1. Samarqand vohasining eng qadimgi va qadim davri. Samarqandning vujudga kelishi va Sug‘dda ilk shahar markazlari

Ko‘ktepa. Ko‘ktepa shahar xarobasi Samarqanddan 35 km shimoli-g‘arbda, tabiiy tepaliklar yuzasida, Bulung‘ur kanalining yuqori o‘ng qismida joylashgan. Eng qadimiy shaharga asos solingan joy, bir tomonda Bulung‘urning o‘ng qismidagi jarliklar bilan kesishgan. Ichki shahar maydoni taxminan 23 gektar bo‘lgan kvadrat shaklga ega bo‘lgan. Relyefdan har tomondan o‘ralgan mudofaa devorini va devorning har tomonining o‘rtasida to‘rtta darvozani aniq ko‘rish mumkin.
Himoya devori tashqarisida, g‘arbiy tomonida va handaq orqasida unga tutashgan tekis uchburchak tepa bo‘lgan. Hozirgi vaqtda u to‘liq tekislangan va o‘zlashtirilgan. Shahar xarobasining sharqiy tomonda ikkita alohida oval shakldagi tepaliklar ham joylashgan.
Shu bilan birga, Ko‘ktepaning shimoliy-sharqiy tomonidan 500 m masofada qadimgi topografik xaritada qal’a devorining qoldiqlari yoki qadimgi yassi tepalikning chetlari ko‘rinadi. Devorning umumiy qalinligi 12 metrga yetadi. Ko‘ktepa Sug‘d hududidagi yirik shaharlardan birining qoldig‘i bo‘lishi kerak. Ichki devorning atrofida ikkita ulkan tepalikka o‘xshash hudud va unga tutash maydon bo‘lgan. Hozirgi vaqtda tepalikning asosiy 80 foizi allaqachon buzilgan. Yassi g‘ishtlar bilan birga to‘rtburchak g‘ishtlar ham uchraydi. G‘ishtlarning o‘lchamlari: 46x24x7-8; 44x24x6-7; 60x23x7-6 sm. Ko‘pgina g‘ishtlarda g‘isht yuzasiga nol, ba’zan f harfi shaklidagi belgilar va boshqa belgilar ko‘rinishidagi shtamplar qo‘yilgan. Platformaning saqlangan qismining balandligi 2 metrdan oshadi.
Ko‘ktepa shahar xarobasi maydonida arkda «hukmdorning qarorgohi» joylashgan. U qal’adagi boshqa binolardan 10 metrdan balandroq qilib qurilgan. Uning maydoni 200x100 metrni tashkil etadi. Hukmdorning qarorgohiga kirish qismi majmuaning sharqiy tomonida joylashgan.
Hukmdorning qarorgohidagi g‘isht ostidan olingan radiokarbonli tahlil 2690 yil + 50 yilni ko‘rsatadi. Bu qo‘lda yasalgan rangli kulolchilik davrining tugagan arxeologik sanasiga, ya’ni, millodan avvalgi VIII asr oxiri va VII asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu esa Ko‘ktepa hududidagi ilk shahar siluyeti bo‘lganligini ko‘rsatadi. U «ibodatxona» va «hukmdorning qarorgohi»ni o‘rab turgan devorga ega bo‘lmagan.