1-savol: Amaliy dasturiy taʼminot va ularning turlari

53Kompyuterning arxitekturasi va ishlash prinsiplari.
Kompyuter arxitekturasi deb kompyuterning foydalanuvchi uchun dasturlash bo‘yicha imkoniyatlari, buyruqlar tizimi, adreslash tizimi, xotirasining tashkil etilishi va shu kabilarning umumiy tavsifiga aytiladi.Kompyuter arxitekturasi uning ishlash prinsiplari, asosiy mantiqiy qurilmalarining o‘zaro bog‘lanishlarini va ularda axborot uzatilishini aniqlaydi.
Kompyuter strukturasi - uning funksional elementlari va ularning bog‘lanishlari to‘plamidir. Elementlar turli qurilmalar – kompyuterning asosiy mantiqiy qurilmalaridan tortib to oddiy sxemalar bo‘lishi mumkin. Kompyuter strukturasi grafik ko‘rinishda strukturali sxemalar orqali tasvirlanadi. Ular yordamida kompyuterning tafsilotini chuqurroq berish mumkin.
Klassik arxitektura (fon Neyman arxitekturasi) — ma‘lumotlar oqimini o‘zidan o‘tkazadigan bitta arifmetik-logik qurilma (ALQ) va buyruqlar oqimini o‘zidan o‘tkazuvchi bitta boshqarish qurilmasi (BK). Bu bir protsessorli kompyuterdir.
Bunday arxitekturaga umumiy shinali shaxsiy kompyuter ham kiradi. Unda barcha funksional bog‘lanishlar tizimli magistral nomini olgan umumiy shina orqali tashkil etiladi. Jismonan magistral ko‘p simli liniyani tashkil etib, unga boshqa sxemalar maxsus tirqishlar orqali ulanishlari mumkin. Magistral simlari to‘plami adresslar shinasi, ma‘lumotlar shinasi va boshqarish shinasiga ajraladi. Ixtiyoriy kompyuterning ishlash prinsipini birinchi bo`lib ingliz olimi Charlz Bebich va uning g`oyasini ukammallashgan ko`rinishini Djon Fon Neyman taklif qilgan.
55 Zamonaviy kompyuterlar asosan quyidagi asosiy qurilmalardan iborat bo`ladi:
Sistemali blok.
Monitоr
Klaviatura
Manipulyatorlar.
Sistemali blok. Sistemali blok kompyuterning eng asosiy qurilmasi bo`lib, quyidagilarni o`z ichiga oladi:
mikroprotsessor – ko`p hollarda protsessor deb yuritiladi. U hisoblashlarni bajaradi va kompyuter ishini boshqaradi;
xotira – ma`lumotlarni va hisoblash natijalarini saqlash uchun ishlatiladi;
kiritish chiqarishni nazoratchilar – bu qurilma displey, magnit disklar, sichqoncha va boshqa qurilmalar ishini nazorat qiladi;
kiritish-chiqarish portlari – kompyuter va tashqi qurilmalar orasida ma`lumotlarni almashtirib turish uchun ishlatiladi;
vinchester (qattiq magnit disk) – ma`lumotlarni doimiy saqlash uchun ishlatiladi;
yupqa magnit disklar (disketlar)- ma`lumotlarni doimiy saqlash hamda ularni bir kompyuterdan boshqa kompyuterga o`tkazish uchun ishlatiladi.
Disketlarga vinchesterga nisbatan ancha kam miqdordagi axbo-
rotlar joylashadi.
Monitor axborotni universal chiqaruvchi qurilma bo‘lib, videokartaga ulanadi.Тasvir kompyuter formatida (nollar va birlar ketma-ketligidan iborat) videoxotirada saqlanadi. Kompyuter videoxotiradagi axborotni o’qib, uni ekranda akslantiradi. Zamonaviy monitorlarda tasvirlarning yangilanish chastotasi sekundiga 75 ga teng Kinofilmlar da, ya’ni televizorda kadrlarning almashinish chastotasi sekundiga 24 kadrni tashkil etadi Statsionar kompyuterlarda elektron-nurli trubkali monitorlar ishlatiladi. Bunday monitorlar diagonal o’lchamlari dyuymlarda (1 dyuym = 2,54 sm) o’lchanadi. 14, 15, 17 dyuymli va undan yuqori bo’lgan o’lchamga ega monitorlar ko’plab ishlab chiqilgan. Biroq bunday monitorlar yuqori statik elektr potensiali, elektromagnit nurlanish va radiatsiya manbai bo’ lib, inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’ rsatishi mumkin. Shuning uchun bunday monitorlar bilan ishlashda sanitariya-gigiyena talablariga rioya qilish zarur. Klaviatura. Klaviatura ma`lumot-larni kiritish va kompyuter ishini boshqa-rish uchun ishlatiladi.
Kompyuterlar odatda 101 tugmachali standart klaviatura bilan ta`minlanadi.
Klaviatura 5 qismdan iborat:
Asosiy yoki alfavit tugmalari: Bu qismi 57 ta tugmadan iborat: 37 lotin harf va belgilar, 10 ta raqam va 10 ta maxsus tugmalar. Ko’p tugmalarda bir nechta belgilar yozilgan. Har xil rangda yozilgan harflar, belgilar har xil til standartiga mos. Til standartini o’zgartirish klaviaturalarda har xil (o’ng Alt va Shift yoki ikkita Shift yoki o’ng Ctrl va Shift tugmalarni birga bosish). Maxsus tugmalar bilan yaqinroq tanishaylik. Shift - Agar siz harflar tugmasini bossangiz u holda kichik harf kiritiladi, agar sizga katta harf kerak bo’lsa u holda maxsus Shift tugmani bosib, qo’yib yubormasdan shu harf tugmasini bosishiz kerak. Agar bitta rang bilan bir nechta belgilar yozilgan bo’lsa u holda ulardan pastdagi asosiy, yuqoridagi passiv deb nomlanadi. Tugmani bosganizda asosiy belgi kiritiladi. Agar sizga passiv belgi kerak bo’lsa u holda siz maxsus tugmani bosib, qo’yib yubormasdan belgi tugmasini bosishingiz kerak. Ctrl va Alt - shu tugmalarni bosib turib boshqa tugmani bosganimizda har xil amallar bajariladi. Caps Lock - Bu tugma yordamida Shift bosilib turgan holatini (faqat harflar uchun) yoqamiz yoki o’chiramiz. Tab - keyingi bo’limga yoki qismga o’tish. Backspace - oldin (chapda) joylashgan bitta belgini o’chirish. Enter - yangi satrga o’tish yoki ma‘lumotlarni kiritish. Esc - oxirgi harakatdan voz kechish.
Funktsional tugmalar: Maxsus buyruqlar va amallarni bajarish tugmalari F1 - F12. Har xil dasturlar bu tugmalarga har xil amallarni o’rnatadi. Yo’nalish tugmalari: Kursor joylanishini o’zgartiradi. Kursorni bitta belgi chapga, yuqoriga, o’ngga va pastga siljitish.
Yordamchi tugmalar: Home - satr boshiga o’tish. End - satr oxiriga o’tish. PgUp - bir sahifa yuqoriga o’tish. PgDn - bir sahifa pastga o’tish. Insert - belgilarni o’chirib ustiga yozish yoki ularni siljitib o’rtasiga yozish holatini o’rtnatish. Delete - keyin (o’ngda) joylashgan bitta belgini uchirish Raqamlar tugmalari: Raqamlarni kiritish uchun klaviatura. 0-9 gacha raqamlar va /,*,-,+ belgilari.
Klaviatura tugmachalariga “Вставка-Символ” bo`limi yordami-da ixtiyoriy belgilarni yoki alifbo harflarini o`rnatish mumkin. Manipulyatorlar - ekran ko‘rsatkichini qulay boshqarish imkonini beruvchi maxsus qurilma. Ularga quyidagilar kiradi:sichqoncha, trekbol, djoystik . Sichqoncha (ingl. mouse – sichqon) ma`lumot kiritish qurilmasi bo`lib, biror tekislik bo`ylab harakatlantirilganda tagidagi lazer nuri harakat haqidagi ma`lumotni kompyuterga uzatadi va ekrandagi ko`rsatkich (kursor) mos yo`nalishlarda harakatlanadi. Sichqonchaning tugmalari yordamida kompyuterga biror mumkin.Shaxsiy kompyuterning qo`shimcha qurilmalari Printer - ma`lumotlarni qog`ozga chiqarish qurilmasi. Printerlarning uch xili mavjud: bosma (matritsa-o`yma qolip), purkovchi, lazerli. Bosma printerda qog`ozdagi bosilayotgan satr bo`ylab harakatlanadigan maxsus qurilmaga o`rnatilgan metall ignachalar qog`oz va qurilma orasiga o`rnatilgan rangli tasmaga tegib qog`ozda iz qoldirib ma`lumotlarni hosil qiladi, shu nuqtalarning to`plami esa qog`ozga belgilar yoki shakllarni chiqarilishini ta`minlaydi. Ko`rinib turibdiki, bosma printerdan chiqarilayotgan axborotlarning rangi o`rnatilgan tasma rangiga mos bo`ladi. Purkovchi printer- qog`ozga chiqariladigan ma`lumotlarni, maxsus idishdagi suyuqlikni juda kichik naycha teshigidan bosimli purkash yo`li bilan hosil qiladi.
Lazer printeri- ma`lumotlarni chop etishda rang solingan maxsus barabanga elektr maydonini ta`sir ettirishdan foydalanadi. Bunday printerlar tez va soz ishlaydi, qog`ozga chiqariladigan axborotli mahsulotning sifati yuqoridir. Bosma yoki purkovchi printer bir minutda bir bet ma`lumot chop etsa, lazer printerining shunday ko`rsatkichi o`n betdan ortiq. Purkovchi va lazer printerlarda ma`lumotlarni turli rangli qilib chop etish imkoniyati mavjud. Plotter (grafyasagich) - chizmalarni qog`ozga chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilma. Qog`ozda tasvirlanadigan chizmalar tushlangan pero bilan hosil qilinadi. Chizmalar 300x300 sm o`lchamgacha bo`lgan katta qog`ozlarga ham chiqarilishi mumkin.
Skaner - foto rasm, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. Demak, rasm, shakl yoki matnni albatta bevosita kompyuterda hosil qilish shart emas, balki uni oldin tashqarida tayyorlab olib kompyuterga kiritish sharoitini yaratib, bu rasmdan kompyuterda ko`rsatmali foydalanish imkoniyatini beradi. Hozirda stol usti skanerlari va qo`l skanerlari keng tarqalgan. Stol usti skanerlari o`z navbatida planshet, rulon, proeksionxillarga bo`linadi. Skanerning har bir turi qo`yilgan masalaga mos ravishda bajara oladigan vazifaga qarab o`z joyida qo`llanadi.
Strimer - vinchesterdagi eng zarur axborotlarni buzmasdan asrash uchun, uning nusxasini ko`chirib zahirada saqlash uchun xizmat qiladigan qurilma. Strimer ma`lumotlarni magnit tasmalarga juda tez ko`chirishni tashkil etadi. Magnit lentalar sifatida audio yoki video tasmalardan foydalaniladi.
Modem - kompyuter signallarini telefon signallariga aylantiruvchi va aksincha telefon signallarini kompyuter signallariga aylantirishni ta`minlovchi maxsus qurilma. Demak,