1-savol javobi. 2-kurs etnomadaniyat (uzb) Q. Alimov 2-semestr

1-SAVOL JAVOBI.

2-KURS Etnomadaniyat (uzb) Q.Alimov 2-semestr

×

Tólem-kontrakt tiykarında tálim alıwshı studentler dıqqatına!

Tólem-kontraktıńız maǵlıwmatların contract.ndpi.uz saytınan yaki telegramdaǵı @ndpiuz_bot bot arqalı alıwıńız múmkin.

В начало

Мои курсы

Tarix fakulteti

Milliy g'oya, MA va HT

2-kurs

2-KURS Etnomadaniyat (uzb) Q.Alimov 2-semestr

Тема 18

18-Mavzu: Toponomika – etnos ongning tarkibiy qismi

18-Mavzu: Toponomika – etnos ongning tarkibiy qismi

18-Mavzu: Toponomika – etnos ongning tarkibiy qismi

Reja

1. Toponomika milliy о‘z-о‘zini anglash, etnik xotira va etnik ongning tarkibiy qismi.

2. Etnos ongidan geografik nomlar yо‘qotilishining qatag‘on qilingan xalq

madaniyatiga ta’siri

1-masalaning bayoni:

Yer yuzida mavjud bо‘lgan har bir narsaning о‘ziga xos atamasi bor. Insonlar uchun о‘zlarining nomlari qanchalik zarur bо‘lsa, о‘z atrofida bо‘lgan narsalarning nomlanishi ham shunchalik muhim hisoblanadi. Jug‘rofiy obyektlarning nomlanishi shular jumlasidandir. Jug‘rofiy nomlar, ya’ni joy nomlari fanda toponimiya deb ataladi. Toponimiya asli yunoncha sо‘z bо‘lib, “topos” – joy va “onoma” – nom, ya’ni joy nomi degan ma’noni beradi. Joylarning nomlanishi qanday paydo bо‘lgan? Nima uchun joylarga nom qо‘yiladi?

Insoniyat vujudga kelib, rivojlana boshlagan dastlabki vaqtdanoq joy nomlariga ehtiyoj seza boshlagan. Bu ehtiyoj ularga joylarni bir-biridan farqlash, о‘zlariga kerak bо‘lgan joy va manzilni topish zaruratidan kelib chiqqan. Agar joylarga biron bir nom berilmaganda, odamlarga yashash uchun kо‘pgina qiyinchiliklar tug‘ilardi. Shaharlar, qо‘rg‘onlar, qishloqlar, tumanlar, viloyatlar va hatto kо‘chalar, mahallalar nomlanmasa, odamlar о‘zlariga kerakli manzillarni topa olmas, pochta, telegraf va telefon stansiyalari esa ishlay olmas edi. О‘z navbatida, bu holat transport harakatiga ham salbiy ta’sir kо‘rsatgan bо‘lardi.

Joy nomlarining vazifasi hilma xil. Shulardan birinchisi va asosiysi kerakli manzilni aniqlash va topish vazifasidir. Lekin ularning yana bir muhim vazifasi bor. Joy nomlari kо‘pgina jihatdan bizga kerakli bо‘lgan ma’lumotlarni ham berishi mumkin. Uning tarixiy, jug‘rofiy va lisoniy (lingvistik) jihatdan beradigan ma’lumotlari shular jumlasiga kiradi.

Joy nomlari tarixiy о‘tmishni о‘zida aks ettirgan bir kо‘zgudir. YA’ni ular bugungi avlodda milliy о‘z-о‘zini anglash tuyg‘uchini shakllantiradi, etnik xotira ni uyg‘otib , etnik ongning tarkibiy qismiga aylanadi.

Ular bizga turli tarixiy xalqlar, elatlar, ularning urf-odatlari, yashash tarzi, kasb-korlari va boshqa xususiyatlari tо‘g‘risida ma’lumot beradi. Biz о‘zimiz yashayotgan yerdagi joy nomlari orqali о‘tmishda bu yerlarda kimlar yashaganligi, ular qaysi tilda gaplashganligi, qanday urf-odatlarga va diniy e’tiqodlarga amal qilganliklari, qaysi urug‘ va qabilaga mansubligini bilib olishimiz mumkin. Shuning uchun ham tarixchilar, arxeologlar, etnograflar va tilshunoslar tez-tez joy nomlariga murojaat qilishib, ulardan о‘zlariga zarur bо‘lgan ma’lumotlarni olishadi.

Alisher Navoiyning «Tarixi muluki ajam» asari uning ajoyib tarixchi ekanidan darak beradi. Bu asarini yozar ekan, muallifning о‘zidan ilgari о‘tgan mashhur tarixchilar asarlarini qunt bilan о‘rganib chiqqani kо‘zga yaqqol tashlanadi.

Asarda Eronning afsonaviy va tarixiy hukmdorlaridan tо‘rt sulola — Peshdodiylar, Kayoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar hamda shu sulolalarning har biriga mansub bо‘lgan podshohlar haqida alohida-alohida tо‘xtalib о‘tadi. Va о‘z о‘rnida podshohlar xususida sо‘z ketar ekan, ular yashagan, hukmronlik qilgan xududlar ham tilga olinadi.

Geografik joy nomlari har bir xalq tilida ma’lum qatlamni tashkil qiladi. Lekin toponimlar haqida ham kishi ismlari singari tadqiq ishlari olib borilmoqda. Toponimlar bevosita xalq tarixi bilan bog‘liqdir. Kо‘pchilik hollarda mikro va makrotoponimlarda uzoq о‘tmishning «belgi»lari saqlanib qoladi. Mana shu «belgi»lar vositasida mazkur joy yoki millat tarixi yana qо‘shimcha faktlar bilan boyiydi, xalq tasavvuridagi ayrim notо‘g‘ri xulosa, qarashlar faktlar asosida oydinlashtiriladi. Shuning uchun ham tilshunoslikda toponimik tadqiqotlar keng о‘rin olgan.

Alisher Navoiy asarlarida eski о‘zbek adabiy tili lug‘at sostavida boshqa turkumdagi sо‘zlar kо‘p uchragani singari, 295 ta georgafik nomlar uchraydi.1

Xususan, Alisher Navoiyning «Tarixi muluki ajam» asarida ham taxminan 100 ga yaqin geografik joy nomlari uchraydi.Ulardan ayrimlari quyidagilar:

ERAM — afsonaga kо‘ra, xudolikni da’vo qilgan Shaddod ismli podshoning barpo etgan bog‘i(200);

YAMAN — Arabiston janubidagi mamlakat nomi(200);

SHODRUVON — joy nomi(226);

BAHRAYN — Fors qо‘ltig‘idagi orol(210);

HARAM — Misr(200);

AMU — Amudaryo, daryoning nomi(203);

UMMON — Katta dengiz, hozirgi Arabiston dengizi(200);

MAG‘RIB — О‘rta asrlarda О‘rta dengiz va Afrika al-Mag‘rib deyilgan(bunda Jazoyir, Tunis, Marokash yerlari tushunilgan)(189);

DURRI SAFID — Erondagi qо‘rg‘on nomi (197);

ZOBILISTON — Xurosonning janubidagi viloyat nomi, Kobul atrofidagi yerlar, markazi Zovil(231);

ARAB — Arabiston yarim oroli, Arab mamlakati(226);

FARG‘ONA — Movarounnahrdagi о‘lka va shahar nomi(225);

MAKKA — Arabistondagi shahar va hk.

Har bir joy nomida ma’lum bir ma’no va mazmun bо‘ladi. Lekin vaqt о‘tishi bilan uning shakli о‘zgargan bо‘lishi mumkin. Mavjud geografik nomlarning kelib chiqishiga qarab shartli ravishda quyidagi guruxlarga bо‘lish mumkin.

1. Joyning xolati, xosiyati, yer yuzasi va iqlimiga bog‘liq nomlar.

Suv obyektlariga bog‘liq nomlar

О‘simlik va xayvonlarga bog‘liq nomlar.

Foydali qazilmalarga bog‘liq nomlar.

Xunar-kasbdan olingan nomlar.

Xо‘jalik buyumlaridan olingan nomlar.

Xalq, qabila va urug‘larga bog‘liq nomlar.

Axolining ijtimoiy axvolidan kelib chiqqan nomlar.

Shaxslarning ism familiyalariga qо‘yilgan nomlar.

Afsona va diniy nomlar.

G‘aroyib nomlar.

Migratsion nomlar.

Xato nomlar.

Yangi zamon nomlari.

Natijada undan anglashgan ma’no ham yo о‘zgargan yoki noaniq holga kelib qolgan bо‘ladi. Bunday joy nomlarini qaysi tilga mansub ekanligini, ularning qanday yо‘llar bilan yasalganligini va qanday ma’no anglatishini faqat til qonuniyatlari asosida lisoniy (lingvistik) tadqiqotlar о‘tkazish yо‘li bilan aniqlash mumkin.

Joy nomlari о‘z ijodkorlari bо‘lmish insonlar kabi jonli bir jarayondir. U ham tug‘iladi va ma’lum bir davr yashaydi. Vaqt о‘tishi bilan uning shakli va shunga bog‘liq ravishda mazmuni о‘zgarishga uchraydi. U о‘z umrini yashab bо‘lgach, о‘ladi. Joy nomlarining yashovchanligi ham turlicha bо‘ladi. Shunday nomlar borki, ular asrlar davomida yashab kelmoqda. Bu xususiyat yirik obyektlar nomlariga xos bо‘lishi mumkin. Bunday obyektlar sirasiga tog‘lar, tog‘ tizmalari, katta daryolar, aholisi kо‘p bо‘lgan yirik shaharlar va qishloqlarni kiritish mumkin.

2-masalaning bayoni:

Shunday nomlar bо‘ladiki, ular yaratilgandan sо‘ng ma’lum bir davr yashaydi va turli voqea-hodisalar ta’sirida о‘z umriga xotima yasaydi.

Davr sinoatlariga dosh berolmay faqat joy nomlarigina yо‘qolmaydi, balki ularning ijodkorlari bо‘lgan xalq va uning tili ham yо‘qlik sari yuz tutishi mumkin. Yer yuzidan ma’lum xalqning yoki tilning yо‘qolishi, о‘z navbatida, joy nomlarining taqdiriga ham katta ta’sir kо‘rsatadi. О‘sha xalq tomonidan yaratilgan joy nomlari vaqt о‘tishi bilan yо‘qolib ketishi yoki keyingi til vakillarining talaffuzi natijasida kuchli fonetik о‘zgarishga uchrab, tushunarsiz holga kelib qolishi mumkin. Tilning yuqolib ketishi saqlanib qolgan qadimgi joy nomlarining shakl va ma’nolarini tiklash hamda о‘rganishga о‘ziga xos qiyinchilik tug‘diradi. Bizga tarixdan ma’lumki, о‘lkamiz hududida о‘tmishda qadimgi xalqlarga mansub bо‘lgan sug‘dlar, saklar, massagetlar, xorazmiylar, paraganiylar, baqtriyaliklar yashab о‘tishgan. Lisoniy tadqiqotlarning kо‘rsatishicha ular sharqiy eroniy tillar sirasiga kiruvchi qadimgi til va lahjalarda sо‘zlashishgan. Bu tillar umumiy tarzda sug‘d, baqtriya va xorazm tillari deb ataladi. Bu tillar о‘zlarining lisoniy xususiyatlariga kо‘ra bir-biriga yaqin tillar bо‘lib, uning sohiblari bо‘lgan xalqlar о‘zlari yashagan hududdagi joylarni, geografik obyektlarni shu tillar doirasida nomlaganlar. Keyingi davrlarda sodir bо‘lgan turli tarixiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy voqea-hodisalar oqibatida bu xalqlar va ularning tillari yuqolib ketgan. Ulardan qolgan joy nomlarining aksariyati ham yuqolgan, о‘rniga boshqa nomlar paydo bolgan. Ularning faqat bir qismigina turli fonetik о‘zgarishlar bilan bizning davrimizga qadar yetib kelgan. Buxoro, Samarqand, Xiva, Urganch, Xorazm, Termiz, Farg‘ona, Namangan, Quqon, Koson, G‘uzor, Romitan, Vobkent, Shopirkon, G‘ijduvon kabi shahar nomlari; Abron, Kamandi, Lagandi, Parg‘uza, Vatkana, Zachkana, Varganza, Vardon, Gushman, Navmetan kabi aholi maskanlari nomlari shular jumlasidandir.

Nomlangan obyekt qanchalik katta bо‘lsa, uning nomi ham shunchalik turg‘un bо‘ladi. Ular kichik obyekt nomlariga qaraganda nisbatan uzoqroq yashashi mumkin. Ularga boshqa geografik obyektlar qatori daryo nomlarini ham kiritish mumkin. Mamlakatimiz hududida mavjud bо‘lgan katta daryolar sirasiga kiruvchi Amudaryo, Sirdaryo, Qashqadaryo, Surxondaryo, Zarafshon, Chirchiqdaryo kabilar juda qadimiy bо‘lib, ular о‘z hayotlari davomida kо‘plab nomlarning sohibi bо‘lganlar. О‘lkamizning eng yirik daryosi hisoblangan Amudaryoning о‘tmishda Vahrud, Vaxsh, Ob, О‘kuz, Oks, Oksus, Arang, Jayxun, Obi Omuya kabi nomlar bilan atalganligi tarixiy yozma manbalarda bitilgan. Kattaligi jihatidan о‘lkamizning ikkinchi daryosi hisoblangan Sirdaryoning nomlari esa yana ham kо‘proq bо‘lgan. Qadimgi yozma manbalarda uning Yaksart, Qasart, Xasart, Qonqa, Choch daryosi, Gulzaryuun, Yanji о‘g‘uz, Sayxun, Banokat daryosi kabi nomlari tilga olingan. Zarafshonning esa Jirt, Jon, Nomiq, Obi kuhak, Sug‘d daryosi, Xо‘jand suyi, Daytiya singari nomlar bilan atalgani tarixiy yozma manbalarda bitilgan. Qashqadaryo ham tarixiy yozma manbalarda Keshkrud, Keshrud, Tum, Dumo kabi nomlar bilan tilga olingan.

Azaldan turli shaharu qishloqlar, mahallayu kо‘chalar, bog‘lar, tog‘lar, ummonu daryolargacha turfa nomlar bilan atalib kelingan. Joy nomlarini tanlashda donishmand bobokalonlarimiz ular mazmun mohiyatiga jiddiy e’tibor bilan qaraganlar. Biror joyga shunchaki nom qо‘yilmagan. Kо‘p hollarda joylar tabiati, manzarasi, odamlarining mashg‘ulotlariga mos nom tanlangan. Masalan, kо‘hna Toshkent shahrimiz hududida turfa bog‘lari bilan nom chiqargan mahallalar – Bodomzor, О‘rikzor, Olmazor, Chilonzor, Mevazor, Gulzor, Mingchinor, Terakzor, Tutzor, Archazor, Qatortol deb atalgan.

Sobiq sovet tuzumi davrida qatag‘on qilingan xalqlarning ijtimoiy ongida toponomik nomlar unutilgandi. Bu qatag‘on qilingan xalqlarda etnohududning yо‘qligi bilan bog‘liq edi.

Qatag‘on qilingan xalqlarning etnik ongidan ular yashagan hududning geografik nomi yо‘qotilib, etnos ongidan geografik nomlarning yо‘qotilishi qatag‘on qilingan xalq madaniyatiga о‘zining salbiy ta’sirini kо‘rsatmay qolmadi. О‘z-о‘zidan ayonki etnos xotirasidan milliy toponomlarning yо‘qotilishi ma’naviy tiklanishning buzilishiga yо‘naltirilgan harakat edi.

Mahalla avvalo odamlar boshini qovushtiradigan, zamonaviy PR (piar) nuqtai nazaridan – jamoatchilik bilan aloqalarni yо‘lga qо‘yish uchun har tomonlama qulay maskan hisoblangan. Odamlarning har qanday muhim muammosi shu yerda bamaslahat hal etilgan. “Kо‘pdan kо‘p fikr chiqadi”, “Maslahatli tо‘y tarqamas” degan maqollar amalda mahalla faoliyatining mazmuniga, ta’bir joiz bо‘lsa, maqsadiga aylanib ketgan. Har bir mahallaning kо‘kalamzorlashtirilgan jamoat markazi, masjidi, choyxonasi, aholisining tо‘y-hashamga, aza-ma’rakaga zarur umumiy mulki bо‘lgan. Tо‘y-hashamlar, marosimlar, hasharlar mahalladoshlar о‘rtasida mudom mehr rishtalarini mustahkamlashga xizmat qilgan.

Mamlakatimizda mahalla faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratilayotgan bugungi kunda ajdodlarimizning ana shu ibratli ishlarini izchil davom ettirish ham farz, ham qarzdir.