1. Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. Shovqinga qarshi kurash usullari. Shovqinni sundirish

Yo’l kuyish mumkin bo’lgan tovush bosimiga tuzatishlar.

Shovqin ta’siri vaqtining uzunligi, soat	Shovqin xarakteri
	keng mintaqali	tonal
4 dan 8 gacha	0	-5
1 dan 4 gacha	-6	-1
15 min. dan 1 s gacha	-12	-7
5 min. dan 15 min. gacha	-18	-13
5 mino’tgacha	-24	-19

To’qimachilik korxonalarida ajralib chiqadigan shovqinlarning xaraktristikasi umumiy tarzda kuyidagi jadvalda berilgan.
Shunday qilib, yukoridagi jadvaldan ko’rinib turiptiki, to’qimachilik sanoatining kupgina mashina va dastgoxlarning shovqin darajali gigiyena meyorlaridan 10-20 dB yukoridir. To’qimachilik sanoati korxonalari mashinalarining tovush bosimi darajasi (VNIILTek Mash bo’yicha)

Mashina (dastgoxturi)	Oktava chiziklarining urta geometrik chastotadagi, Gs, tovush bosimi darajali, dB
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Kiporix litel	94	93	91	89	84	77	69	61
Pilik mashinasi	94	97	101	105	101	97	99	94
Yigiruv mashinasi P-76-IG-1m	104	108	104	103	106	99	97	95
P-76-5m	98	102	107	110	106	101	99	94
PPM-120-M	95	96	98	104	105	102	98	90
Urash mashinasi M-150-2	100	96	97	99	99	95	93	89
Pishitish mashinasi KE-1-175 SHL	97	95	99	101	101	105	108	104
KE-1-250-ZI	92	103	100	99	102	103	100	95
Kushib urash-pishitish mashinasi TK-160-I	86	102	96	98	99	102	103	95
TK-200-I	79	83	81	84	88	100	100	85
Yigiruv pishitish mashinasi PK-114-SHG	91	96	97	99	102	95	89	87
PK-100M	102	103	106	103	102	99	95	89
Tukuv dastgoxlari AT-100-5M, AT-100-6	98	99	100	103	104	103	100	94
STB-2-175	95	95	95	99	99	98	96	96
STB-4-175	96	97	98	98	99	96	96	94
STB-2-250	97	97	98	97	96	94	92	91
STB-2-330	94	95	96	96	96	95	93	92
ATPR-100-1	93	92	95	99	96	94	93	93
ATPR-120-1	94	97	98	99	97	96	95	94
TLB-80	92	98	98	98	96	93	89	86
TLB-40	89	85	95	96	94	91	87	85

To’qimachilik sanoatining yigiruv-pishituv sexlarning ish joylarida tovush darajasi A shkalasi bo’yicha 80-98 dBA, tayyorlov-tukuv va yigiruv sexlarida 75-95 dBA, piliklash va piltalash sexlarida 80-100 dBA ni tashkil etadi. Shovqin chiqishi bo’yicha eng yukori darajani tukuv sexlari tashkil kiladi. Ayniksa mokili avtomatik tukuv dastgoxlari o’rnatilgan sexlarda umumiy shovqin darajasi yukori chastotali spektrlarda 100-104 dBni tashkil etadi. Ishlab chiqarishga yangi joriy kilingan mokisiz va pnevmatik to’tkuv stanoklarida shovqin 15-20 dBA kamrok. Sanoat korxonalarini loyihalashning sanitariya talablariga muvofik, ishlab chiqarish korxonalarining xonalari va ularning xududdi uchun tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari jadvalda belgilangan. Tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari, dB.

Tartib rakami	Xonalarning vazifasi	Oktavali polosalarning urtacha geometri								To vush darajasi, dBA
1	Akliy ish uchun shovqin manba lari bo’lmagan xona	73	61	54	49	45	42	40	38		50
2	Boshkaruv xonalari, ish xonalari	79	70	68	58	55	52	50	49		60
3	Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etadigan	83	74	68	63	60	57	55	54		65
4	Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etmaydi gan kuzatish va uzoqdan boshkarish xonalari	94	87	82	78	75	73	71	70		80
5	Korxonalarning ishlab chiqarish xonalaridagi va xududidagi ish o’rinlari	99	92	86	84	80	78	76	74		85

Shovqining turiga va uning ta’sir ko’rsatish davomiyligiga karab tovush bosimining ruxsat etilgan darajalariga jadvalda keltirilgan tuzatishlar kiritiladi. Pilla tortish va ipak yigirish mashinalari ishlayotganda yuzaga keladigan ishlab chiqarish shovqining jadalligi (dBA) kuyidagicha bo’lishi kerak: pilla tortish sexida-94-96; yigiruv sexida -100-105; tukuv sexida -95-98.Shovqinni ulchash va taxlil qilish xar xil tuzilishdagi shovqin ulchagichlar, analizatorlar, uziyozar uskunalar, magnitofonlar hamda ossillograflardan foydalaniladi. Ulchash yo’nalish bo’yicha shovqinni ulchash usullarini nazorat va muxandis usullariga ajratish mumkin. Nazorat usuli - asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo’lgan analizatorlar va shovqin ulchagichlardan foydalaniladi.Muxandis usuli - shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini taxlil qilish, shovqini sundirish vositalarini ishlab chiqish. Bu usulda ulchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlari hisoblash asbobi va boshka asboblar ishlatiladi.Respublikamizda keng qo’llaniladigan turli xil shovqin ulchagichlar va shovqin spektri analizatorining akustik ulchashlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan texnik ko’rsatkichlari 15-va 16 jadvallarda keltirilgan.“FT” hamda “Bryo’l va Kyer” firmalarida chiqarilgan asboblar aniqrok vibroakustik ulchovlar doirasi kengdir. Ulchashni boshlaridan oldini xamma akustik asboblar graduslarga bulib chiqilishi hamda standartlar, ulchovlar va ulchash asboblari bo’yicha davlat kumitasi tashkilotlarida kamida uch yilda bir marta tekshirilib turishi kerak.
Shovqin ulchagichlarning asosiy texnik ko’rsatkichlari

Turi	Chastota lar doirasi, kGs	Ulchanadi gan shovqining darajalari doirasi, dB	Xarorat doirasi, t^0S	Ruxsat etiladigan namlik, %	Tashki ulchamlari, sm	Ogirligi, kg
SH-3M	0,040-10	30-140	10 dan 35gacha	65-75	27x20x14	5,5
ISHV-1	0,022-12	30-150	-20dan 50 gacha	80 gacha	22x36x36	12,0
2203(Bryu l va Kyer) PSI - 202	0,020-18	22-140	-10 dan 60 gacha	90 gacha	31x12x9	2,7
(RET-Germaniya)	0,020-12	17-135	-10 dan 10 gacha	90 gacha	26x12x18	3,6

Shovqinga qarshi kurash usullari.
Shovqinga qarshi kurashish kuyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
okilona akustik rejalashtirish (shovqinli uskunalarni to’g’ri joylashtirish);
manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish;
shovqinni ixotalash;
shovqinni yo’tish;
shovqinga qarshi to’siqlar qo’llash;
shovqinni buguvchi moslamalar qo’llash;
shovqinga qarshi shaxsiy himoya vositalari qo’llash.
Ratsional akustik rejalashtirish. Korxona obyektlarini rejalashtirish, bosh rejani loyihalashda shovqin chiqaruvchi obyektlarni lokallashtirish, ma’lum joylarga, ya’ni boshka obyektlarga shovqinning zarari tegmaydigan qilib joylashtirish talab qilinadi. Bunda birinchi navbatda “shamollar guldastasi”, ya’ni shu axoli punktida shamolning asosiy yo’nalishi hisobga olinadi. Shovqinli sexlar bilan “tinch” xonalar (idoralar, konstruktorlik byurolari, ko’tubxona, tibbiyot xonasi va x.k. lar) orasidagi masofa shovqinni kerakli mikdorda kamaytira oladigan darajada bo’lishi kerak. Agar korxona shaxar xududida bulsa (to’qimachilik korxonalari aksar shaxar xududi ichida joylashgan bo’ladi), shovqinli sexlar axoli yashovchi uylardan uzoqrokda, ya’ni korxona xududining ichkarasida joylashtirilishi kerak.
Shovqinni sundirish.
To’qimachilik korxonalarida shovqinni bugish niyatida sex binosi elementlariga shovqin yo’tuvchi panellar ishlatiladi. Ayrim xollarda sexlarning orasi vatin bilan tuldirilgan yogoch ramalariga joylashgan govaklashtirilgan pulat koplamalar bilan koplanadi.
Sankt-Peterburg mexnatni muxofaza qilish ilmiy-tadkikot instito’tining tadkikotlari shovqin yo’tuvchi koplamalarning keng diapazonida (4000-6000 Gs) shovqin yo’tish koeffitsiyenti yukoriligini (0,5-0,65) ko’rsatadi. Ma’lumki, 4000 Gs atrofidagi chastotalarda sanitariya normalaridan ortuvchi shovqinlar eng zararlar hisoblanadi.
Bulardan tashkari, ayrim korxonalarda sex devorlari va shiftlarini shovqin yo’tuvchi materiallar bilan pardozlash joriy qilinadi. Bunda sexning balandligi juda xam yukori bo’lmagan xollarda (4-6 m) yukori samaraga erishishi mumkin. Sex shiftlari baland bo’lgan xollarda bunga kushimcha ravishda shovqin manbai bilan ish joylari oralariga govaklashtirilgan shovqin yo’tuvchi materiallar hamda koplangan shovqin ekranlar (ular metaldan, oyna, yogoch, plastmassa va boshka materiallardan tayyorlanishi mumkin) o’rnatiladi.
Yukorida aytib o’tilgan pardozlash materiallarining shovqin yo’tish hisobiga umumiy shovqin kuchining kamayishi kuyidagicha hisoblanadi (dB).


dB (5.9.)

bu yerda  ₂ S₂ - xonalarda pardozlash hisobiga shovqin yo’tilish ekvivalentining yigindisi, dB;

 ₂ S₁ - xonalarda shovqin yo’tuvchi pardozlash kulmagandagi shovqin yo’tilishi ekvivalentinig yigindisi, dB;
₁₂ - devor, shift yoki panellarning tovush yo’tish koeffitsiyeti;
S₁;S₂ - devor, shift yoki panellarning yuzalari, m².
Kupincha to’qimachilik korxonalarida aerodinamik shovqinlar, ya’ni kuchli havo okimi hisobiga ajralib chiqadigan shovqinlar uchraydi. Bu xollarda shovqinni kamaytirish maksadida xar xil konstruksiyali glushitellar ishlatiladi. Bular, naysimon ( rasm), ari iniga uxshash govak ( rasm) plastinkali, kamerali va boshka shakllarda bo’lishi mumkin. Bularning umumiy xususiyati shundaki, ichki devorlari tovush yo’tuvchi materiallar bilan koplagan bo’ladi.
Naysimon sundirgichlar uchun tovushni sundirish kobiliyati kuyidagicha hisoblanadi:
dB (5.11.)
bu yerda D - nayning diametri, m.
_r - tovush yo’tish koeffitsiyentining hisoblash uchun ishlatiladigan kiymati, dB m^0,5.
Naysimon sundirgichlarda doira shaklidagilar, turtburchak shakldagilarga nisbatan shovqinni kamrok sundiradi.
Sundirgichlar tovushni bugib, uning spektral tarkibini keskin uzgartiradi. Ayniksa odam kulogiga yokimsiz bo’lgan urta va yukori chastotali tovushlarni intensiv ravishda bugadi.
Tovush yo’tuvchi plastinkalar - orasi tovush yo’tuvchi materiallar bilan tuldirilgan, tur bilan koplangan yogoch yoki metall govlardir. Bunda tovush yo’tuvchi materiallar sifatida, paxta va lub tolasi, gisht kukuni va shunga uxshash materiallar qo’llanishi mumkin.

.
Adabiyotlar

1. 
   А. Қ. Қудратов Меҳнат муҳофазаси. Тошкент- 1995.
   
2. 
   А. К. Кудратов. Охрана окружаюшей среди на предприятиях хлопкоочистительной и шелковой промишленности. «Укитувчи» Тошкент - 1995.
   
3. 
   И. Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли - Т. Ўзбекистон Т.1. 1996 й.
   
4. 
   И. Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. Ўзбекистон. Т 2.1996 й.
   
5. 
   И. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чу?урлаштириш йўлида. Т.Ўзбекистон. Т З. 1996 й.
   
6. 
   И. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. 1997 й.
   
7. 
   И. А. Каримов. Ўзбекистон ХХI асрга интилмокда. Т. Ўзбекистон. 1999 й.
   
8. 
   А. Қ. Қудратов. Саноат экологияси.Тошкент- 1999.
   
9. 
   Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 8 декабр 1992 й.
   
10. 
    Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғисида Ўзбекистон Республикаси қонуни. Тошкент, 6 май 1993 й.
    
11. 
    Меҳнат кодекси. Тошкент, 26 май 1996 й.
    
12. 
    Қудратов О. Ипакчилик саноатида меҳнат муҳофазаси. Тошкент «Ўзбекистон» 1995 й. 300 б.