-iyundagi PF—870-son Farmoniga muvofiq Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 1994-yil 1-iyuldan boshlab O‘zbekiston Respublikasi hududida O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasi — “So‘m” muomalaga chiqarilishini va 1994-yilning 1-avgustiga qadar so‘m-kuponlarning muomaladan to‘liq yig‘ishtirib olinishini ta’minlasin.
2. Belgilab qo‘yilsinki, 1994-yil 1-iyuldan boshlab mahsulotlar (ishlar)ga so‘m-kuponlarda bo‘lgan amaldagi narxlarning barcha turlari va xizmatlarning tariflari belgilangan yaxlitlash qoidalarini hisobga olgan holda 1000 so‘m-kuponga 1 “So‘m” nisbati bilan qaytadan hisoblab chiqiladi. Bunda tovarlarning qayta hisoblab chiqilgan chakana narxlari va xizmatlarning tariflari narxnomalarda albatta aks ettirilishi hamda xaridorlarga ko‘rinadigan joyga qo‘yilishi shart.
Mo=466 M1=571 M3=1294
Yechish:M1-Mo=x
M3-x=M2
X=571-466=105
M2=1294-105=1189
28-variant
Yevropa davlatlarida pul agregatlari.
Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o’lchash imkoniyatini beruvchi ko’rsatkichlardir.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada – 3 ta, Angliya va Frantsiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M1 agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi;
M2 agregati – M1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
M3 agregati – o’z ichiga M2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
M4 agregati – M3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat.
Germaniyada pul agregatlari
M1 – Muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag’lar
M2- M1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma qo’yilmalaridan (4 yilgacha)
M3 – M2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridan jamg’arma qo’yilmalari + deposit sertifikatlari

Oʻzbekiston respublikasi pul tizimi va uning rivojlanish bosqichlari

Oʻzbekiston Davlat mustaqilligiga erishgach, Rossiya oʻz milliy valyutasini chiqargunga qadar boshqa sobiq It-tifoq respublikalari singari vaqtincha rubl zonasida qoldi va mamlakatda amalda boʻlgan iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olib, oʻz milliy valyutasini muomalaga kiritishni ikki bosqichda amalga oshirdi. Bi-rinchi bosqich: 1993-y. ning 15 noyab. dan ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqa va aholi daromadlarining oʻz vaqtida toʻlanishini, respublika ichki isteʼmol bozorini taʼminlash maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi hududida toʻlov vositasi sifatida 1961—92 y. lardagi rubl banknotlari va Rossiya bankining 1993-y. dagi rubli bilan parallel ravishda 1:1 nisbatda oraliq valyuta sifatida «soʻmkupon» muomalaga kiritildi.

3.
89.5-79.8/79.8*100=12.1%
29-variant
1.Rossiya Federatsiyasida pul agregatlari.
Pul agregatlari - bu pul massasi (pul massasi) strukturasining ko'rsatkichlari, likvidlik darajasi, ya'ni tez naqd pulga aylanish qobiliyati bilan bir-biridan farq qiluvchi pul va mablag'lar turlari. Turli mamlakatlarda pul agregatlarining turli xil ta'riflari qo'llaniladi.Rossiyada Markaziy bank uchta agregatni hisoblab chiqadi: M0, M1 va M2.M0 faqat bank tizimidan tashqari muomaladagi milliy valyutadagi naqd pullarni o'z ichiga oladi.M1 M0 agregati va Rossiya Federatsiyasi rezidentlari bo'lgan aholi, moliyaviy bo'lmagan va moliyaviy (kreditdan tashqari) tashkilotlarning hisob-kitob, joriy va boshqa talab hisobvaraqlaridagi milliy valyutadagi qoldiqlarni o'z ichiga oladi.M2 ko'rsatkichi M1 agregatini, shuningdek, Rossiya Federatsiyasining rezidentlari bo'lgan aholi, moliyaviy bo'lmagan va moliyaviy (kreditdan tashqari) tashkilotlardan ma'lum muddatga jalb qilingan muddatli depozitlar va boshqa mablag'lar hisobvaraqlaridagi milliy valyutadagi qoldiqlarni o'z ichiga oladi. Federatsiya.
2. Kreditlar bo'yicha oddiy va murakkab foiz stavkani hisoblash tartibi
Inflyatsiyadan pulni tejash uchun fuqarolar ularni ko'pincha banklardagi omonatlarga joylashtiradilar. Ammo omonatlar bo'yicha foizlarni hisoblash printsipi barcha omonatchilarga ma'lum emas. Pulning hozirgi qiymatidan uning kelajakdagi qiymatiga o'tish jarayoni to'planish deb ataladi. Kelajakdagi daromad miqdori depozit muddati va foizlarni hisoblash sxemasiga bog'liq. Bank sohasida oddiy va murakkab foizlardan foydalaniladi.
Oddiy foizlarni hisoblash
Oddiy foizlar muddati bir yilgacha bo'lgan moliyaviy operatsiyalarni kreditlashda ishlatiladi. Ushbu sxemadan foydalanganda foizlar o'zgarishsiz hisob-kitob bazasini hisobga olgan holda bir marta hisoblab chiqiladi. Hisoblash uchun quyidagi formula qo'llaniladi:
FV = CFo × (1 + n × r), bu erda FV mablag'larning kelajakdagi qiymati, r - foiz stavkasi, n - hisoblash muddati.

Kredit operatsiyasining davomiyligi kalendar yildan kam bo'lgan taqdirda, hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

FV = CFo × (1 + t / T × r), bu erda t - operatsiyaning kunlar davomiyligi, T - bir yil ichidagi kunlarning umumiy soni
Murakkab foizlarni hisoblash
Kompleks stavkadan foydalanganda har bir davrdagi yillik daromad omonatning asl miqdoridan emas, balki jami yig'ilgan summadan, shu jumladan ilgari hisoblangan foizlardan hisoblanadi. Shunday qilib, foizlar hisoblanganda foizlar kapitallashuvi sodir bo'ladi.
Deylik, omonatchi yiliga 6% miqdorida bank depozitiga 1000 rubl qo'ydi. Agar foizlar murakkab sxema bo'yicha hisoblansa, ikki yil ichida qancha mablag 'to'planishini aniqlang
Foiz daromadi = foiz stavkasi × ​​dastlabki investitsiya = 1000 × 0,06 = 60 rubl
Shunday qilib, 1-kurs oxiriga kelib, omonat bo'yicha mablag 'to'planadi:
FV1 = 1000 + 60 = 1060 rubl = 1000 × (1 + 0,06)
Agar siz hisobdan pul olib chiqmasangiz, lekin uni keyingi yilga qoldirsangiz, unda 2-yil oxirida bu mablag 'hisobvarag'ida to'planadi:
FV2 = FV1 × (1 + r) = CVo × (1 + r) × (1 + r) = CVo × (1 + r) ^ 2 = 1060 × (1 + 0.06) = 1000 × (1 + 0, 06)) × (1 + 0, 06) = 1123,6 rubl
Murakkab foizlarni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
FVn = CVo × FVIF (r, n) = CVo × (1 + r) ^ n
FVIF (r, n) foizli foizlarni ko'paytiruvchisi ma'lum bir r foiz stavkasi bo'yicha n davrda bitta pul birligiga teng bo'lishini ko'rsatadi.
Amalda, ko'pincha, foiz stavkasi samaradorligini dastlabki baholash uchun dastlabki sarmoyani ikki baravar oshirish uchun zarur bo'lgan vaqt hisoblab chiqiladi. Dastlabki miqdori taxminan ikki baravar ko'payadigan davrlar soni 72 / r ni tashkil qiladi. Masalan, yillik 9% stavka bo'yicha dastlabki sarmoyalar taxminan 8 yil ichida ikki baravar ko'payadi.
Oddiy va murakkab foizlarni hisoblash sxemalarini taqqoslash
Foizlarni hisoblashning har xil sxemalarini taqqoslash uchun n indikatorining har xil qiymatlari uchun akkumulyatsiya omillari qanday o'zgarishi zarur.
Agar n = 1 bo'lsa, u holda (1 + n × r) = (1 + r) ^ n bo'ladi.
Agar n> 1 bo'lsa, u holda (1 + n × r) <(1 + r) ^ n bo'ladi.
Agar 0 Shunday qilib, agar kredit muddati 1 yildan kam bo'lsa, u holda qarz beruvchi uchun oddiy foizlar sxemasidan foydalanish foydalidir. Agar foizlarni hisoblash muddati 1 yil bo'lsa, unda ikkala sxema bo'yicha natijalar bir-biriga to'g'ri keladi.
3.Bank tomonidan fuqoroga 2022 yil 14-dekabr sanasida 78 mln. som qiymatidagi avtokredit 4 yilga yillik 22,9 % stavkada berildi. Ushbu kredit bo’yicha murakkab foiz stavkada birinchi oy uchun foiz to’lovi hamda jami birinchi oylik to’lovini aniqlang.
4yil =48oy
78mln/48=1625000 (bir oy un asosiy qarz)
I=(78mln*12*22,9)/100=214344000 (bir oy uchun oylik foiz toʻlovi)
A= 21344000+1625000=? ( Bir oy uchun oylik umumiy toʻlov)
30-variant
Tovarlar va xizmatlar bahosining muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdoriga ta'siri
muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ishlab chiqarishrivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi.Muomala uchun zarur bo’lgan pulmiqdoriga ta’sirko’rsatuvchi asosiyomil - butovarlar vaxizmatlar bahosihisoblanadi.Pulmiqdori tovarlar va xizmatlar bahosigato’g’ri proportsional, ya’nitovarlar va xizmatlar bahosining oshishimuomalaga ko’ppul chiqarishni talab qiladi. Pulmiqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulningaylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pulmiqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi. Odatdapul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pulmiqdori shuncha kamtalab qilinadi va aksincha.Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhimomillarga alohida e’tibor berilishi zarur.
2.Monetizatsiya koeffitsenti.
Iqtisodiyotni monetizatsiya koeffitsienti - bu pul massasining (M2 yig'indisi - naqd pul, cheklar, talab qilinmagan depozitlar va korxonalar va aholining banklardagi naqd pul depozitlari) yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatiga teng ko'rsatkichdir [2]. Bu ko'rsatkich iqtisodiyotning pul bilan ta'minlanganlik darajasi haqida tasavvur beradi[3]. Bir qator ilmiy nashrlarda nafaqat monetizatsiya ko'rsatkichi M2/YaIM, balki M3/YaIM va M1/YaIM[4][5] baholanadi. M3/YaIM M1/YaIMga nisbatan qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakatda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va iqtisodiyotning moliyaviy salohiyati shunchalik rivojlangan. Kichik tafovut shuni ko'rsatadiki, bu mamlakatda pul muomalalarining salmoqli qismi naqd pulda amalga oshiriladi va bank tizimi sust rivojlangan[4].
Iqtisodiyotni monetizatsiya qilishning yuqori darajasi moliyaviy sektori yaxshi rivojlangan mamlakatlar uchun xosdir. Monetizatsiyaning past darajasi pul va shunga mos ravishda investitsiyalarning sun'iy tanqisligini keltirib chiqaradi. Bu iqtisodiy o'sishni cheklaydi. Shu bilan birga, rivojlanmagan moliya tizimida iqtisodiyotni pul bilan to'ldirish faqat inflyatsiyaning o'sishiga va shunga mos ravishda iqtisodiyotning monetizatsiyasining yanada keskin pasayishiga olib keladi. Buning sababi shundaki, iste’mol bozoriga qo‘shimcha pul massasi kirib, yalpi talabni oshiradi va taklif darajasiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi[4].
Pul aylanish tezligi.
Pulning aylanish tezligi (Inglizcha velocity of money) - ma'lum vaqt davomida tovar va xizmatlarni sotib olish uchun pul birligidan foydalanishning o'rtacha chastotasi. Pul muomalasining tezligi ko'p jihatdan ma'lum pul massasi uchun iqtisodiy faoliyat hajmiga bog'liq. Agar vaqt davri e'lon qilingan bo'lsa,
tezlik raqam bilan ifodalanishi mumkin. Aks holda, o'lchov vaqt oralig'ida raqam shaklida berilishi kerak.
3.Masala
Annuitet usuli
Kredit miqdori: 332 mln.
Yillik foiz Stavka: 17%
Kredit muddati: 15 yil
S= 332000000
I=17:12:100=0.014
N=180
Birinchi oylik foizlar miqdori:
S*I= 332000000*0.014=4648000
K= (0.014*(1+0.014)^180)/((1+0.014)^180)-1)=0.01525
0.01425*332000000=5063000
5063000-4648000=415000
Asosiy to’lov miqdori:415000 so’m
Foizlar miqdori: 4648000 so’m
Umumiy to’lov miqori:5063000 so’m
15 yildan so’ng fuqaro bankga jami 919 708 873 mln. So’m to’laydi.