1-sanli lektsiya Tema: O`simlikler ekologiyasi tuwrali uliwma tu`sinikler. Rawajlaniw tariyxi, izertlew usillari

O`simliklerekologiyasinin` basqa pa`nler menen baylanisi ha`m izertlew usillari
Ekologlar ayrim faktorlardi yag`niy temperatura, jaqtiliq, ig`alliq ha`m basqalardi u`yreniw ushin tiyisli usillardi paydalaniwi kerek. Onin` ushin olar tek fizika, ximiya, meteorologiya, klimatologiya, topiraqtaniw ilimleri menen baylanisqan jag`dayda jumis islewge tuwra keledi. Keyingi waqitlarda matematika ha`m EEM nen paydalaniwda ku`sheyip barmaqta.
O`simliklerekologiyasi biologiyaliq pa`nlerinen fiziologiya menen tig`iz baylanisli. Biraq fiziologiya tarawindag`i izertlew qatan` baqlaw jag`dayinda o`tkeriledi, al ekologlar bolsa ha`mme waqitta o`zgerip turatug`in ta`biyiy jag`day menen baylanisli jag`dayda izertlew alip baradi. O`simliklerdi ta`biyiy jag`dayda basqa organizmlerden
jeke ayirip qarawg`a bolmaydi. Bunnan tisqari, ekolog ha`mme waqit u`yrenilip atirg`an tu`r menen jarisqa tu`setug`in basqa tu`rlerdin` o`z-ara baylanislilig`in esapqa aliw kerek. Ol bolsa baqlawdi biraz juwmaqlastirip jiberedi. Sebebi sol tu`rdin` tirishilik etiwi ushin u`yrenilip atirg`an ortaliq faktorlarg`a qarag`anda birlespede qatnasip atirg`an basqada wa`killer u`lken rol` oynaydi. Fiziologlar jaratqan nizamliqlar ta`biyatta basqasha ko`riniste boladi. Sonliqtan ekologiya, a`sirese a`meliy ekologiya xaliq xojalig`i ushin u`lken a`hmiyetke iye.
Ko`pshilik fiziologlardan N.A. Maksimov, L.A.Ivanov, V.N.Lyubimenkalar ha`m t.b. a`meliy tekseriwden basqa, ta`biyiy jag`daylarda da fiziologiyaliq protseslerdi izertley basladi. Olar ta`biyiy jag`dayda O`simliklerge quramali ekologiyaliq komplekslerdin` ta`sirin u`yrenip, olardin` o`siwin ha`m rawajlaniwin, o`nimdarlig`in aniqlawg`a u`lken u`leslerin qosti. Sonin` menen birge O`simlikler fiziologiyasinda qollanatug`in bir qatar usillar paydalaniladi. O`simliklerdin` sirtqi ortaliq penen o`z-ara ta`sirin izertlewde, ekolog ha`mme waqitta biologiyaliq ilimlerdin` derlik barliq usillarin, en` aldi menen O`simlikler fiziologiyasinin`, mikrobiologiyanin`, bioximiyanin`, ja`nede matematikanin` ximiyanin` ha`m fizikanin` misali ha`zirgi ekologiya qanday da bir qubilisti su`wretlewde, olardin` sanlarin boljawda modellestiriw usilin qollaniladi, yag`niy abstraktli matematikanin` modellestiriw ja`rdeminde aling`an na`tiyjeler ilimge degen belgili qizig`iwshiliq tuwdiradi degen, menen ol tek g`ana siyrek jag`dayda ta`biyattin` haqiyqiy mazmunin sa`wlelendiredi (Dajo, 1975).
O`simliklerekologiyasinin` biogeografiya menen de baylanislilig`i aniq, sebebi O`simlikler ekologiyasinin` o`zinde fitogeografiyadan kelip shiqqan. Biraq tu`rlerdin` ortaliq penen o`z-ara baylanislilig`i ekologlar ushin a`hmiyetli bolip esaplanadi. Egerde fitogeografiyani tu`rler tan`lap alinatug`in eki orin arasindag`i ayirmashiliq qiziqtirsa, al o`zindegi ayirmashiliqtin` sebebin u`yrenedi. Ja`ne de fitogeograf a`dette sistematikaliq birlikler menen jumis alip barsa, al ekologlar o`simliktin` tirishilik formalarina, ekobiomorfalarina, ekotiplerine kewil bo`ledi. Sonday-aq ekologiya palentologiya ha`m paleoekologiya menende baylanisli, sebebi tu`rlerdin` ekologiyaliq evolyutsiyasi, tariyxiy dinamikasi ekologlar ushin kerekli. Ekologiya o`simlikler morfologiyasi menende baylanisli. Sebebi ekologlardi o`simliktin` o`zinin` du`zilisi menen birge, ortaliq penen qarama-qarsiliqlardin` qolay sheshiliwi qiziqtiradi, ol o`simliklerdin` anaw yamasa minaw organlardin` du`zilisinde ha`m uliwma organizmde sa`wlelenedi.
Geobotanikler o`simliklerdi u`yreniwde ekologiyaliq ma`selelerdi priborlar ja`rdeminde u`yreniwge u`lken a`hmiyet bere basladi. Son`g`i on jilliqlarda o`simliklerdin` ekologiyaliq morfologiyasi payda boldi.
En` aqirinda sistematika statika menen baylanisli bolip, ekologlardi fiziologiyaliq protseslerdin` tiykarindag`i dinamika qiziqtiradi. Biraq ekolog ha`mme waqit u`yrenilip atirg`an ob`ekttin` filogenetikaliq sistematikaliq jag`dayin biliw kerek, ekinshiden ekologiya sistematikag`a ju`da` u`lken ta`sirin tiygizedi.
Ko`plegen izertlew usillari tek g`ana ekologiyanin` o`zine ta`n. Og`an en` aldi menen B.A.Kellerdin` ekologiyaliq qatarlar usili jatadi. Bul usil ko`binese ortaliqtin` tez o`zgeriw jag`daylarinda ha`m bir o`simlik assotsiatsiyasinin` tez arada ekinshisine o`zgeriw jag`dayinda qollaniladi. Ekologiyaliq qatarlar qandayda bir ekologiyaliq faktorlardin` (misali: ig`alliq), kemeyiw, yamasa o`siwinin` da`rejesi boyinsha jaylasqan bir qansha assotsiatsiyalardi o`z ishine aladi. Sonday-aq ekologiyaliq qatarlarda tek assotsiatsiyalardan basqa sol faktorlarg`a baylanisli bolg`an o`simliklerdin` ekologiyaliq izertlew usillarina ja`nede profil qoyiw usilida kiredi. Ol taw, ten`iz ha`m basqada bo`leklengen rel`eflerdi izertlewde qollaniladi. Degen menen biogeotsenozlardi ha`m populyatsiyalardi izertlew usillarinin` barlig`ida ekologiyaliq usillarg`a jatadi. Ekologiya awil xojalig`inda u`lken a`hmiyetke iye. Bul tarawdag`i derlik barliq ma`seleler ekologiya menen tig`iz birigip ketken. Keyingi jillarda qorshag`an ortaliqti qorg`aw ma`seleleride, adam o`mirinin` ko`pshilik mashqalalarida ekologiya menen tig`iz baylanisqan jag`dayda u`yreniletug`in boldi.