1. шахмат pra indd

 
1.7. Rossiyada shaxmatning paydo bo‘lishi 
Taxminan 820-yillarda shaxmat (aniqrogʻi, oʻrta osiyolik 
“shaxmat” nomi ostidagi arabcha shatranj ruschada “shaxmat”ga 
aylangan) Rossiyada paydo boʻldi, taxminlarga koʻra, Forsdan 
toʻgʻridan-toʻgʻri Kavkaz va boshqa davlatlar orqali kirib kelgan. 
Xazar xoqonligi yoki Markaziy Osiyo xalqlaridan Xorazm orqali. 
O‘yinning ruscha nomi O‘rta Osiyodagi "shaxmat" bilan mos 
keladi, donalarning ruscha nomlari asosan arab yoki fors tillariga 
mos keladi (episkop va ot tegishli arabcha atamalarning tarjimasi, 
malika fors tiliga mos keladi. "farzin" yoki arabcha "firzan"). 

---

20 
Qo‘rg‘on, taxminlardan biriga ko‘ra, bu nomni tegishli arab 
figurasi "Ruh" afsonaviy qushni tasvirlaganligi va rus qayig‘ining 
stilize qilingan tasviriga o‘xshaganligi sababli oldi. Rus shaxmat 
terminologiyasini 
Zaqafqaziya, 
Mo‘g‘uliston 
va 
Yevropa 
mamlakatlari terminologiyasi bilan taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, 
na o‘yin nomini, na dona nomlarini bu mintaqalardan na ma'no, na 
ohangda olish mumkin emas. 
Keyinchalik evropaliklar tomonidan kiritilgan qoidalardagi 
o‘zgarishlar Rossiyaga biroz kechikish bilan kirib keldi va asta-
sekin eski rus shaxmatini zamonaviy shaxmatga aylantirdi. 
Shaxmat o‘yinining Evropa versiyasi Rossiyaga 10-11 asrlarda 
Italiyadan Polsha orqali kelgan deb ishoniladi. 
 
1.8. Evropaga kirish 
8-9-asrlarda arablar Ispaniyani bosib olish davrida shatranj 
Ispaniyaga, soʻngra bir necha oʻn yillar davomida Portugaliya, 
Italiya va Fransiyaga kelgan. O‘yin tezda evropaliklarning 
hamdardligini 
qozondi, 
11-asrga 
kelib 
u 
Evropa 
va 
Skandinaviyaning barcha mamlakatlarida allaqachon ma'lum 
bo‘lgan. Evropalik ustalar qoidalarni o‘zgartirishni davom 
ettirdilar, natijada shatranjni zamonaviy shaxmatga aylantirdilar. 
XV asrga kelib, shaxmat, umuman olganda, zamonaviy ko‘rinishga 
ega bo‘ldi, garchi o‘zgarishlarning nomuvofiqligi tufayli, bir necha 
asrlar davomida turli mamlakatlarda qoidalarning o‘ziga xos, 
ba'zan juda g‘alati xususiyatlari mavjud edi. Masalan, Italiyada 19-
asrga qadar oxirgi darajaga yetgan piyoda faqat taxtadan olib 
tashlangan bo‘laklarga aylantirilishi mumkin edi. Shu bilan birga, 
bunday bo‘laklar bo‘lmaganda, piyodani oxirgi darajaga ko‘chirish 
taqiqlanmagan; bunday piyoda piyoda bo‘lib qoldi va raqib uni 
olgan paytda raqib tomonidan qo‘lga kiritilgan birinchi bo‘lakka 
aylandi. Xuddi shu joyda, agar qo‘rg‘on va qirol o‘rtasida bo‘lak 

---

21 
bo‘lsa va qirol buzilgan kvadratdan o‘tib ketgan bo‘lsa, kastingga 
ruxsat berilgan.