1. Sanoatda ishlatiladigan konstrüksiyon materiallar va ularni tanlash Sanoatda ishlatiladigan konstrüksiyon

---

1.Sanoatda ishlatiladigan konstrüksiyon materiallar va ularni tanlash Sanoatda ishlatiladigan konstrüksiyon 
materiallar — kuch qabul qiladigan, nagroʻzka tu-shadigan, konstruksiya detallari tayyorlanadigan, fizik, mexaniq va 
kimyoviy xossalari yaxshi boʻladigan materiallar. Metall, metallmas va kompozitsion, kuymabop xillari bor. Metall 
Konstruksion materiallar ichida poʻlat eng keng tarqalgan; boʻlardan tashqari choʻyan, alyuminiy qotishmalari, berilliy 
qotishmalari, volfram qotishmalari, magniy qotishmalari, titan qotishmalari, xrom qotishmalari va boshqa ham 
Konstruksion materiallarga taalluqli. Texnologik alomatlari boʻyicha, deformatsiyalab (prokatlab, presslab, shtamplab) 
olinadigan, quyib, payvandlab, pishirib, yelimlab tayyorlanadigan materiallarga; ishlatilish sharoitiga koʻra, normal, past 
va yuqori temperaturalarda ishlatiladigan (olovbardosh qotishmalar, olovbardosh beton) materiallarga; strukturasiga 
koʻra, ferritli, austenitli poʻlatlar; mustahkamlash turiga koʻra, toblanadigan, yaxshilanadigan, dispersli-
mustahkamlanadigan (qiyin eriydigan dispers zarrali), eskirtiriladigan, mustahkamlik koʻrsatkichi boʻyicha 
(mustahkamligi yuqori poʻlat va choʻyanlar) turlarga boʻlinadi. 
2.Qiya tishli g'ildirak geometriyasining o'ziga xos xususiyatlari. Qiya tishli uzatma ravon ishlaydi,kamchiligi 
shundaki ilashishda o'q bo'yicha yo'nalgan kuchlar hosil bo'ladi va tayanchlarga katta kuchlar ta'sir qiladi Qiya tishli 
g'ildirakni qirqishda kesuvchi asbob tishning talab qilingan qiyalik burchabi (Betta)qanday bo'lsa ,Shunday burchakka 
qiyshaytirib qo'yiladi.Demak,tishlar tık kesim bo'yicha olingan tishning shakli,ular orasidagi qadam(yani modül)to'g'ri 
tishli g'ildiraklarga mos keladi.Lekin Qiya tishli g'ildiraklarda tishlar orasidagi masofa (qadam)ni har xil kesim bo'yicha 
o'lchash mümkün.Qiya tishli g'ildirakning geometrik o'lchamlari uch xil modül bilan ifodalanadi. Tishlar tık kesim 
bo'yicha o'lchangan normal qadam Pp VA modül mp g'ildirak o'qiga parallel kesim bo'yicha o'lchangan qadam Px va 
modül mx,g'ildirak o'qiga tık kesim bo'yicha o'lchangan yon qadam P1 VA modül m1. Yon modüldan uzatmaning 
geometrik o'lchamlari aniqlashda foydalaniladi. 
3.Konstrüksiya elementlar va ularning tuzilmalari Konstruksiya elementlar (lotincha: constructs - tuzilish, 
qurilish) — 1) mashina, inshoot yoki oʻzel va detallarning tuzilish sxemasi, shuningdek, mashina, inshoot, oʻzellar hamda 
ularning detallari. Konstruksiya da kerakli qism va elementlarining shakli hamda oʻzaro joylashishi, ularni biriktirish 
usullari, oʻzaro taʼsiri va qanday materiallardan yasalishi hisobga olinadi; 2) ilmiy yoki badiiy asarlarning tuzilishi (qarang 
Kompozitsiya); 3) bir sintaktik birlikni tashqil qiluvchi soʻzlar birikmasi. 
4.Vallar va o'qlar Tishli g'ildirak,Shkiv,yulduzcha va shu kabı aylanuvchi detallar o'q yoki vallarga 
o'rnatilgan.Tuzulishi jihatdan qaraganda o'q bilan val bir-birlariga deyarli o'xshash bo'ladi.Ammo bajaradigan vazifasiga 
ko'ra ular bir-birlaridan keskin farq qilad. O'qlarning asosiy vazifasi detallarning mo'ljaldagi joyda aylanishga sharoit 
yaratıb berishdir.Bunda o'qning o'zi detal bilan birga aylanishi ham,aylanmasligi ham mümkün.Masalan Temir yo'l 
vagonlarining g'ildiraklari o'q bilan birgalikda aylanadi,yük ko'tarish kranı tarkibidagi o'q esa qo'zg'almas bo'lib,blok bilan 
birga aylanmaydi. Vallar vazifasi mashinalarning detallarini aylanishini ta'minlash bilan birga aylanma harakat-burovchi 
momentni ham uzatadi.Mashinasozlikda to'g'ri o'qli,tirsakli va sharnirli(kardan)vallar ko'p ishlatiladi. O'q yoki vallarning 
-tayanchlarga mo'ljallangan qismi sapfar. -uchida joylashgan sapfasi sahip -O'rtasida joylashgan sapfasi bo'yin. -bo'ylama 
harakatlanishga yo'l qo'ymas qo'zg'almasdan qo'zg'almas tayanchga tiralgan sapfasi tovon deb ataladı. 
5.Kinematik erkinlik. Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism harakatini vujudga 
keltiruvchi kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan obyekt 
xossalariga koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) K.siga 
boʻlinadi. Odatda, K. dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism K.sining asosiy vazifasi 
nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta vaziyati 
koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni aniqlashdir. Nuqta 
tezligi (t>) va tezlanish (sh) uning harakatini ifodalovchi asosiy kinematik omillardir. Boʻlar harakat turiga bogʻliq. 
Jismning eng oddiy harakati ilgarilanma va aylanma harakatdan iborat. Ilgarilanma harakat vaqtida jismning barcha 
nuqtalari birday harakat qiladi; jism harakatini (trayektoriyasini) ifodalash uchun bitta nuqtaning harakatini bilish kifoya. 
Har qanday jism toʻgʻri va egri chiziq boʻylab harakatlanadi. Harakat tekis toʻgʻri chiziqli (yoki aylanma) hamda teqismas 
(oʻzgaruvchi) boʻlishi mumkin. Teqismas harakatda tezlikning oniy (haqiqiy) yoki oʻrtacha qiymati aniqlanadi. Tekis 
harakatda tezlanish nolga teng. Jism qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilsa, bitta erkinlik darajasiga ega boʻladi 
va uning vaziyati burilish burchagi (davri), burchak tezligi (chastota) va burchak tezlanishi bilan ifodalanadi.] 
6.Kuchlar klassifikatsiyasi. Kuch (mexanikada) — berilgan jismga boshqa jismlar tomonidan koʻrsatilayotgan 
mexanik taʼsirning miqdori va yoʻnalishini ifodalovchi kattalik. Jismga koʻrsatiladigan ta'sir 2 xil hodisani — jismning 
tezligini oʻzgartirishi yoki uning deformatsiyalanishini vujudga keltirishi mumkin. Ikkala hodisada yuzaga kelgan 
tezlanish yoki deformatsiya miqdorini oʻlchash orqali taʼsir etayotgan kuchni aniqlash mumkin. Kuchning dinamik va 
statik oʻlchash usullari mavjud. Nyutonning ikkinchi qonuniga muvofiq, jismga taʼsir etayotgan kuch G' jism massasi t 
bilan uning tezlanishi a koʻpaytmasiga teng: G' = ta. Guk qonuniga asosan, elastik deformatsiyalarda, massa, prujina yoki 

---

sterjenning cho'zilishi (siqilishi)da vujudga keluvchi deformatsiyalanish kattaligi x taʼsir etayotgan kuchga 
proporsional:Gʻ = — Kx, bunda K — prujina yoki sterjen bikrligi. Ikki jismning bir-biriga koʻrsatayotgan har qanday 
taʼsiri oʻzaro taʼsir harakatiga ega bo'lib, ularning bir-birlariga taʼsir kuchlari doimo kattaligi jihatdan teng va yoʻnalishi 
jihatdan qarama-qarshidir. Kuch birligi qilib, massasi 1 kg boʻlgan jismga 1m/s2 tezlanish beradigan kuch qabul qilingan 
va Isaak Nyuton sharafiga nyuton deb atalagan. N bilan belgilanadi: 1N = 1 kg m/s2. 
7.Chervyakli uzatma. Chervyakli uzatma-chervyak deb ataluvchi aylanma harakat qiluvchi vint va maxsus shakilli 
chervyak g'ildirakidan iborat.Chervyakli uzatma - vint (chervyak) va u bilan ilashadigan chervyak gʻildiragi vositasida 
ayqash vallarga aylanma harakat uzatadigan mexanizm. Harakat chervyakdagi trapetsional rezba bilan gʻildirakning 
yoysimon tishlari orasidagi ilashish kuchi natijasida uzatiladi. Chervyak rezbasining kirimlar soniga kura, bir, ikki va toʻrt 
kirimli, rezba oʻrami shakliga koʻra, arximed spiralli, botiq profilli va boshqa xillarga boʻlinadi. Chervyakli uzatmada 
uzatish soni 300 va undan katta boʻladi va u quyidagi formula orqali aniqlanadi: /=z2/zp bunda / — uzatish soni, z, — 
chervyakning kirimlar soni, z2 — chervyak gʻildiragi tishlari soni.CH.u.ning boshqa uzatmalardan afzalligi tekis, 
shovqinsiz ishlashi, ixchamligi; kamchiligi tutashuvchi elementlar (chervyak oʻrami bilan gʻildirak tishi) ning birbirining 
ustida nisbiy sirpanishi, foydali ish koeffitsiyenti pastligi, detallar qizib yeyilishi xisoblanadi. Chervyak gʻildiraklari 
yeyilishini kamaytirish uchun ular antifriksion xossali materiallar (asosan, bronza) dan, rangli metallarni tejash uchun 
tarkibiy materiallar (bronzapoʻlat, bronzachoʻyan)dan, kuchsiz uzatmalarda esa tekstolit, poliamid va boshqalardan 
tayyorlanadi.CH.u.dan mashinalarni harakatlantirishda, boshqarish qurilmalari (mac, avtomobilning rul boshqarmasi)da, 
metall kesish stanoklari, gidrotexnika inshootlari, koʻtarishtashish mashinalari va boshqalarda foydalaniladi. 
8.Tezlik va tezlanishni aniqlash Nuqta harakati. Tezlik (mexanikada) — moddiy nuqta harakatining asosiy 
kinematik kursatkichlaridan biri; vektor kattalik boʻlib, shu munosabat orqali aniklanadi, bunda moddiy nuqtaning 
fazodagi oʻrnini ifodalovchi radius vektor. T. vektorning yoʻnalishi harakat trayektoriyasiga utkazilgan urinma boʻyicha 
yoʻnalgan boʻladi. Tekis harakat tezligi moddiy nuqtaning vaqt birligi t da oʻtgan yoʻli s bilan oʻlchanadi, yaʼni v q |. 
Notekis harakat uchun berilgan on (moment)dagi T. kattalik jihatdan, agar nuqta shu ondagi tezlikni bundan keyin ham 
saqlab qolgan boʻlsa, nuqtaning vaqt birligida oʻtadigan yoʻliga teng boʻladi, deb qarash mumkin. Tezlanish — vaqt 
birligida jismning tezligining oʻzgarishiga aytiladi. Tezlik vektori V ning son qiymati va yoʻnalishi boʻyicha oʻzgarish 
surʼatini ifodalovchi vektor kattalik. Xalqaro birliklar tizimi SI da tezlanish birligi qilib 1 m/s² qabul qilingan. Nuqta 
harakat-kinematikada nuqtaning harakati,asosan 3 xil usulda beriladi -vektor usuli -koordinatalar usuli -tabiiy usul 
Nuqtaning trayektoriayasi ma'lum bo'lsa,nuqta harakatini tabiiy usulda aniqlash qulaydir 
9.Yuklanishlar.Deformatsiya turlari Deformatsiya (lotincha: deformatio — buzilish) (Mehanik kuchlanish): 
1) fizikada— tashqi kuch, temperatura, elektr va magnit maydonlari taʼsirida jism shakli va oʻlchamlarining oʻzgarishi. 
Elastik va plastik xillari bor. Chuqurroq o'rganilganda cho'zilish-siqilish, buralish, egilish va siljish turlariga bo'linadi. 
Jismga tasir qiluvchi kuchlarning turiga qarab deformatsiya turlarini kuzatish mumkin. Tashki kuch taʼsiri toʻxtagandan 
keyin deformatsiya yoʻqolsa (jism oʻz holiga qaytsa) elastik deformatsiya, saqlansa (jism oʻz holiga qaytmasa) plastik 
deformatsiya yuz beradi. Elastiklik va plastiklik nazariyasida qattiq jism deformatsiyasiga oid harakat va kuchlanish 
oʻrganiladi. Elastik deformatsiyalanuvchi qattiq jism yoʻq, har qanday qattiq jism tashqi kuch taʼsirida plastik 
deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya temperatura, tashki kuch va deformatsiya tezligiga bogʻliq. Tashki kuch maʼlum 
vaqt davomida bir xil taʼsir qilib tursa, deformatsiya vaqt oʻtgan sari oʻzgara boradi; bu hodisaga yoyiluvchanlik deyiladi. 
Temperatura koʻtarilishi bilan yoyiluvchanlik ortadi. Tashki kuch ortib borgandagi deformatsiya aktiv (faol), tashki kuch 
kamayib borgandagi deformatsiya passiv (sust) deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaning choʻzilish, siqilish, egilish, 
buralish xillari mavjud. Mutlaq deformatsiyaning jism boshlangʻich oʻlchami (shakli)ga nisbati nisbiy deformatsiya 
deyiladi. Deformatsiyaqonunlari materiallar qarshiligi, puxtaligi, inshootlar mustahkamligi va h.k.ni hisoblashda tatbiq 
qilinadi; 2) geologiyada (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Geologiya) — tektonik harakatlar natijasida tog jinslarining 
shakli va hajmi oʻzgarishi. Deformatsiyaga uchragan tog jinslarining tarkibi baʼ-zan butunlay oʻzgarib ketadi. 
10.Birikmalar.zvenolar 
Mashina,mekanizmalar,VA(parchin 
milli,payvandli)uzellar 
birikmalar 
bilan 
yig'iladi.Birikmalar turlari ajralmaydigan va ajraladigan bo'ladi.Ajralmaydigan birikmalar qo'llansa uzellarni ajratish 
uchun detallarini sindirish shart-aks xolda asa ajraladigan birikmalar deyiladi.Payvand birikmalar VA parchin muhit 
birikmalari-bu ajralmaydigan birikmalar.Shponokli shlitsli va boltli birikmalar ajraladigan birikmalar.Parchin mıh yasash 
uchun (20mm)dan ortiq bo'lmagan po'lat mis alyuminiy simlardan foydalaniladi. 
46.Tasmali uzatmalar Tasmali uzatmalar yetakchi 1, yetaklanuvchi 2 shkivlar va ularga tarang qilib kiydirilgan 
tasma 3 dan iborat Tasma bilan shkiv orasida paydo bo‘luvchi ishqalanish kuchi hisobiga yetakchi shkivdan harakat va 
energiya tasma orqali yetaklanuvchi shkivga uzatiladi. Tasmalarning ko‘ndalang kesimi yassi, ponasimon, doiraviy va 
tishli qilib yasaladi (3.30-shakl, a,b,d,e). Tasmali uzatmalar bir necha xil bo‘ladi: — to‘g‘ri yoki ochiq uzatma (bir 
tomonga aylanadigan parallel vallar orasida aylanma harakatni uzatadi, 3.31-shakl, a); — ayqash uzatma (yetakchi va 

---

yetaklanuvchi shkivlari qarama-qarshi tomonga aylanadi 3.31-shakl, b); — yarim ayqash uzatma (aylanma harakatni 
o‘zaro ayqash joylashgan vallarga uzatadi, 3.31- shakl, d); — burchakli uzatma (aylanma harakatni o‘zaro perpendikular 
tekislikda joylashgan vallarga uzatadi, 3.31-shakl, e). Tasmali uzatmalar quyidagi afzalliklarga ega: 9 harakatni katta 
masofaga uzata oladi; 9 tuzilishi oddiy, tannarxi arzon; 9 shovqinsiz, ravon ishlaydi. Tasmali uzatmalar quyidagi 
kamchiliklarga ega: — tashqi o‘lchamlari katta; — uzatish soni o‘zgaruvchan; — val va tayanch (podshipnik)- larga katta 
kuch tushadi; — tasmaning chidamliligi kichik. Tasmali uzatmalar tasmasining keluvchi va ketuvchi tarmoqlaridagi 
kuchlar orasida quyidagicha bog‘lanishlar mavjud 
47.Kinematik juftlik O‘zaro qo‘zg‘aluvchan qilib biriktirilgan ikki bo‘g‘in (zveno) kinematik juftlikni yoki 
qisqacha juftlikni tashkil etadi. Juftliklar: quyi va oliy guruhlarga bo‘linadi. Bo‘g‘inlari sirt bo‘ylab tegib turuvchi juftlik 
quyi juftlik deb atalib, o‘z navbatida u quyidagi turlarga bo‘linadi: — ilgarilanma juftlik (3.1-shakl, a,b); — aylantiruvchi 
juftlik (3.2-shakl, a,b,d); — vintli juftlik Chiziq yoki nuqtalar bo‘yicha bo‘g‘inlari doimiy ravishda tegib turadigan juftlik 
oliy juftlik deyiladi. Oliy juftliklarga tishli va kulachokli juftliklar misol bo‘ladi Kuchlar ta’sirida harakatlanuvchi va 
o‘zaro bog‘langan bo‘g‘inlar tizimi mexanizm deyiladi. Mexanizmni tashkil etgan bo‘g‘inlardan biri qo‘zg‘almas bo‘lib, 
yerga yoki qo‘zg‘aluvchan mashinaning korpusiga mahkamlanadi. Qo‘zg‘aluvchan (val, polzun, tishli g‘ildirak va shu 
kabi) bo‘g‘inlar esa qo‘zg‘almas bo‘g‘inga biriktiriladi. Qo‘zg‘aluvchan bo‘g‘inlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, muayyan 
harakatni bir-birlariga uzatadi. Muhandislik amaliyotida mexanizmlar juda ko‘p ishlatiladi; ularni quyidagi ikki guruhga 
bo‘lib o‘rganish ma’qul: — tekis (yassi) mexanizmlar; — fazoviy mexanizmlar. Tekis mexanizmlarda qo‘zg‘aluvchan 
bo‘g‘inlarning hamma nuqtalari o‘zaro parallel tekisliklarda iz (traektoriya) chizadi. Tekis mexanizmlarga quyidagilar 
misol bo‘ladi: — tishli silindrsimon uzatma (3.5-shakl); — krivoship-shatunli mexanizm 
49. Kinematikada nuqtaning harakati, asosan uch xil usulda beriladi: 9 vektor usuli; 9 koordinatalar usuli; 9 tabiiy 
usul. Nuqtaning trayektoriyasi ma’lum bo‘lsa, nuqta harakatini tabiiy usulda aniqlash qulaydir. Ixtiyoriy A nuqta berilgan 
trayektoriya bo‘yicha harakatlanmoqda (1.47-shakl). Trayektoriyaning biror O nuqtasini sanoq boshi uchun tanlab olib, 
uni qo‘zg‘almas nuqta deb qaraymiz. Harakatlanayotgan nuqtaning holati trayektoriya bo‘ylab hisoblanadigan |OA| = s 
yoy koordinatasi bilan aniqlanadi. Vaqt o‘tishi bilan nuqta trayektoriya bo‘ylab harakatlanadi, harakat tenglamasi yoki 
harakat qonuni t vaqtning bir qiymatli, uzluksiz va differensiallanuvchi funksiyasidan iborat bo‘ladi: s = f(t) 
50. Toʻgʻri tishli silindrsimon g'ildirak tishlarini kontakt kuchlanish bo'yicha hisoblash. 
Tishli uzatmalar ishlaganda kontakt kuchlanishlar tishlar sirtini uvalanishiga olib keladi. Shu sababdan tishli 
uzatmalarni loyihalashda kontakt kuchlanish bo'yicha hisoblanadi. Tishlar kontaktini ikkita p, va p, radiusli silindr 
orasidagi kontakt deb ko'riladi
12.Kuchlanishlar.Cho'zilish va siqilish deformatsiyasi. 
Agar dumaloq kesimli sterjenning yon sırtıga to'r chizsak buralishdan keyin silindirning yasovchilari katta 
qadamli chiziqlarga aylanadi.Bir kesim boshqa kesimga nisbatan aniq burchakka buraladi,bu burchak buralish burchagi 
deyiladiDeformatsiya-lot.deformatio-"o'zgarish")tananing ichki zarrachalarining nisbiy xolatining o'zgarishi natijasida 
tananing shakli va yoki hajmining o'zgarishi.Deformatsiylar hajmi o'zgarmasdan faqat shakli o'zgarishi bilan bo'lishi 
mümkün.Tananing faqat shakli o'zgarganda uning ichki zarralari bir-biriga nisbatan o'rnini saqlab qiladi.Hajmning 
o'zgarishi tana zarrachalarining nisbiy holatining o'zgarishi bilan sodir bo'ladi 
14.Mexanizmlarning asosiy turlari va kinematik klassifikatsiya. 
Mexanizimning 
kinematik,konstruktiv 
va 
funksional 
hossalariga 
asoslanib 
mexanizimlar 
richagi,kulachokli,friksiyon,tishli va boshqalar bo'ladiRochagli,ilgarilma va tebranma harakat mexanizmlari.Richagli 
mexanizimlar tarkibi 2 zvenoli bo'lib ulardan biri qo'zg'almas zveno (stoyka) va ikkinchisi richag 2dir(qo'zg'almas zveno 
atrofida 
aylanma 
harakat 
qiluvchi 
zveno)Bunday 
mexanizimlar,aylanma 
harakat 
qiluvchi 
mashinalarda,masalan,elektroyuritgich ,turbinalar,ventilyator va boshqalarda ishlatiladi.Ikki zvenoning biri ikkinchisiga 
nisbatan harakat qila oladigan birikmasi kinematik juft deyiladi.Zvenolar bir-biri bilan nuqta,chiziq VA sırt bo'ylab 
tutashadi. 
15.Egilish,Eguvchi moment 
Egilish — tashqi kuchlar taʼsirida yoki temperatura oʻzgarishi tufayli materiallar yoki buyumlar (balka, toʻsin, 
xari, qobiq va boshqalar) ning oʻqi yoki oʻrta sirti egrilanishi; deformatsiya turi. Materiallar qarshiligi fani nuqgai 
nazaridan binokorliqda toʻsin va plitalar, mashinasozlikda val va shesternya tishlari, temir yoʻl vagonlarining oʻqlari ham 
balka deb qaraladi. Balkalar tashqi kuchlar taʼsirida egiladi (rasm, 1). Agar tashqi quchlar balkaning simmetriya 
tekisliklari boʻyicha taʼsir etsa, oddiy yoki tekis E.deb, kuchlar boshqa tekisliklar boʻyicha yoʻnalsa, murakkab E. deb 
ataladi. Balka egilganida choʻziluvchi qatlam tolalari oʻzgarishsiz qoladi. Binobarin, neytral qatlamdan pastda choʻzilish, 
yuqorida siqilish kuchlanishlari vujudga keladi; neytral qatlamning oʻzida quchlanishlar nolga teng boʻladi (rasm, 2). 
Rasmdan koʻrinib turibdiki, normal kuchlanishlar o ning qiymati neytral oʻqda nolga teng boʻlib, undan uzoqlashgan sari 

---

orta boradi. Demak normal kuchlanishlarning eng katta qiymatlari balka koʻndalang kesimining neytral oʻqsan eng uzoqda 
joylashgan tolalarida hosil boʻladi. Qoʻshtavr shaklidagi kesimlar shu sababdan kelib chiqqan. Murakkab Egilishning 
xususiy holi hisoblangan qiyshiq E. ham mavjud. Egiladigan element (mas, balka) ning koʻndalang kesimidagi taʼsir 
etuvchi kuchlarga qarab, sof (faqat eguvchi momentlar boʻlganda) va koʻndalang (koʻndalang kuchlar ham boʻlganda) 
Elar farqlanadi. Muhandislik hisoblarida boʻylamakoʻndalang E.lar ham hisobga olinadi. Eguvchi moment (lot. moveo — 
siljitaman, qoʻzgʻataman) (matematika va fizikada) — ayrim oʻlchov, miqdor va vektorlar nomi. Ehtimollar nazariyasida 
M. — tasodifiy miqdorlarning sonli harakteristikasi. Tasodifiy miqdor x ning tartibli M. i deb %k ning oʻrta qiymatiga, 
Ltartibli absolyut M. i deb |^k| ning oʻrta qiymatiga aytiladi. 
16kinematika Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism harakatini vujudga 
keltiruvchi kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan obyekt 
xossalariga koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) K.siga 
boʻlinadi. Odatda, K. dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism K.sining asosiy vazifasi 
nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta vaziyati 
koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni aniqlashdir. Nuqta 
tezligi (t>) va tezlanish (sh) uning harakatini ifodalovchi asosiy kinematik omillardir. Boʻlar harakat turiga bogʻliq. 
Jismning eng oddiy harakati ilgarilanma va aylanma harakatdan iborat. Ilgarilanma harakat vaqtida jismning barcha 
nuqtalari birday harakat qiladi; jism harakatini (trayektoriyasini) ifodalash uchun bitta nuqtaning harakatini bilish kifoya. 
Har qanday jism toʻgʻri va egri chiziq boʻylab harakatlanadi. Harakat tekis toʻgʻri chiziqli (yoki aylanma) hamda teqismas 
(oʻzgaruvchi) boʻlishi mumkin. Teqismas harakatda tezlikning oniy (haqiqiy) yoki oʻrtacha qiymati aniqlanadi. Tekis 
harakatda tezlanish nolga teng. Jism qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilsa, bitta erkinlik darajasiga ega boʻladi 
va uning vaziyati burilish burchagi (davri), burchak tezligi (chastota) va burchak tezlanishi bilan ifodalanadi. Erkin qattiq 
jism massa markazi bilan birga ilgarilanma va aylanma harakat qiladi. Artilleriya snaryadi, raqsta, fazoviy jismlar va 
boshqa harakati boʻnga misol boʻladi 
17.Uzatmalar. Uzatma (mashinalarda) — aylanma harakatni uzluksiz uzatish uchun moʻljallangan mexanizm. 
Turli mashinalarning yuritmalarida U. yordamida tezlik oshiriladi yoki pasaytiriladi; tezlik pogʻonali yoki pogʻonasiz 
tarzda rostlab turiladi; bitta dvigateldan bir necha mexanizm harakatga keltiriladi va h.k. Asosiy koʻrsatkichlari: uzatish 
momenti, burchak tezligi, uzatish soni, uzatish nisbati, foydali ish koeffitsiyenta (f.i.k.). U.ning mexanik, gidravlik va 
elektr turlari bor. Mexanik U. detallarning ilashish (yoki tishlashish) xossasiga (mas, tishli U., zanjirli U., chervyakli U.) 
hamda ishqalanish xossasiga (mas, tasmali U., friksion U.) asoslangan. Bunday U.lar stanoklar, avtomobillar, 
traktorlarning tezliklar qutilari va variatorlarida qoʻllanadi. Gidravlik va elektr U.lar katta quvvatlarni uzatishga imkon 
beradi. Ular mashinasozlikning turli sohalarida, ayniqsa, ogʻir transport mashinalarining yuritmalarida qoʻllanadi. 
18. Buralish. Burovchi moment.Buralish — sterjen, plastinka yoki qavariq sirtning tashki burovchi momentlar 
(kuchlar jufti) taʼsirida vujudga keladigan deformatsiya (koʻndalang kesimlarning oʻzaro burilishi). Doiraviy toʻgʻri 
sterjen burovchi moment taʼsirida buralganda uning koʻndalang kesimidagi barcha nuqtalar oʻz tekisligida qoladi, sterjen 
uchlari (koʻndalang kesimlar) orasidagi masofa esa oʻzgarmaydi, kesimlar radiusi toʻgʻri chiziqligicha qoladi. Koʻndalang 
kesimlar bir-biriga nisbatan umumiy oʻq atrofida biror burchakka buriladi. B. dumaloq sterjenlarda faqat urinma 
zoʻriqishlarni, boshqacha koʻndalang kesimli sterjenlarda urinma va normal (tik) zoʻriqishlarni hosil qiladi.Burovchi 
moment va uning epyurasini qurish Brusning qoldirilgan qismiga ta’sir etayotgan tashqi momentlarning biror kesimdagi 
algebraik yig‘indisiga shu kesimdagi burovchi moment deb ataladi va bilan belgilanadi. Valni mustahkamlikka 
tekshirishda uning eng xavfli kesimini aniqlab olish zarur. Buning uchun esa brus o‘qi bo‘ylab burovchi momentning 
o‘zgarish qonunini ko‘rsatuvchi grafikni chizish lozim. O‘zgarmas ko‘ndalang kesimli bruslarning maksimal burovchi 
moment hosil bo‘lgan kesimi xavfli kesim hisoblanadi. Burovchi momentni brus o‘qi bo‘ylab o‘zgarish qonunini 
ko‘rsatuvchi grafikka burovchi moment epyurasi deyiladi. 
19. Mashinalarni konstruksiyalash Konstruksiyalash – lotincha “constructure” so’zidan olingan bo’lib biror 
obyektning konstruksiyasini yaratish degan ma’noni bildiradi. Loyiha- loyiha “projects” so’zidan olingan bo’lib oldinga 
trashlangan degan manoni bildiradi va reja g’oyani texnik hujjatlarning birlamchi matni tushuniladi. Konstruksiya 
(lotincha: constructs - tuzilish, qurilish) — 1) mashina, inshoot yoki oʻzel va detallarning tuzilish sxemasi, shuningdek, 
mashina, inshoot, oʻzellar hamda ularning detallari.Konstruksiyaning ishonchliligi. Bu berilgan rejimda ishlatish 
sharoitida texnik xizmat ko’rsatish ta’mirlashda saqlash va tarqatish vaqtida talab qilingan funksiyalarni bajarish 
qobilyatini Konstruksiyaning asosiy qoidalari. – Asboblarni yaratishda quyidagi qoidalarga rioya qilish tavsiya qilinadi:
Konstruksiyalashni asbobning foydali samaradorligini uning chidamliligi va past eksplutatatsion xarajatlari bilan 
belgilanadigan iqtisodiy samarani oshirish vazifasini bajarishga qaratish: Konstruksiyaning tamoyillari: - Asboblar va 
tizmlarni loyihalash tamoyillari(bundan buyon matnda maxsulot) O’zaro ta’sirlanuchi qismlardan iborat murrakab 

---

obektlar tuzilmasi. Bunday tuzulmani modellashtirish uchun Uml 2 – tavsiflanuvchi ichki tuzulmasi diagrammasi yangi 
vosita qo’llaniladi. Berilgan diagramma sinf va component ichki tuzulmasini Klassifikatorlar(tavsiflanuvchilar) 
20. Siljish. Sof siljishdagi guk qonuni.Sof siljishdagi GUK qonuni Chozilgan yoki siqilgan sterjenlarning qiya 
yuzalarida urinma kuchlar vujudga kelganidan ularda siljish deformatsiyasi orasida biror boglanish bor degan xulosaga 
kelamiz. Sof siljishda kubning tomoniga ta'sir qilgan urinma kuchlanish bosh normal kuchlanishga teng ekanligini korgan 
edik, shu sababli quyidagi ifodani yozamiz: Agar formulaning ong tomonidagi u oldiga yozilgan ozgarmas miqdorni G 
bilan belgilasak formulani quyidagicha yozish mumkin boladi: (9.4) bundan 9.5) boladi. (9.4) formulaga siljishdagi Guk 
qonuni deyiladi. (9.5) formula esa siljishdagi elastiklik moduli bilan chozilishi yoki siqilishdagi elastiklik modullari 
hamda Puasson koeffitsiyenti orasidagi boglanishlarni korsatadi. 
24.Kinematika va Statika Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism harakatini 
vujudga keltiruvchi kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan 
obyekt xossalariga koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) K.siga 
boʻlinadi. Odatda, K. dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism K.sining asosiy vazifasi 
nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta vaziyati 
koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni aniqlashdir.Statika 
(grekcha: στατός [ststike] — jismlarning ogirligi va muvozanati haqidagi taʼlimot) — mexanika boʻlimi; jismlarning 
ularga qoʻyilgan kuchlar taʼsirida muvozanatda boʻlish sharti oʻrganiladi. Qattiq jismlar statikasi, suyukliklar statikasi 
(gidrostatika) va gazlar statikasi (aerostatika) ga boʻlinadi. Qattiq jismlar Statikasi esa analitik va geometrik statikaga 
boʻlinadi. Analitik statika asosida mumkin boʻlgan koʻchishlar prinsipi yotadi; bu prinsip yordamida ixtiyoriy mexanik 
tizimning muvozanat shartlari aniklanadi. 
25.Qiya tishli gʻildiraklar geometriyasini oʻziga xos xususiyatlari. Uzatma aylana tezligi ν>3 m/s bO’lganda qiya 
tishli g’ildiraklardan foydalanish tavsiya etiladi. Qiya tishli g’ildiraklarda tish g’ldirak O’qi bilan malum burchak h’osil 
qilgan h’olda oylashgan bO’ladi (5-rasm). Buning uchun kesuvchi asbob tishning talab Qiya tishli tsilindrsimon g’ildirakli 
uzatmalarni Kontakt kuchlanish bO’yicha h’isoblash Qiya tishli tsilindrsimon g’ildiraklar ilashganda, ilashishda bir 
vaqtning O’zida bir necha juft tishlar qatnashadi, bu esa h’ar bir tishga tO’g’ri keladigan yuklanish qiymatini kamaytirib 
mustah’kamligini oshiradi. Shuningdek, g’ildirak tishlarini burchak ostida joylanishi dinamik kuchlarning qiymatini 
kamaytiradi. qilingan qiyalik burchagi β qanday bO’lsa, shunday burchakka qiyshaytirib qO’yiladi. Shuning uchun qiya 
tishli g’ildirak shakli n-n normal kesim bO’yicha tO’g’ri tishli g’ildiraklar kabi bO’ladi. Bu kesim bO’yicha modul 
qiymati standartlashgan bO’lishi kerak. 
26. Siljish. Sof siljishdagi guk qonuni.Sof siljishdagi GUK qonuni Chozilgan yoki siqilgan sterjenlarning qiya 
yuzalarida urinma kuchlar vujudga kelganidan ularda siljish deformatsiyasi orasida biror boglanish bor degan xulosaga 
kelamiz. Sof siljishda kubning tomoniga ta'sir qilgan urinma kuchlanish bosh normal kuchlanishga teng ekanligini korgan 
edik, shu sababli quyidagi ifodani yozamiz: Agar formulaning ong tomonidagi u oldiga yozilgan ozgarmas miqdorni G 
bilan belgilasak formulani quyidagicha yozish mumkin boladi: (9.4) bundan 9.5) boladi. (9.4) formulaga siljishdagi Guk 
qonuni deyiladi. (9.5) formula esa siljishdagi elastiklik moduli bilan chozilishi yoki siqilishdagi elastiklik modullari 
hamda Puasson koeffitsiyenti orasidagi boglanishlarni korsatadi. 
28.Statikaning asosiy aksiomalari.Statikada jismlarning muvozanati organiladi. Moddiy jismlarning muvozanati 
mexanik harakatning xususiy holi bolib, uning malum qismiga qozgalmas ravishda mahkamlangan koordinatalar 
sistemasiga nisbatan tinch vaziyati tushuniladi. Jismlar qozgalmas qilib mahkamlanganda «tinch holatda» turadi, deyish 
mumkin. Masalan, dastgoh tinch holatda turibdi, deymiz. Haqiqatan ham dastgoh beton yordamida yerga qozgalmas qilib 
biriktirilgan. Lekin aslida dastgoh Yer bilan birgalikda Quyosh atrofida murakkab harakat qiladi. Demak, tabiatda mutlaq 
(absolyut) qozgalmaydigan jism bolmaydi va bolishi ham mumkin emas.1-aksioma. Erkin jismning ixtiyoriy ikki 
nuqtasiga 1.2-shaklda tasvirlanganidek miqdorlari teng, yonalishi esa mazkur nuqtalardan otuvchi togri chiziq boyicha 
qarama-qarshi tomonga yonalgan ikkita kuch tasir etsa, bunday kuchlar ozaro muvozanatlashadi. Kuchlar orasidagi 
munosabatlarni quyidagicha yozish mumkin: miqdori jihatdan yonalishi jihatdan (manfiy ishora kuchlarning qarama-
qarshi tomonga yonalganligini korsatadi). Shunday qilib, bunday ikki kuchdan tashkil topgan tizim nollik tizimdan iborat 
boladi: 2-aksioma. Nolga ekvivalent tizimni jismga tasir etuvchi kuchlar tizimiga shish yoki undan ayirish bilan kuchlar 
tizimining jismga tasiri ozgarmaydi. Bundan quyidagi natija kelib chiqadi: kuchning miqdor va yonalishini gartirilmagan 
holda, ozining tasir chizigi boylab bir nuqtadan ixtiyoriy hqa nuqtaga kochirilsa, uning jismga tasiri ozgarmaydi. 
1-aksiomaga asosan bolganidan uni tashlab yuborsak, u holda nuqtada kuch qoladi. Nihoyat, O nuqtaga qoyilgan 
kuch orniga nuqtaga qoyilgan xuddi shunday kuchga ega bolamiz. Natija isbotlandi. 
3-aksioma (parallelogramm aksiomasi). Jismning ixtiyoriy nuqtasiga qoyilgan turli yonalishdagi ikki kuchning 
teng tasir etuvchisi: mazkur kuchlarning tasir chiziqlari kesishgan nuqtaga qoyiladi; miqdor jihatdan berilgan kuchlardan 

---

qurilgan parallelogrammning diagonaliga teng; parallelogramm diagonali boylab yonaladi. Jismning biror A nuqtasiga 
qoyilgan, ozaro α burchak tashkil etuvchi kuchlarning teng tasir etuvchisini bilan belgilaymiz (1.4-shakl). Aksiomaga 
kora 4-aksioma. Har qanday tasirga miqdor jihatidan teng va yonalishi qarama-qarshi bolgan aks tasir mavjuddir. Bu 
aksiomadan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi. Birinchidan, tasir bolgan joyda har doim aks tasir korsatuvchi kuch mavjud 
boladi.. 5-aksioma. Agar muvozanat holatidagi deformatsiyalanadigan jism mutlaq qattiq jismga «aylansa», uning 
muvozanati buzilmaydi.Bu aksioma qotish prinsipi deyiladi. Jism fazoda ixtiyoriy tomonga harakatlana olsa, u erkin jism 
deyiladi. Jismning harakati yoki holati biror sabab bilan chegaralangan bolsa, u erkin bolmagan jism yoki boglanishdagi 
jism deyiladi. Jismning harakati yoki holatini cheklovchi sabab boglanish deyiladi. Masalan, vagonning vertical 
yonalishdagi harakatini rels cheklaydi. Boshqacha aytganda vagon boglanishdagi jism, rels boglanish vazifasini bajaradi. 
29.Yuklanish. Deformatsiya va uning turlari. Deformatsiya (lotincha: deformatio — buzilish) (Mehanik 
kuchlanish): 1) fizikada — tashqi kuch, temperatura, elektr va magnit maydonlari taʼsirida jism shakli va oʻlchamlarining 
oʻzgarishi. Elastik va plastik xillari bor. Chuqurroq o'rganilganda cho'zilish-siqilish, buralish, egilish va siljish turlariga 
bo'linadi. Jismga tasir qiluvchi kuchlarning turiga qarab deformatsiya turlarini kuzatish mumkin. Tashki kuch taʼsiri 
toʻxtagandan keyin deformatsiya yoʻqolsa (jism oʻz holiga qaytsa) elastik deformatsiya, saqlansa (jism oʻz holiga 
qaytmasa) plastik deformatsiya yuz beradi. Elastiklik va plastiklik nazariyasida qattiq jism deformatsiyasiga oid harakat 
va kuchlanish oʻrganiladi. Elastik deformatsiyalanuvchi qattiq jism yoʻq, har qanday qattiq jism tashqi kuch taʼsirida 
plastik deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya temperatura, tashki kuch va deformatsiya tezligiga bogʻliq. Tashki kuch 
maʼlum vaqt davomida bir xil taʼsir qilib tursa, deformatsiya vaqt oʻtgan sari oʻzgara boradi; bu hodisaga yoyiluvchanlik 
deyiladi. Temperatura koʻtarilishi bilan yoyiluvchanlik ortadi. Tashki kuch ortib borgandagi deformatsiya aktiv (faol), 
tashki kuch kamayib borgandagi deformatsiya passiv (sust) deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaning choʻzilish, siqilish, 
egilish, buralish xillari mavjud. Mutlaq deformatsiyaning jism boshlangʻich oʻlchami (shakli)ga nisbati nisbiy 
deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaqonunlari materiallar qarshiligi, puxtaligi, inshootlar mustahkamligi va h.k.ni 
hisoblashda tatbiq qilinadi; Mexanik kuchlanish - deformatsiyalangan (siqilgan, choʻzilgan va boshqalar) qattiq jism 
koʻndalang kesimining yuza birligiga toʻgʻri keladigan elastiklik kuchi. Ushbu S = —i£- tenglik bilan ifodalanadi, bunda 
Gʻe1 — elastiklik kuchi, S— yuza. Deformatsiyalanish jarayonida qattiq jismni tashkil etuvchi zarralar — atom va 
molekulalarning maʼlum qismi bir-birlariga nisbatan siljiydi. Bunday siljishga qattiq jism tarkibidagi zaryadlangan 
zarralar orasidagi elektromagnit kuchlari qarshilik koʻrsatadi. Natijada deformatsilanayotgan qattiq jismda miqdor 
jihatdan tashqi qoʻyilgan kuchga teng , unga qaramaqarshi yoʻnalgan ichki kuch — elastiklik kuchi vujudga keladi 
30.Tasmaning shkivlarda sirpanishi. 
Tasmali uzatmalar yetaklovchi va yetaklanuvchi shkivlardan va ularga taranglik bilan kiydirilgan tasmadan 
tashkil topadi. Yetaklovchi shkivdvn xarakat va energiya yetaklanuvchi shkivga tasma orqali tasma bilan shkiv orasida 
xosil boladigan ishqalanish kuchi xisobiga uzatiladi. Tasmaning tarangligi, qamrov burchagi xamda ishqalanish 
koeffitsienti qancha katta bo’lsa, tasmali uzatmaga shuncha katta nagruzka qo’ysa boladi. Odatda, taranglik tasmaning 
elastik deformatsiyasi hisobiga hosil qilinadi. Biroq, vakt o’tishi bilan tasma cho’zilib qolganligidan uning tarangligi 
kamayadi. Tasmali uzatma quyidagi afzalliklarga ega: Tasmali uzatma xarakatni uzoq masofaga (15 metrgacha)uzatish 
imkonini beradi.Uzatma tekis va shovqinsiz ishlaydi.Tasmali uzatma qo’llanilganda detallar o’ta nagruzkadaishlashdan 
saqlangan boladi, chunki nagruzkaning qiymati ortib ketganda tasma shkivlar ustida sirpanib nagruzkani uzatmaydi. 
Uzatma detallari oddiy va arzon.Tasmali uzatmalar yetaklovchi va yetaklanuvchi shkivlardan va ularga taranglik bilan 
kiydirilgan tasmadan tashkil topadi.Yetaklovchi shkivdvn xarakat va energiya yetaklanuvchi shkivga tasma orqali tasma 
bilan shkiv orasida xosil boladigan ishqalanish kuchi xisobiga uzatiladi. Tasmaning tarangligi, qamrov burchagi xamda 
ishqalanish koeffitsienti qancha katta bo’lsa, tasmali uzatmaga shuncha katta nagruzka qo’ysa boladi. Odatda, taranglik 
tasmaning elastik deformatsiyasi hisobiga hosil qilinadi. Biroq, vakt o’tishi bilan tasma cho’zilib qolganligidan uning 
tarangligi kamayadi. Tasmali uzatma quyidagi afzalliklarga ega:Tasmali uzatma xarakatni uzoq masofaga (15 
metrgacha)uzatish imkonini beradi.Uzatma tekis va shovqinsiz ishlaydi.Tasmali uzatma qo’llanilganda detallar o’ta 
nagruzkadaishlashdan saqlangan boladi, chunki nagruzkaning qiymati ortib ketganda tasma shkivlar ustida sirpanib 
nagruzkani uzatmaydi. Uzatma detallari oddiy va arzon.Tasmali uzatma quyidagi kamchiliklarga ega:1. Tasmaning 
shkivlarda sirpanishi natijasida uzatish sonidoimiy bo’lmaydi, yani: u const2. Tasmaning chidamliligi nisbatan kichik.3. 
Tasmaning tarangligidan valga tushadigan kuch katta.4. Tasma bilan shkivlarning tutash sirtlarini moy tushishidan saqlash 
kerak, chunki moy uzatmaning ishiga salbiy tasir ko’rsatadi.Tasmali uzatmalar bir necha belgilar bo`yicha 
tasniflanadi.Tasmaning tarangligini xosil qilish usuliga qarab:a) oddiyb) taranglovich moslamaliVallarning o’zaro 
joylashishiga qarab:a) ochiq uzatmalarb) ayqash uzatmalar 
52. Muftalarning asosiy vazifasi vallarni o‘zaro biriktirib, ularning biridan ikkinchisiga burovchi moment 
uzatishdan iborat. Ishlash prinsipiga qarab muftalar mexanik, gidravlik, pnevmatik va elektrmagnitli muftalarga bo‘linadi. 

---

Bundan tashqari vazifasi va tuzilishiga ko‘ra ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 3.57- shakl 9 doimiy biriktirilgan 
muftalar; 9 tishlashish muftalari; 9 saqlagich muftalar. Doimiy biriktirilgan muftalar. Ajratish va yig‘ish ishlarini 
osonlashtirish hamda vallarni bo‘ylama siljitish zaruriyatini bartaraf etish maqsadida ikki pallali muftalar ishlatiladi (3.57-
shakl). Pallalar valga shponka vositasida o‘rnatilib, boltlar bilan mahkamlanadi. Doimiy biriktirilgan muftalar faqat 
aylanma harakat to‘xtatilgach vallarni birbiridan ajratishga imkon beradi. Tishlashish muftalari. Bunday muftalar tinch 
turgan yoki aylanayotgan vallarni istalgan paytda ulash yoki ajratish uchun xizmat qiladi. Tishlashish muftalari o‘z 
navbatida ikkiga: kulachokli va friksion muftalarga ajratiladi. Kulachokli muftalar sirtida ilashish uchun mo‘ljallangan 
tish (kulachok)lar bo‘lgan ikkita yarim muftadan iborat Saqlagich muftalar. Saqlagich muftalarning asosiy vazifasi zarur 
bo‘lib qolgan hollarda yoki to‘satdan aylanishlar soni belgilangan chegaralardan oshib ketganda vallarni avtomatik 
ravishda bir-biridan ajratib yuborishdan iborat 
63. ustuvorlik Eyler , Kritik kuch Nazariy mexanikadan ma’lumki, mutlaq qattiq jismlarning muvozanat holati 
uch xil bo‘ladi: ustuvor (turg‘un), farqsiz va noustuvor (turg‘unmas). Masalan, botiq sirt ichida sharning muvozanati 
ustuvor bo‘ladi, chunki shar biroz qo‘zg‘atilib, qo‘yib yuborilgach, yana o‘zining dastlabki muvozanat holatiga qaytib 
keladi Kritik kuchning kattaligi sterjenlar uchlarining mahkamlanishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Buni oydinlashtirish 
maqsadida uchlari tayanchga turlicha biriktirilgan sterjenlar uchun kritik kuchni aniqlaymiz: a) sterjenning uchlari vertikal 
yo‘nalishda erkin harakatlana oluvchi polzun sharnir vositasida 2.59-shakl, a da tasvirlangandek mahkamlangan (asosiy 
hol). Bu usul bo‘yicha tayanchlarga mahkamlangan sterjenlar uchun kritik kuch
formuladan topilishini 
L. Eyler isbotlagan: 
88. Dinamikada moddiy nuqta va qattiq jismlarning mexanik harakati ularning massasiga, harakatni vujudga 
keltiruvchi kuchlarga bog‘liq ravishda o‘rganiladi. Dinamika yunoncha «dynamics» so‘zidan olingan bo‘lib, kuch degan 
ma’noni anglatadi. Ma’lumki, jismning harakati ta’sir etuvchi kuchning miqdori va yo‘nalishiga, jismning massasi, 
geometrik shakli va o‘lchamlari, egallagan vaziyati kabilarga bog‘liqdir. Dinamikada* asosan kuch, massa va tezlanishlar 
orasida munosabatlar o‘rnatilib, nuqta yoki jismlarning harakat qonunlari aniqlanadi. Massa jismda mavjud bo‘lgan 
materiya miqdori bo‘lib, uning inertligini miqdor jihatidan tavsiflovchi fizik kattalikdir. Jismning inertligi deganda 
qo‘yilgan kuchlar ta’sirida jismning o‘z tezligini o‘zgartirish (oshirish yoki kamaytirish) xususiyati tushuniladi. Masalan, 
bir xil kuchlar ta’sirida bir xil sharoitdagi ikki jismdan birinchisining tezligi ikkinchisiga nisbatan sekin o‘zgarsa, birinchi 
jism ko‘proq inertlikka ega deb hisoblanadi 
31.FRIKSION UZATMA VA VARIATORLAR. Friksion uzatma - birbiriga siqilib aylanadigan disklar, 
silindrlar, konuslar va boshqa orasida hosil boʻladigan ishqalanish kuchi hisobiga aylanma harakat uzatiladigan yoki 
oʻzgartiriladigan mexanik uzatma. Friksion uzatma oʻqlari parallel va kesishuvchi vallar orasida harakat uzatish, 
aylanma harakatni vintli va ilgarilama harakatga aylantirish uchun ishlatiladi. Friksion uzatma oʻzgarmas va 
oʻzgaruvchan uzatish nisbatida ishlaydi. Uzatish nisbati oʻzgarmas boʻlgan Friksion uzatma siquvchi kuchni hosil qilish 
qiyin boʻlmagan asboblarda ishlatiladi. Mashinasozlikda, koʻpincha, uzatish nisbati oʻzgaruvchan Friksion uzatma 
ishlatiladi. Bularning aylanish tezliklari pogʻonasiz tarzda (aylanuvchi jismlar radiusini kattalashtirib yoki kichraytirib) 
oʻzgartiriladi. Pogʻonasiz Friksion uzatma diskli, konussimon, sharli va toretsli xillarga boʻlinadi. Friksion uzatma 
asboblar, stanoklar, yuk koʻtaruvchi hamda transport mashinalari va boshqalarda qoʻllanadi.Variator (lot. vario — 
uzgartiraman) — yuritma (harakatlantirgich) bilan ish bajaruvchi mexanizm orasidagi uzatish nisbatini bir tekis 
oʻzgartiradigan qurilma. Pogʻonasiz uzatma V.ning asosiy qismi hisoblanadi. Turli sharoitlarda mashina va 
mexanizmlarning maqbul (optimal) tezliklarda ishlashini taʼminlaydi. Mas., metropoliten eskalatorlarida V. yordamida 
dasta bilan zinalarning harakat tezliklari baravarlashtiriladi (eskalatorda ketayotganingizda qoʻlingizni dastaga qoʻyib 
tursangiz, dasta zinalarga nisbatan tezroq surilayotganligini sezasiz. Bu hol V.ning yaxshi ishlamayotganligini bildiradi). 
V.ning mexanik sirti ikkinchisining yon tomoniga tegib harakat qiladigan ikkita diyekdan iborat friksion uzatmadir. 
Yetaklanuvchi (vertikal) valning harakatini oʻzgartirish uchun birinchi disk oʻz oʻqida suriladi. V. mashina, 
mexanizmlarda, kimyo, toʻqimachilik sanoati va transportda ishlatiladi. 
32.Qattiq jism harakatining berilish usullari. Qattiq jism — moddaning shakli turgʻun agregat holati. Bu holatda 
modda atomlarining issiqlik harakati ularning muvozanat vaziyatlari atrofida kichik tebranishlaridan iborat boʻladi. 
Kristall va amorf Q j.lar mavjud. Kristallarda atomlarning muvozanat vaziyatlari fazoda davriy joylashadi. Amorf 
jismlard a atomlar tartibsiz joylashgan nuqtalar atrofida tebranadi. Qattiq jismning turgʻun (eng kichik ichki energiyali) 
holati kristall holatdir. Termodinamik nuqtai nazardan amorf jism metaturgʻun holatda boʻladi va vaqt oʻtishi bilan 
kristallanishi kerak. Tabiatdagi barcha moddalar (suyuq geliydan tashqari) atm. bosimida va T>0 K trada qotadi. 
Ilgarilanma harakat - qattiq jismning eng sodda harakati; bunda jism sirtidan oʻtkazilgan istalgan toʻgʻri chiziq shu 

---

jismning harakati vaqtida oʻziga oʻzi parallel harakatlanadi. Boshqacha aytganda I. h. — qattiq jismning hamma 
nuqtalari bir xil trayektoriya chizib harakatlanishi. I. h. qilayotgan qattiq jismning hamma nuqtalari oʻzaro parallel 
trayektoriyalar chizadi, har bir nuqtasi tezlik va tezlanish, yoʻnalish va miqdor jihatdan har doim bir-day boʻladi. 
Shuning uchun I. h. qilayotgan qattiq jismdagi hamma nuqtalarning harakatini tekshirib oʻtirmasdan biror nuqtasining 
harakatini tekshirish kifoya. Demak, qattiq jismning I. h. kinematikasi nuqta kinemati-kasidan farq qilmaydi 
34.Tishli uzatma va uning yemirilishi. Tishli uzatma — aylanma harakatni ilgarilama harakatga yoki aksincha 
aylantirib beradigan, yo boʻlmasa, aylanma harakat uzatadigan 3 zvenoli mexanizm. Uning 2 zvenosi qoʻzgʻaluvchan 
tishli gʻildirak (shesternya) dar (yoki shesternya va reyka)dan iborat boʻlib, qoʻzgʻalmas zveno (korpus) bilan aylanma 
yoki ilgarilama harakat uzatuvchi juftlikni hosil qiladi. Tishli uzatmaning silindrik, konussimon, gipoid, toʻlqinsimon 
va boshqa shaklli turlari boʻladi. Koʻpgina mashina va mexanizmlarda tashqi ilashishli, yaʼni tishlari tashki sirtiga 
oʻyilgan Tishli uzatma, kamdankam hollarda ichki tishlashishli (gʻildiraklardan birining ichiga tishlar oʻyilgan) Tishli 
uzatma ishlatiladi. Kichik va oʻrtacha tezliklarda, ochik, holda yoki tezliklar qutisida ishlashi uchun toʻgʻri tishli; 
oʻrtacha va yuqori tezliklarda, muhim uzatmalarda foydalanish uchun qiyshiq tishli; ogʻir ishlarni bajaradigan 
mashinalarda katta moment va quvvatlarni uzatish uchun shevron tishli; evolventa ilashishli; barcha muhim konussimon 
Tishli uzatmalar uchun doiraviy tishli gʻildiraklardan foydalaniladi. Tishli uzatma mexanik uzatmaning eng samarali va 
keng tarqalgan turi. Ular juda kichik kVt dan bir necha ming kVt gacha quvvatni amalga, grammning bir necha ulushidan 
10 MN (1000 t kuch) gacha aylanma kuchni uzatishda qoʻllaniladi. Tishli uzatma boshqa uzatmalarga qaraganda ixcham, 
f.i.k. yuqori, koʻpga chidamli, valga kam yuk tushishi bilan farq qiladi. Ish vaqtida shovqin chiqarishi va tayyorlashda 
yuqori aniqlik talab qilinishi, tishlarning sinishi, toliqib yemirilishi, yeyilishi va boshqa omillar Tishli uzatmaning 
kamchiligi hisoblanadi. Tishli uzatma oddiy bir pogʻonali uzatma koʻrinishida va bir necha uzatmadan iborat birikma 
koʻrinishida mashinalarga oʻrnatib yoki alohida agregat tarzida ishlatiladi (yana qarang Differensial mexanizm, Planetar 
uzatma, Reduktor). 
35.DINAMIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI VA QONUNLARI. Dinamika (grekcha: δύναμις — 
„kuch“) — mexanikannng jismlar mexanik harakatini ularga taʼsir qiladigan kuchlar bilan bogʻlab oʻrganadigan boʻlimi. 
Dinamikada statikaning murakkab kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi 
harakatni ifodalash usullaridan keng foydalaniladi. Dinamikaning bevosita vazifasi berilgan (qoʻyilgan) kuchlar 
boʻyicha harakatni aniqlash, agar harakat maʼlum boʻlsa, jismga qoʻyilgan kuchlarni topishdan iborat. Odatda, dinamika 
deganda yoruglik tezligidan ancha kichik tezlikda harakatlanayotgan har qanday moddiy jismning harakatini 
oʻrganadigan anʼanaviy (klassik) dinamika tushuniladi. Oʻrganiladigan obyektning xossalariga qarab: 1) moddiy nuqta 
va moddiy nuqtalar sistemasi dinamikasi; 2) qattiq jism dinamikasi; 3) uzgaruvchan massali jism dinamikasi; 4) elastik 
yoki plastik deformatsiyalanadigan jism dinamikasi; 5) suyuqlik va gaz dinamikasi (mas, gidrodinamika, aerodinamika, 
gaz dinamikasi) buladi. Dinamikada avval moddiy nuqtaning harakat qonunlari aniqlanadi, soʻngra moddiy nuqtalar 
sistemasi uchun bu qonunlar umumlashtiriladi, massa jismlarning moddiy ifodasi sifatida qaraladi. 
DINAMIKANING ASOSIY QONUNLARI Mexanikaning jismlarning harakatini shu harakatni vujudga 
keltirgan sabab bilan birga o’rganadigan bo’limini dinamika deyiladi. Dinamikaning asosini 3 ta qonun tashqil etadi. Bu 
qonunlarni ingliz olimi I.Nyuton aniqlagan. Shu sababli ularni Nyuton qonunlari deb ham ataladi. Nyutonning birinchi 
qonuni tashqi ta’sirsiz harakatlanayotgan jismlarning mexanik holati haqidadir. Bu qonunni shunday bayon etish 
mumkin: tinch holatdagi yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa yoki ularning 
ta’siri kompensatsiyalansa, bu jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi Nyutonning 2-
qonuni jism harakat tezligining o’zgarishini shu jismga ta’sir etayotgan tashqi sabab - kuch bilan bog’laydi. Bunda kuch 
jismlarning o’zaro ta’sirini xarakterlaydigan fizik kattalik sifatida qaraladi. Tajriba ko’rsatadiki, bir xil kuch bilan har 
xil jismlarga ta’sir etsak, ular har xil tezlanish oladi, bunga sabab ularning har xil massaga ega bo’lishidir. Shu sababli 
Nyutonni 2- qonunini shunday yozish mumkin: bunda F - kuch, m - jism massasi, W - tezlanish. Bu tenglamaga ko’ra 
kuch vektor kattalikdir, lekin massa - skalyar kattalikdir. Bu qonunda massa jismni tezlantiruvchi kuchlarga nisbatan 
qarshi turaolish qobiliyatini bildiradi, ya’ni inertligini ifodalaydi. Massa birligi XBS da kilogramm deb ataladi. Xalqaro 
bitimga asosan massa birligi kg etaloni sifatida maxsus platina — iridiy qotishmasidan yasalgan etalon qabul kilingan, 
bu etalon Parijda saqlanadi. Kuch birligi (2.1) formula asosida aniqlanadi va Nyuton deb ataladi. Kuch birligi qilib 
shunday kuch olinadi-ki, u 1kg massali jismga 1m/s2 tezlanish beradi, ya’ni 1N 1kg· 1m/s2. Nyutonning 3 - qonunini 
shunday bayon etish mumkin: Agar B jism A jismga F1 kuch bilan ta’sir etsa, A jism ham B jismga F2 kuch bilan ta’sir 
etadi, bunda F1 va F2 kuchlar o’zaro teng va qarama-qarshi yo’nalgan. 

---

38.UZATMANING F.I.K.ni ANIQLASH VA QIZISHINI TEKSHIRISH.Foydali ish koeffitsiyenti — biron bir 
tizim (qurilma, mashina, dvigatel va boshqalar) sarflagan energiyaning samaradorligini ifodalovchi tushuncha; qancha 
energiya foydali ishga aylanishini, qancha energiya yoʻqolishini koʻrsatadigan son (odatda, foizlarda ifodalanadi). 
Foydali ishga sarflangan energiyaning mashina olgan umumiy energiya miqdoriga nisbati bilan aniklanadi. Issiqlik 
dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — mexanik foydali ishning sarflangan issiklik miqdoriga nisbati, elektr 
transformatorlardagi foydali ish koeffitsiyenti — ikkinchi chulgamda olingan elektromagnit energiyasining birlamchi 
isteʼmol chulgʻamidagi energiyaga nisbati, elektr dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — foydali mexanik ishning 
manbadan olingan elektr energiyasiga nisbatidan iborat va boshqa. Mashinaning umumiy foydali ish koeffitsiyenti uning 
ayrim qismlari foydali ish koeffitsiyentilari yigindisiga teng. Energiyaning turli koʻrinishda yoʻqolishi tufayli foydali 
ish koeffitsiyenti hamisha 1,0 dan kichik boʻladi. Takomillashgan elektr transformatorlarda foydali ish koeffitsiyenti 
98—99%, elektr generatorlarida 90—95%, ichki yonuv dvigatellarida 40—50% va issiklik elektr styalarida 35—40%. 
43.JUFT KUCH VA UNING MOMENTI.JUFT KUCH — miqdor jihatdan teng, qarama-qarshi tomonga 
yoʻnalgan, ustma-ust tushmaydigan parallel kuchlar. Kuchlarning taʼsir chizigʻi orasidagi eng qisqa masofa J. k. yelkasi, 
bu chizik, orqali oʻtuvchi tekislik J. k. tekisligi deyiladi. Juft kuchning qattiq jismga mexanik taʼsirini ifodalash uchun 
Juft kuch momenti qabul qilingan. U erkin vektor boʻlib, uchidan karaganda soat mili harakatiga teskari yoʻnalgan, 
miqdor jihatdan esa Juft kuchni tashkil qiluvchi kuchlardan birining moduli b-n uning yelkasi koʻpaytmasiga teng. 
Gayka kalit bilan buralganda Juft kuch hosil boʻladi. Kalit gaykaning qaysi yoqlariga qoʻyilishiga qaramay, uning 
gaykaga taʼsiri oʻzgarmaydi. 
34.Tishli uzatma va uning yemirilishi Tishli uzatma — aylanma harakatni ilgarilama harakatga yoki aksincha 
aylantirib beradigan, yo boʻlmasa, aylanma harakat uzatadigan 3 zvenoli mexanizm. Uning 2 zvenosi qoʻzgʻaluvchan 
tishli gʻildirak (shesternya) dar (yoki shesternya va reyka)dan iborat boʻlib, qoʻzgʻalmas zveno (korpus) bilan aylanma 
yoki ilgarilama harakat uzatuvchi juftlikni hosil qiladi. Tishli uzatmaning silindrik, konussimon, gipoid, toʻlqinsimon 
va boshqa shaklli turlari boʻladi. Koʻpgina mashina va mexanizmlarda tashqi ilashishli, yaʼni tishlari tashki sirtiga 
oʻyilgan Tishli uzatma, kamdankam hollarda ichki tishlashishli (gʻildiraklardan birining ichiga tishlar oʻyilgan) Tishli 
uzatma ishlatiladi. Kichik va oʻrtacha tezliklarda, ochik, holda yoki tezliklar qutisida ishlashi uchun toʻgʻri tishli; 
oʻrtacha va yuqori tezliklarda, muhim uzatmalarda foydalanish uchun qiyshiq tishli; ogʻir ishlarni bajaradigan 
mashinalarda katta moment va quvvatlarni uzatish uchun shevron tishli; evolventa ilashishli; barcha muhim konussimon 
Tishli uzatmalar uchun doiraviy tishli gʻildiraklardan foydalaniladi. Tishli uzatma mexanik uzatmaning eng samarali va 
keng tarqalgan turi. Ular juda kichik kVt dan bir necha ming kVt gacha quvvatni amalga, grammning bir necha ulushidan 
10 MN (1000 t kuch) gacha aylanma kuchni uzatishda qoʻllaniladi. Tishli uzatma boshqa uzatmalarga qaraganda ixcham, 
f.i.k. yuqori, koʻpga chidamli, valga kam yuk tushishi bilan farq qiladi. Ish vaqtida shovqin chiqarishi va tayyorlashda 
yuqori aniqlik talab qilinishi, tishlarning sinishi, toliqib yemirilishi, yeyilishi va boshqa omillar Tishli uzatmaning 
kamchiligi hisoblanadi. Tishli uzatma oddiy bir pogʻonali uzatma koʻrinishida va bir necha uzatmadan iborat birikma 
koʻrinishida mashinalarga oʻrnatib yoki alohida agregat tarzida ishlatiladi (yana qarang Differensial mexanizm, Planetar 
uzatma, Reduktor). 
44.Podshipnik va ularni tanlash.Podshipnik — aylanuvchi val va oʻqlarning tayanchi. Mexanizmning 
aylanuvchi yoki tebranuvchi kismlari va-ziyatini boshqa qismlarga nisbatan cheklaydi, valdan tushadigan kuchlarni 
bevosita qabul qilib, valning ravon va oson aylanishiga imkon beradi. Sirpanish va dumalash P.lari bor. Sirpanish 
P.larining tayanch sir-ti silindr, konus yoki shar shaklida boʻlishi, tayanch sirt bilan val boʻyni quruq (moysiz), yarim 
quruq yoki suyuq ishqalanib (yaʼni moylanib) ishlashi mumkin. Bunday P.larning ajraladigan va ajralmaydigan xillari 
boʻladi. Ajraladigan P.da vkladish, ajralmaydiganida vtulka, odatda, korpusdagi teshikka, tayanch sirt bilan val boʻyni 
orasiga oʻrnatiladi. Bular antifriksion materiallar (babbit, tekstolit, rezina, plastmassa va boshqalar) dan tayyorlanadi. 
Dumalash P. ichki va tashki halqalar, tebranish jismlari (sharcha, rolik) hamda separatordan iborat. Taʼsir kiladigan kuch 
yoʻnalishiga qarab, radial, radialtirak P.lar boʻladi. Tebranish jismlari va halqalarning ish sirtlari shakliga qarab, 
sharchali, rolikli, sharchali-sferik, silindr, qisqa va uzun rolikli, konus rolikli, sferik-konus rolikli, ignali xillarga; 
tebranish jismlarining qatorlar soniga qarab, bir, ikki va koʻp qatorli va boshqa xillarga boʻlinadi. Dumalash P. yuqori 
sifatli poʻlatdan tayyorlanadi. Moylanish usuliga qarab, oʻz-oʻzidan va majburiy moylanadigan P.lar boʻladi. P. 
mashinasozlik, kemasozlik, samolyotsozlik va boshqa sohalarda ishlatiladi. 
65.Jismdan olingan har qanday kesma jism harakati davomida har doim o‘z-o‘ziga parallel qolsa,jismning 
bunday harakati ilgarilanma harakat deyiladi.Ikkita nuqtasi doimo qo‘zg‘almasdan qoladigan jismning harakati 
qo‘zg‘almas o‘q atrofidagi aylanma harakat deyiladi.Qo‘zgʻalmas nuqtalardan o‘tuvchi o‘q aylanish o‘qi deyiladi. 

---

Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism harakatini vujudga keltiruvchi 
kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan obyekt xossalariga 
koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz suyuqlik, elastik jism) kinimatikasiga boʻlinadi. 
Odatda, Kinematika dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism Kinematikaning asosiy 
vazifasi nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta 
vaziyati koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni 
aniqlashdir. 
66.Ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalarning asosiy detallari (tishli gildirak, chervyak va shu kabilar) esa 
katta burovchi momentning uzatilishini ta’minlaydigan tishlarga ega boladi. Ishqalanish hisobiga ishlovchi 
uzatmalarning asosiy detallari (katok, shkiv va shu kabilar) silliq sirtga, ishqalanish natijasida hosil bolgan ishqalanish 
kuchi hisobiga harakat uzatadi. Shuning uchun ular katta burovchi momentlarni uzatish imkoniyatiga ega emas. 
Uzatmalarda energiya manbaidan energiyani bevosita qabul qilib oluvchi val etaklovchi val deb, bu valdan energiyani 
qabul qilib, ish bajaruvchi qismga uzatuvchi val esa etaklanuvchi val deb ataladi. Agar uzatma bir necha pogonali bolsa, 
har bir pogonaning energiya manbai tomonidagi birinchi vali ikkinchi valga nisbatan etaklovchi, ikkinchi val esa 
pogonadagi etaklanuvchi val boladi. Uzatmalarni loyihalash uchun ularning kamida birinchi va oxirgi vallarining 
quvvati hamda aylanish chastotalari berilgan bolishi kerak. Birinchi va oxirgi vallardagi quvvat hamda tezliklar 
uzatmaning asosiy xarakteristikasidir. Bundan tashqari, uzatmalarning foydali ish koeffisienti hamda uzatish soni 
ularning ishini xarakterlovchi korsatkichlardan hisoblanadi. 
62. Muftalarning asosiy vazifasi vallarni o‘zaro biriktirib, ularning biridan ikkinchisiga burovchi moment 
uzatishdan iborat. Ishlash prinsipiga qarab muftalar mexanik, gidravlik, pnevmatik va elektrmagnitli muftalarga 
bo‘linadi. Bundan tashqari vazifasi va tuzilishiga ko‘ra ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 3.57- shakl 9 doimiy 
biriktirilgan muftalar; 9 tishlashish muftalari; 9 saqlagich muftalar. Doimiy biriktirilgan muftalar. Ajratish va yig‘ish 
ishlarini osonlashtirish hamda vallarni bo‘ylama siljitish zaruriyatini bartaraf etish maqsadida ikki pallali muftalar 
ishlatiladi (3.57-shakl). Pallalar valga shponka vositasida o‘rnatilib, boltlar bilan mahkamlanadi. Doimiy biriktirilgan 
muftalar faqat aylanma harakat to‘xtatilgach vallarni birbiridan ajratishga imkon beradi Tishlashish muftalari. Bunday 
muftalar tinch turgan yoki aylanayotgan vallarni istalgan paytda ulash yoki ajratish uchun xizmat qiladi. Tishlashish 
muftalari o‘z navbatida ikkiga: kulachokli va friksion muftalarga ajratiladi. Kulachokli muftalar sirtida ilashish uchun 
mo‘ljallangan tish (kulachok)lar bo‘lgan ikkita yarim muftadan iborat (3.58- shakl). Friksion muftalar ishqalanish 
asosida ishlaydi. Hozir ko‘p diskli friksion muftalar keng tarqalgan 
63.Agar yetarli darajada kichik siquvchi kuch ta’siridagi sterjenni birorta ko‘ndalang kuch bilan yon tomondan 
turtib yuborsak, kuchlar ta’siri to‘xtatilgach, sterjen biroz tebranib, o‘zining dastlabki to‘g‘ri chiziqli holatiga qaytadi.
Sterjenning bu holatiga ustuvorlik deyiladi.Materiallar qarshiligi to‘la kursida kritik kuchni ko‘rinishdagi formula 
yordamida topish mumkinligi isbotlangan. formulani birinchi bo‘lib 1744-yilda Peterburg Fanlar Akademiyasining 
a’zosi Leonard Eyler taklif etganligi sababli uni Eyler formulasi, bu formula bo‘yicha topilgan kuchni esa Eyler kuchi 
deb ataladi.Kritik kuchning kattaligi sterjenlar uchlarining mahkamlanishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Buni oydinlashtirish 
maqsadida uchlari tayanchga turlicha biriktirilgan sterjenlar uchun kritik kuchni aniqlaymiz: 
65.Jismdan olingan har qanday kesma jism harakati davomida har doim o‘z-o‘ziga parallel qolsa,jismning 
bunday harakati ilgarilanma harakat deyiladi.Ikkita nuqtasi doimo qo‘zg‘almasdan qoladigan jismning harakati 
qo‘zg‘almas o‘q atrofidagi aylanma harakat deyiladi.Qo‘zgʻalmas nuqtalardan o‘tuvchi o‘q aylanish o‘qi 
deyiladi.Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism harakatini vujudga keltiruvchi 
kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan obyekt xossalariga 
koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) kinimatikasiga boʻlinadi. 
Odatda, Kinematika dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism Kinematikaning asosiy 
vazifasi nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta 
vaziyati koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni 
aniqlashdir. 
66.Ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalarning asosiy detallari (tishli gildirak, chervyak va shu kabilar) esa 
katta burovchi momentning uzatilishini ta’minlaydigan tishlarga ega boladi. Ishqalanish hisobiga ishlovchi 
uzatmalarning asosiy detallari (katok, shkiv va shu kabilar) silliq sirtga, ishqalanish natijasida hosil bolgan ishqalanish 
kuchi hisobiga harakat uzatadi. Shuning uchun ular katta burovchi momentlarni uzatish imkoniyatiga ega emas. 

---

Uzatmalarda energiya manbaidan energiyani bevosita qabul qilib oluvchi val etaklovchi val deb, bu valdan energiyani 
qabul qilib, ish bajaruvchi qismga uzatuvchi val esa etaklanuvchi val deb ataladi. Agar uzatma bir necha pogonali bolsa, 
har bir pogonaning energiya manbai tomonidagi birinchi vali ikkinchi valga nisbatan etaklovchi, ikkinchi val esa 
pogonadagi etaklanuvchi val boladi. Uzatmalarni loyihalash uchun ularning kamida birinchi va oxirgi vallarining 
quvvati hamda aylanish chastotalari berilgan bolishi kerak. Birinchi va oxirgi vallardagi quvvat hamda tezliklar 
uzatmaning asosiy xarakteristikasidir. Bundan tashqari, uzatmalarning foydali ish koeffisienti hamda uzatish soni 
ularning ishini xarakterlovchi korsatkichlardan hisoblanadi. 
71 Podshipniklar o‘q yoki vallarning shiplariga o‘rnatilib, asosan tayanch vazifasini bajaradi. Boshqacha 
aytganda, o‘q yoki val orqali tayanchga tushadigan kuchlarni bevosita podshipnik qabul qiladi. Podshipniklar 
mashinasozlik, asbobsozlik, samolyotsozlikda keng ko‘lamda ishlatiladi. Mashina va mexanizmlarning ishlash 
qobiliyati, chidamliligi ko‘p jihatdan podshipniklarning sifatiga ham bog‘liq. Shu nuqtayi nazardan qaraganda 
podshipniklarni tayyorlash, tanlash, ish jarayonida ularga muntazam ravishda texnik xizmat ko‘rsatish jarayonlarini 
bilish va ularga amal qilish muhimdir. O‘q yoki val aylanayotganda ularning shiplari podshipniklarda ishqalanadi; ana 
shu ishqalanishlarning turiga qarab podshipniklar sirpanish va dumalash podshipniklariga bo‘linadi. Sirpanish 
podshipniklari. Bunday podshipniklar o‘q va vallardan ajraladigan . yoki ajralmaydigan qilib tayyorlanadi. Dumalash 
podshipniklari. Bunday podshipniklar standartlashtirilgan, ishlatishga qulay va tayyor uzel bo‘lib, quyidagilardan 
tuzilgan 
79 cho'zilish va siqilish. Agar tekshirilayotgan sterjenlarning ko‘ndalang kesimlarida oltita ichki 
kuchfaktorlaridan faqatgina bitta bo‘ylama kuch Nz ta’sir ko‘rsatib, qolganlari esa nolga teng bo‘lsa, u holda cho‘zilish 
yoki siqilish deformatsiyasi sodir bo‘ladi. Biz bu bobda faqatgina markaziy cho‘zilish yoki siqilish deformatsiyasini 
o‘rganish bilan chegaralanamiz. Misollar: vagonlarni o‘zaro bog‘lovchi moslamalar, yuk ko‘tarish kranlaridagi po‘lat 
arqonlar, tasmali uzatmalarda tasmalar va shu kabilar cho‘zilishga, g‘ishtlar yoki toshlardan terilgan devorlar, temir-
beton ustunlar va shu kabilar esa siqilishga qarshilik ko‘rsatadi.