1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

Bolalar rivojlanishini taraqqiyotini o’rganishning didaktik tamoyili
REJA:

1. 
   Bolalar rivojlanishini taraqqiyotini o’rganishning didaktik tamoyili
   
2. 
   Bola shaxsinining psixologik tabiati
   

Ijtimoiy o‘rganish ta'limotining markaziy muammosi sifatida ijtimoiylashuv

Amerikala XX 1^X111^ 30-yillari oxiril1 ijti—oiy o‘rqa- nishiing kuchli psixo1oqik yo‘va1ishi yzzaqa ^^1^11. ^111111^1 xulq-atuor namzna1ari rollar, —e'yorlar motiular, kztzv1ar, hayo- tiy qalriy1tl1r, emotslyi^^larni o‘tkazish orqali 1111111111^ ijti—oiy xz1q-atuorini hayotly slakllavtirlslnl ifodalash uchui N. Miller va D.Do11arl tomonidan ijtimoiy o‘rgatisl atam1si kiritilgai eli. Ijti—oiy1ashzu — biologik —au1zdot, go‘dakninq ta—o—il1 oila, ^^^1 unuman olganla insoniyat jamiyatiii tollaqonli a’zosiga asta-srkil aylanish jarayoni sifatila, yangi ijti—oiy xz1q-atuorni egallasl jarayoni sifatila talqin qilinali. Xz1q-atuorning zmzmiy caz1riy1si xulq-atuor na—unalari qanlay tarzla o‘z1ashtiri1isli- ni va ularnjpg namoyon bolishi o‘zaro aloqada bq‘laan tashqi va ichki ta’sir manbalnri tqmqpidap qapday tarzda doimo boshqa- rjshjnj izqhlashi kerak. Ushbu ilmiy yo‘paljsh va-ifalarini nazariy yetakchisi Bandura shupday shakllantirgan. XX asrning ikkipchj yarmida Amerika psixologiyasim rivojlamshj uchun il- tjmojylashuv muammosjpj asoviy deb hjsqblash mumkin. Ja- miyat bqlalarni umumqabul qjlinaan me’yoriy muammolar bjlap muvofjqljkda ‘‘zlarida tutishlariga undavhda qqlllaydjgan me- xapizmlar ya’ni uvullarpi yetilivhj esa umna bqvh maqsadidir. Il- timoiy ‘‘qitish nazariyasi psixoa^alizda (misol uchun aptogonjzm haqidagi dastlabki tezis, bola va lamiyatnipg qarama-qarshiligi) ba’zi bir holatlarni qabul qilib q‘zlashtjrgap va ularni o‘rgatish- ning bixeviorivtjk tamoyillari bilan bqg‘lanaan. Iltimoiy q‘qjrish yq‘naljshi nazariyavinjpg butun bir ^^ei^'tridan iborat. 0‘qitish- ning apiq mexamzmlariga yqndavhuvlarda nazariya muallifla- rining qarashlari farqlanadi, biroq jltimojy xulq-atvqrga ‘‘rga- tish g‘oyasi ahamjyatim butunlay qolllab-quvvatlaydilar. Iltimoiy ‘‘qitish sohavida anchadap beri tadqiqotchilarmng bir necha av- lodi ishlab keli^^moqda. Bu avlodlar amerika psixqlqgiyasimpg ‘‘zida alratib ko‘rvatilaan.
8.2. Ijtimoiy o‘qitish nazariyasining evolutsiyasi
Birinchi avlod (XX avrpjpg 30—60-yillari) — N.Miller, D.Dol- lard, R^Sirs, B.Uovayting, B.Skinner, bu tndqjqotchilarni hali bi- xeviorizm ham iltimoiy q‘qitivh pazariyavjan kiritadilar^.
avlod (60—70-yil) — A.Bandura, R.Uoters, S.Bilu, Dl. Gevirt va boshqalar.
Uchinchi avlod (70-yildan boshlab) V.Xartup, E.Makkobi, Dl.Aronfrid, U. Brapfepbreper va bqvhqalnr.
N.Miller va D.Dollard iltimoiy o‘qjtivh yq‘paljvhjnipg birinchi namoyandalari bo‘lib, bixevioral o‘qitivhpina asosiy tamqyjllaripj psixo^nalitik pazariyamng ba’zi holat va g‘oyalari bilan toldirish- ga harakat qjlaanlar. Empirik asos sifatida ular ham bola va hay- vqplar xulq-atvoriping eksperimental o‘rgatish ma’lumqtiarim ayniqsa nevrotiklar xulq-vtvoriga oid boy klinik ma’]umol]vmi qo‘llvsh mumkin deb Uisob'vgan'vj. Eksperimental xulq-ataor- ga o‘rgatishda boshqvniag (modelni^g) Uaovkatini kuzvlisUaing vhamiyati ko‘rsatilgan, bu yangi reaksiyaai paydo bo‘lgunga qadao vaqtni qisqartirisUda, siaoa va xatolar soniamg kamayishida ifodv- laydi. Klassik bixeviorizm nvzariyacUilaridan faoqli rvvishdv ijti- moiy o‘qitish nazariyvsi xulq-atvorda ichki motiavtsiyaniag oolini tan olib avvalo uning qo‘zg‘atuvcUi funksiyasiaiag muhimligini ta’kidlaydilar, ular oogvnik eUtiyojlardvn kelib cUiquvchi (ocUlik, suasizlik, og‘riq) biolamchi qo‘zg‘vtuvchilarni jaUl, ayb, Uaovkat- lvogv ehtiyoj, qo‘rqua, xavotirlaaish ikkimlamchi qo‘zg‘atuvcUilami vjratganlar. Psixoanalizda xulq-atvoming vsosiy boshqaruvchisi qoniqisU tamoyili ular tomonidvn qo'llvb-quvvvt'vsU tamyyiliga (rag‘batlvntioish) o‘zgartioilgvn. Dastlab ijtimoiy o‘rgvtish nazvri- yasi qat’iy obyektiv (pozitiv) empirik bilimlarni egallasU metod- larini ishlab chiqishgv yaqqol ifodvlangan yo‘nalganlik bilan salbiy va ijobiy falsvfiy asosgv qurilgan. Psixologik tvdqiqot metodologi- yasi rejvlashtirishaing puxtaligini ma’lumotlarni qayd etisUning tizimliligiai bog‘liq vv bog‘liq bolmagvn o‘zgaruachilarm aazorat qilish vv o‘zlvshtirishai miqdooiy bvholasUniag mumkinligi tvlab qilvdi. 0‘tgan asmiag 40—50-yillaridv mvnipulyvtiv laboratooiya eksperimeali tadqiqotniag Uukmron metodi bo‘ldi.
Ijtimoiy o‘rgatishdv bolalik o‘tib ketuvchi nevroz bilan qi- yo^^a:ngandv xulq-ataor buzilishi va qvyta yo‘naltirish ^.^0^ si- fvtigv tushunilgvn. Bu tushuncUalaodan kelib chiqib, bolvni ijti- moiylashtioishi uchun otv-onaniag vazifasi quyidvgilardaa ibooat bo'lgvn: ovqatlaatioish, tuvvkkv o‘ogvtish, bolvdv agoessiyaniag avmoyon bo‘lisUi, uni jinsiy identifikatsiyvsi va me’yooiy xulq-at- voming bosUqa xususiyatlaoi bilan bog‘liq bo'gvn yosh ^.^0^^. oid muvmmolarni bvktvrvf qilisU.
8.3. Kuzatish, taqlid qilish orqali o‘rgatish fenomeni
Murvkkvb ijtimoiy xulq-ataomiag egallanishini izoUlash ucUun operant vv respondent o'rgatisU mexanizmlvri yetvrli emas.
Jauob topish jarayocila, birlamchi aha—iyatii o‘rgatishnmg o'zi- ga xos tipi-vizual o‘rgatishqa yoki kuzatish yorla—il1 o‘rgatish- ga qarata bosh1aqal1ar.
Albert 3111^X1111^ 1960-yillarlagi erta ishlari bixeviorizm- da o‘rgaiishiing kognitiu —odr11ari zchzn ko‘prik1arlac biri hi- soblaiali. BUCII kuzatish o‘rgacish jarayoni bo‘1ib, hech qaiday o‘quu faoliyatisiz a—alga oshadi, kuzati1ayotqln molel esa hatto kzzatzvchi zchzn taqlil maibayi boilayotgaiiii sezmas1iqi ham —umkin1.
A.Banlura P^L^-5 yi1da o‘rgatishning bzclay usuliii ijtimoiy kogiitiv leb nomlagan. Kognitiv o‘rgatish o‘rgati1ayotqancilg bir—zncha katta ^1^111^111 mazarla tutadi, iiliuil o‘rgati1zvchi- ga aylanadi, deb ha— aytish —z—kin. U o‘zimiig harakatlari oqi- batini kuzatali, u1ard1c qay biri o‘zininq nati1asiql ko‘ra —uvaf- faqiyatli, qay biri keraksiz yoki zararli ^111^111 qayd qiladi ua eslab qolali. 3^111 tashqari o‘rgatish, biror-bir aktla harakatla to‘g‘rilan to‘g‘ri ishtirokni qat’iy majburiy talab qil—aydi, —olel xz1q-atvoriling kzzatzvchisi bo‘1ishni o‘zi yrtar1ilir. Oqibatl1 xulq-atvor namznasi qaytadan ishlab ‘11^11^11^11 inson. Bu ho- latda insoi boshqaniig harakatlarini ko‘zg1 ko‘rinaligan oqibat- lariga tayanishi mumkii —a’1umot axborot olish va o‘z xulq-at- vorini kuzatishi xulq-atuoriiig —a’1um bir ^11)11^1 harakatning koqnitiv obraziga bixevioral moyillikni yar1tadi. Xulq-atvor mo- deliga amal qilish kodlaigai axborot ma’1umotqa ^1^11^11 hol- da sodir bo‘1ali.
Agressiyaii moyillashtirish sharoitlarini o‘rganish ijtimoiy o‘rqatish nazariyasinicg tayanch mavzzlaridan birilir. Ijtinoiy- lashuv tzshzlchas1 favqulotl1 keig ua ko‘p qlrrallllr, har blr malailyatda jamlyatilig tarklbly a’zosin1 slfat va b111shqa o‘z ta- lablarl -avjul. Biroq, xz1q-atvorning ba’zi ko‘riiish1ari ko‘proq universal umumly rol o‘yiaydi? Bu o‘zaro ijtimoly protslal xulq-at-
1 Bertrand Russell The history of western philosophy. NEWYORK. 2010 .P. 696-700.
^(^0 Uamkoolik, o‘zaro yoodvm, vltouistik xulq-atayj, vgjessiyvaiag mvqbul sUvkllvki Uvyytaiag bunday jiUvtlaoigv o^ogvnisU Uvo qvn- day Uvmjvmiyvtda mutlvqo /aourdir.