1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

INSONNING PSIXIK RIVOJLANISHINING BOSQICHLARI
ONTOGENEZDA RIVOJLANISHNI DAVRLASHTIRISH MUAMMOSI
Reja:
1. Yoshga oid davrlarning tarixiy kelib chiqish muammosi.
2. «Psixologik yosh» kategoriyasi va L.S.Vigotskiy ishlarida bolalar rivo.jlanishini davrlashtirish muammosi.
3. D.B.Elkoninning rivo.jlanishni davrlashtirish va yoshga oid dinamikasi haqidagi tasavvurlari.
4. Psixik rivojlanishm davrlashtirish muammosini hal etishda- gi zamonaviy yondashuvlar.

Mavzuning o‘quv maqsadi:

Ta'limiy: bo‘lajak psixologlar tomonidan rivojlanishni davr- lashtirish haqidagi bilimlarning o'zlashtirilishini tashkil etish.
Tarbiyaviy: bo‘lajak psixologlar tomonidan ontogenezda rivoj- lanishni davrlashtirish muammosi haqida bilim, malaka va ko‘nikmalari asosida dunyoqarashini kengaytirish.
Rivojlantiruvchi: mavzuning taTimiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida talaba shaxsini rivojlantirish.
Tayanch tushunchalar: psixologik yosh, rivojlanishni davrlash- tirish, madaniy-tarixiy fenomen.
11.1. Voshga oid davrlarning tarixiy kelib chiqish muammosi
Yosh davrlari psixologiyasi predmeti haqidagi tasavvurlar fan rivojlanishi davomida chuqurlashib bordi. Biroq, ta’kidlash joiz- ki, inonning hayot siklini tuzilishi va mazmuni, ya’ni o‘rganila- yotgan obyektning o‘zi tarixiy o‘zgarishlarga moyil. Bu ma’noda L.S.Vigotskiy (abadiy) «hamisha bola» tushunchasini tanqid qilib, buning o‘rniga «tarixiy bolalik» haqidagi holatni ilgari surib, o‘z fikrini bildirgan. Psixik rivo.jlanish jarayoni organizmning yetilishi va tabiatning mangu (abadiy) qonunlariga bo'ysunmaydi, shuning uchun «hamisha», («Abadiy») bolalik haqida gapirib boTmaydi. Madaniy-tarixiy fenomen sifatida bolalik tarixi jamiyat tarixi bi- lan uyg‘unlashadi. Bolalik bu tarixiy kelib chiqish va ko‘rinishiga
ega bo‘lgan, murakkab ijtimoiy-madaniy hodisadir. Fransuz ta- rixchisi F. Arlesning o'ziga xos tadqiqotlarida bolalik tushunchasi insoniyat tarixiy rivojlanishi davomida qanday shakllanganligi va turli davrlarda u nimasi bilan farqlanganligi ko'rsatilgan. F.Arles san'at asarlari, badiiy asarlar, o‘tgan davrdagi insonlar maktub- larini tahlil qilgan. U ijtimoiy hayotning rivojlanishi, yangi ij- timoiy institutlarning paydo bo‘lishi insoniyat hayotining yosh davrlarini ajratilishiga olib keladi, degan xulosaga keldi. Masalan, oila ichida kichkintoyni «erkalatish» va «suyish» bilan bogMiq ilk bolalik davri yuzaga keladi. Ijlimoiy institut sifatida maktab, katta hayotga bolalarni muntazam tayyorlash majburiyatini oladi, mak- tabning sinf jamoasi bolalik va o‘smir-o‘spirinlik tushunchala- rini («3-sinf o‘quvchisi») «beshinchi sinfdagi» yaxshiroq farqlay- di. Harbiy xizmat va majburiy harbiy majburiyatning kiritilishi o'spirinlik davrini shakllanishiga ta’sir ko'rsatadi. Bunday tarzda F. Arles mavjud bo‘lgan davr ustiga yangi davrni qurish hiso- bidan, bolalikni uzaytirishning tarixiy tendensiyasini ko'rsatish- ga harakat qilgan.

D.B.Elkonin hayvonlarning ba’zi turlarida instinktiv xulq-at- vorning alohida shakllari yo‘qolishini boshlaganda ontogenez davri sifatida bolalik yuzaga kelganligi haqida o‘ziga xos g‘oyani ilgari surgan. Ushbu hayvonlar tomonidan xulq-atvorning zarur shakllarini hayot davomida egallash uchun ham bolalik vujud- ga kelgan. Insoniyat bolaligining o‘ziga xosligi shundaki, go‘dak hatto tug‘ma organik ehtiyojlarni qondirishning instinktiv usul- lari butunlay bolmagan, mutloq ojiz mavjudot bo‘lib tug‘iladi. Insonning barcha xulq-atvori egallab boriladi. Shuning uchun unga juda uzoq davom etuvchi bolalik zarur, u o‘z a’zolarining malaka va bilimlariga yanada yuqoriroq talablarni ilgari suruv- chi, jamiyatning rivojlanishi sari uzayib boradi. D.B.Elkonin ij- timoiy-madaniy fenomen (hodisa) sifatida bolalikning rivojla- nish qonuniyati oddiy uning uzaytirmasi bollmay, balki tuzilishi va mazmun mohiyatiga ko‘ra sifat o‘zgarishi hisoblanadi. Jami- yat hayotining murakkablashib borishi bilan unda bolaning ho- lati (ya’ni ijtimoiy maqomi, huquq va majburiyatlar doirasi, unga doir bo‘lgan faoliyat turlari va shakllari) muhim o‘zgarishlarga duch keladi. Ijtimoiy rivojlanishning ilk bosqichlarida (bu etno- grafik kross-madaniy tadqiqotlar bilan ham tasdiqlanadi) bola- ni ishlab chiqarish jarayonlariga (terish, qazish) bevosita jalb qilinishi va umumiy faoliyatning maqsad va vazifalari, mehnat qurollari vazifalari, ozuqa topish usullarini amaliy egallash so- dir bolladi. Ma’lum bir tarixiy davrda mehnat qurollari shunday murakkablashganki, bunda bolalar bevosita kattalar mehnatiga kirisha olmaganlar, shuning uchun o‘sib kelayotgan yosh avlod uchun maxsus alohida predmetlar, o‘yinchoqlar kichraytirilgan va ko‘rinishi o'zgartirilgan mehnat qurollari yaratiladi. Qachon qurollarning kichraytirilgan nusxasi ishlab chiqarish faoliyati- ni haqiqiy ifodalash imkonini bermasa o‘yinlar paydo bo‘ladi. Bolalar o‘yinchoqlar bilan harakatda bo‘lib, bir tarafdan katta- lar mehnatining umumiy mazmunini ifodalasalar, boshqa to- mondan - ular keyinchalik turli xildagi haqiqiy qurollarni egal- lashlari uchun zarur bolgan (ko‘rish-harakat koordinatsiyalari,

chaqqonlik va h.k.) aa’/i bir umumpy qobiliyatlarni o‘/iarida rivojlantirganlar. Asta-t0kin 6a’/i o‘7inchoqlat haqXqiy qurol- larnXig ram/io o‘rniii bosovchisiga oo‘i odamlar ijtimoiy hayo- tiiing torli xildagi boshqa pr0Ome:lariaa aylaia0i. D.B.E1konXn ‘‘yinning ijtimoio jihatlarXii ko‘rsatgan. ^^111 o‘yii ijtXmoiy mo- l‘tablt1lr :iximi0a bola ‘‘^11111^ ‘‘x‘arithi la:ij*ati0a, jamiya:- 1X1^ tarixiy riv.‘‘1 davr yo/aga ‘01^:110' quyida j‘y1ath- gai yoshga oid riv‘jll‘ith bosqichlari ham o‘7garithsi/ qolmay- di. Makta6 :a’1imiii‘g yo/aga kelishi, avvalgi «‘‘0X1111 davrini», mak:a6gacha qiiib, yai‘i mazmun bilan :o‘10ira0i. Tarixiy ‘0116 chiqish lafaqat hayot 0avriiing 6o1a1ik 0avriga ega. Iisoniya:- liig tarixiy u/oq 6n‘1magan orttirma1lriaan (mrviffiqlyit, 70- tuq) biri psixologik yosh sifatida ‘h‘ta1i‘ davriiing ajtati1ishi0ir. Ijtimoiy va yoshga oid ‘ategoriyr sifrtida «ke‘sa1i‘» tuahulchl- siii yu/a‘a ‘011^11 XX .^‘1 t0aXsh1i. D.B.Eikonin qryd etgai chixma1ar0an ‘0116 ‘11^16, /amonavio :a0qiq‘tchi V.T.Ku0ryav- sev bo1a1i‘nin‘ ‘0yXn‘i tarixiy rivojlanit1ini n‘‘rtata0i xa 6^1.- likiing uch tarixiy tipiii ajratadi: 1) ‘vaxibolalik — pnt‘ni7at tarixinin‘ ilk botqich1ariaa, bolalar (bir1ashmati Jamnasi) gu- ruhi ajratilmay, 6a1ki odat tutiga ‘irib qolgii (ritual) amaliyo:- ga va kattalar 6X1.1 hamk‘r1i‘0aai m0hna: faoliyatXga b0vosita ‘iriti1gai0a; 2) rivojlanmagai bolalik - bolalik olami ajratil- ‘ai xa a‘1a1ar ‘10ida yaigi ijtimoiy va/ifa - ‘attalar ‘urohiga in:e‘ra:siya (qo‘shX1it1, air1athish) yu/aga keladi. Rolli o‘yin — 191
kat1a1ar faolXyatinXng ma’navXy isosini modellashtXrish usuli si- fatida avlodlararo hzi1X8h1arnX (en‘i6 o‘ti$O fun18XyasinX (vazi- fasinX) ‘‘ZXV— oladi. jj1XmoXy‘a$huv bola 1‘1‘nXdan faoliyatiing tayyor mazmuni

CHAQALOQNING DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Reja:

1. 
   Chaqaloqlikning anotomo-fiziologik tuzilishi
   
2. 
   Chaqaloqlik davrida bilish jarayonlarini rivojlanishi
   
3. 
   Xis tuyg’ularning rivojlanishi
   
4. 
   Chaqaloqlik davri
   

Bolaning ona qornida paydo bolgandan tughlgunga. qadar bolladigan o‘zgarishlar homilaning prenatal ichki rivojlanishini tashkil etadi. Har bir davr ona qornida bo^lajak farzandning rivoj- lanish bosqichiga tegishli atama bilan nomlanadi. Ona qornida rivojlanish o‘rtacha 38 hafta davom etadi va 3 bosqichga, ya’ni zigota bosqichi, embrion bosqichi va homila bosqichiga bolinadi.

Zigota bosqichi (1—2 haftalik)
Birinchi haftaning oxiriga kelib, zigota onaning qon tomirlari bilan birlashadi, bu hodisa implantatsiya deb ataladi. Implan- :attiya jarayoiiiin‘ tu‘a11aiishi uchun ikki hafta ‘0^^ bo‘1a- 0i, ^11^1011 so‘ng garmonal ‘‘/gat1thlat aosh1ana0X, bo hay/ ‘o‘rithnin‘ vaqtiichalik t‘‘x:ashi‘a ‘116 keladi, ayol ‘1^11^. bo 601^1 0111X1^ homi1a0or1igidan darak b0radi. Zigotanina aylana o‘lcham1ari 1 mm dan namt‘q 6o‘ladi, uniig hujayta1ari 6o‘1i- ‘1^111 bos11ay0i.
Homila ta‘ati murtak diski hujayralaridai rixojlana0i, bu bnsqich0a murtak 0^1 /igota ,atka/i0a j‘y1athaa‘ hojayralar to‘p1ami ‘‘‘riiXshXda boiladi. Boshqa 1ujayra1at rixojlalayotaa‘ orgaii/miX himoya qiluvchi va ‘xiqlaitiruvchX asosli to‘qXma- larni hosil qilishi /ltrt. Iaplantatsiya va 10110^.1.^1X1^ ajralib hosil 6o‘lishi /igota botqichili‘a togallaiXshi belgilari bolib hi- sob1a‘a0i. Zigota 36 hafta 0av‘,i0a aortakdan boia :og‘ilithiga- cha bo‘laan yo‘1ii botib o‘:ishga tayyot holga keladi.
Embrion bosqichi (3-8 hafta)
Bu oia qornida rivqjlanishiiig >.‘‘1 0mbri‘na1 daxri odat- 0a aurtak hosil bolgaidan keoii uchinchi haf:a0an boshlanib, srkkixinchi 11^1111^ oxirigacha 0avo, 0101. Bu vaqt davoai- 0a tana tu/ilishi xa ichki orgailar rivojlanaai. Davr b‘thida em- ari‘lda och qavat hojayralar ti‘1aia0i. Tashqi qaxatda ekto00r- madon sochlar, terining tathqi qavati va lerv ti/Xmi rivol1ana0i. 0‘rta qavatda ,e/‘0erma0on, muskullar, tuya‘lar xa qon tomir- lari ti/imi hosil boladi. IchkX qaxatda yoki enOod0tmaOo‘ ovqat hazm qilish ti/imi va o‘pnalat rixojlana0i. Uch haftalik embrioi bilan sakkiz haftalXk 0,6^1“ s‘lithtiri1‘anda oniig ko‘rinishi- 0a t0/i1ar1i o‘/garish1arn1 ko‘rithimi/ aumkin. 3 laftalik eabri- on u/unligi 2 mi1iim0tr0an ‘sh,ay0i. Hujayralarmng darajalar- ga bollnlshl 6osh1aii6, otaali/m ‘‘‘proq salamandrani et1ata0X. 0‘sish xa riv‘jlalith t0/1ik bilai amalga oshadi, 8 haftalik em- brionda ‘‘‘zlar, ‘‘‘iz, qo‘1 va oyoqlarii k‘‘rith moakii, miya xa lerv tp/imi ham juda te/ rivojlanrdi, 0mbrioi yura‘i 6ir oy avxal o‘z faoliyatiii aosh1aa yua‘rgan 6oiladi. Embrion0a xos
‘rganiar u oo‘i bu tha‘1da aaxjud bo‘lidi, l0kii uiing o^^cha,- lari oiaga se/ilarli 0arajada b‘ilmaydi.
Embrionga amnion suyuqligi bilan to‘lgan amnion qobig‘i joy- lashadi. Amnion qobig‘i embrionni himoya qilib, doimiy haro- ratini ta’minlab turadi. Embrion ona bilan ikki tizimcha orqali bog‘langan. Kindik tizimchasi embrionni yo'ldosh bilan bog‘lovchi qon tomirlaridan iborat. Yo‘ldoshga qon tomirlar kindik tizimcha- si orqali onaning qon tomirlarigacha yetib boradi, lekin bevosita ular bilan birlashmaydi. Qon kindik qon tomirlarining barmoq- simon o‘simtalari — qilchalar orqali oqadi. Qilchalar ona qon tomirlariga bevosita yaqin joylashgan, bu vitaminlarning o‘tishi, shuningdek, ona qoniga almashinuv mahsulotlarining diffuziya mexanizmi hisobiga ajralish imkonini beradi. Tana qismlari va organizm tizimlari embrional davrda shakllanadi va homila bos- qichida o‘z vazifalarini samarali bajara boshlaydi. Tana qismlari va ichki organlar hosil bo‘lishi bilan ona qornida rivojlanishning ikkinchi muhim bosqichi nihoyasiga yetadi. Organlarning o‘z va- zifasini bajara boshlashi navbatdagi oxirgi bosqichga to‘g‘ri keladi.
Homila bosqichi (9—38 hafta)
Homila bosqichi oxirgi va eng uzoq davom etadigan bosqich bo‘lib, to‘qqizinchi haftasidan boshlab, tug‘ruq bilan tugallanadi. Bu vaqtda homilaning tana o‘lchamlari kattalashadi va organizm tizimlari faoliyat yurita boshlaydi. 4 oylikdan homilaning og‘irligi 113,4 grammdan 226,8 grammgacha yetadi. Oxirgi 5 oyda homi- laning og‘irligi 1984,5 grammdan 2268 grammgacha o‘lchamlari kattalashib borishini ko‘rish mumkin.

■
1. Tuxumdon va urug‘don dXfforonsXatsiyasi.

2. Qon tomir tizXmXning faolXyatX.
3. Homila Oaraka1XiXng onaga sezilishi.
4. Homila bosOida soch qoplanisOXning Oosil '‘‘lisOi.
5. So‘rish va yutish faolXyati.
6. Bosh miyaning maxsus faoliyatX.
7. Homilaning hayotchan davri.
8. Og'lkligigl tezda ko‘pa’1XrXb olishi.
9. Tug‘ru<.
Bu daarda organizm ucOun muhim 6o‘lgai nerv, nafas olish va ovqat Oazm qilisO 1abi organlarnrng shakllanisOi 1uga11anadi.
Bu davrning ang muhim hodXsalari aunXdagilardan i6orat.
Urhv‘lanX80dan 5—6 oydan so‘ng homilaning qoshlari, kipriklarX va sochlari paydo bo‘ladX. Embrional davrnin‘ oxiriva bo'ib, 0'ka1 ombrionda hrug‘aon, qiz embrionda thXhmdon1ar rXvojlanadi. UchincOi oyda hrhg‘donda tasOai jinsiy belgilar riaoj- lanXshXga 1a’$ir ko‘r$a1hvchi ga'monlar sintez qilisOni boshlny- di: qiz embrionda bu gar1on $intoz1an1aydX va ‘‘xshasO hujay- ralardan jinsiy organlar hosil b‘iladX.
4-haf1ada Ohjayra1ar 4aaatX naysimon bo‘lib ‘‘raladi. Naynlrg bir uchi 101^1(1', undan 6o$O miya hosil 6o‘ladi, a‘1g—n aismi- dan orqa miya sOakllanadi. Homila bosqichi bo$h1ani8Oi‘a kelib, bosh 1iya 1arkibida tu'li tuzil1a1ar bo‘lib, organiz1 funksiyala- rini rosOaaradi. Bu bosaichda miyaning barcha sohalnrini o‘$i- sOi ama1‘a osOadi, xususan, oda1 xulq-atvorining 1o‘p1ab mu- Oim turlarini bosOaaruvcOi bo$O miya po‘8t1og‘ining xu8U8iya1lari Oam rivojlanadi. Bu ‘‘zgarisOlar Oomilaning 22 va 28 haftalar o‘r1a$ida rivojlanayotgai organ1arnin‘ ko‘pcOi1i1 tizi1i ishonch- li ravishda fao1iya1 yurita boshlaydi,