1. Sociallıq-ekonomikalıq sistemalardıń iyerarxik dúzilisi

Sociallıq-ekonomikalıqsistemalarhámolardıańlatıwusılları
Joba :
1. Sociallıq-ekonomikalıq sistemalardıń iyerarxik dúzilisi.
2. Model hám modellestiriw procesiniń mánisi.
3. Ekonomikalıq -matematikalıq modeller klassifikaciyası.
4. Ekonomikalıq -matematikalıq modellestiriw basqıshları.

Bazar ekonomikası sharayatında ekonomikalıq processlerdi modellestiriw ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Sebebi, birinshiden, bazar táwekelshilik hám uǵımsızlıq elementlerine iye; ekinshiden, resurslarınıń shegaralanǵanlıǵı ; úshinshiden, óndiriwshiler hám qarıydarlar ortasında básekiniń bar ekenligi; tórtinshiden, ekonomikalıq kórsetkishlerdi keleshektegi jaǵdayın aldınan kóre biliw hám basqalar. Ekonomikalıq processler hár qıylı hám bir-birinen anıq bir belgileri menen parıq etedi.

Sociallıq-ekonomikalıq sistemalar quramalı iyerarxik dúzılıwǵa iye. Iyerarxiya - kóp basqıshlı sistema bolıp, ol jaǵdayda qandayda bir bir elementtiń ózgeriwi pútkil sistemanıń ózgeriwine sebep bolıwı múmkin.
«Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller» páni úyreniwi kerek bolǵan máseleler:

• 
  Kárxanalar hám firmalarda matematikalıq usıllardı qóllaw ;
  
• 
  Shegaralanǵan resurslardan optimal paydalanıw ;
  
• 
  Básekishi firma hám kárxanalar strategiyalarınıń optimallaw hám alternativlastırıw ;
  
• 
  Qarıydardıń minez-qulqı ;
  
• 
  Rezervlerdi optimal basqarıw ;
  
• 
  Ǵalabalıq xizmet kórsetiw modellerin qóllaw ;
  
• 
  Optimallastırıw máseleleri hám ikkilanganlik teoriyası ;
  
• 
  Makroekonomikalıq processlerdi modellestiriw;
  
• 
  Tarmaqlararo balansda agregirlash;
  
• 
  Uǵımsızlıq hám táwekelshilik sharayatında qarar qabıllawdıń matematikalıq modellerin dúziw;
  
• 
  Tarmaqlı modellestiriw;
  
• 
  Dúzilgen modellerdiń real processlerge sáykesligi tekseriw hám muǵdarlıq bahalaw.
  
• 
  «Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller» páni aldında turǵan wazıypalar :
  
• 
  Ekonomikalıq processlerdi modellestiriw tiykarların úyretiw;
  
• 
  Ekonomika quramalı hám iyerarxik dúzılıwǵa egaligi, ekonomikalıq processlerdiń mánisi, mazmunı hám qásiyetlerin úyretiw;
  
• 
  Mikro- hám makro dárejedegi ekonomikalıq processlerdi modellestiriw princip-larini úyretiw;
  
• 
  Kárxana hám firmalardıń iskerlik kórsetiw mexanizmin úyretiw;
  
• 
  Kárxanalarda úyrenilip atırǵan hár bir processga uyqas keliwshi ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modellerdi dúziw jolların úyretiw;
  
• 
  Kárxanalar maǵlıwmatları boyınsha optimizasion, balans, trend modellerin dúziwdi úyretiw;
  
• 
  Saylanǵan modeldi arnawlı kompyuter programmaları tiykarında sheshiwdi úyretiw;
  
• 
  Hár bir ekonomikalıq process hám hádiyselerdiń kóp variantlı sheshimlerin alıwdı úyretiw;
  
• 
  Alınǵan sheshimlerdi ekonomikalıq analiz qılıw hám qarar qabıllawdı úyretiw.
  

Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modellerdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti:
1. Ekonomikalıq hám tábiy pánlerdi rawajlandırıwda jetekshi qural bolıp xızmet etedi.
2. Materiallıq, miynet hám finanslıq resurslardan ámelde nátiyjeli paydalanıladı.
3. Ekonomikalıq processler boyınsha boljawlardı ámelge asırıw waqtında ayırım ońlawlardı kirgiziw múmkinshiliginiń bar ekenligi.
4. Ekonomikalıq processler tek ǵana tereń analiz etilipgine qalmastan, bálki olardıń jańa úyrenilmagan nizamlıqların da ashıw ikoniyati jaratıladı.
5. Quramalı esaplaw jumısların kompyuterlestiriw hám avtomatlashtirishni ańsatlastırıw menen birge, intellektual miynet jeńillestiriledi, basqarıw hám ekonomikalıq tarawdıń xızmetkerleriniń miynetin ilimiy tiykarda shólkemlestiriwge hám basqarıwǵa járdem beredi.
“Ekonomikalıq -matematikalıq usıllar hám modeller” páni óz ishine arnawlı pánler sistemasınan ibarat bolǵan tómendegi túsinik hám qaǵıydalardı aladı :

• 
  Ekonomikalıq processlerde obiektiv hám subyektiv faktorlar tásirin, olardıń óz-ara baylanısıwilarini úyreniw;
  
• 
  Biznes-jobaların ilimiy tiykarlash hám olardı atqarılıwın obiektiv bahalaw ;
  
• 
  Ekonomikaǵa tásir etiwshi unamlı hám unamsız faktorlardı ızlep tabıw hám olardıń tásirin muǵdarlıq bahalaw ;
  
• 
  Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw daǵı tendensiyalarini hám parıqlardı, paydala -nilmayotgan ishki múmkinshiliklerdiń rezervlerin anıqlaw hám ashıp beriw;
  
• 
  Aldıńǵı tájiriybelerdi ulıwmalastırıw, optimal basqarıw qararların qabıllaw.
  

Kuzatilayotgan obiektlerdi tereń hám hár tárepleme úyreniw maqsetinde tábiyaatda hám jámiyette júz beretuǵın processlerdiń modelleri jaratıladı. Onıń ushın obiektler hám de olardı ózgeshelikleri gúzetiledi hám olar tuwrısında dáslepki túsinikler payda boladı. Bul túsinikler ápiwayı sóylesiw tilinde, túrli súwretler, sxemalar, belgiler, grafiklar arqalı ańlatılıwı múmkin. Bul túsinikler model dep aytıladı.
Model sózi latınsha modulus sózinen alınǵan bolıp, ólshew, norma degen mánisti ańlatadı.
Keń mániste model qandayda bir obiektti yamasa obiektler sistemasın úlgisi bolıp tabıladı. Model túsinigi biologiya medisia, fizika hám basqa pánlerde de qollanıladı.

Keń mániste model qandayda bir obiektti yamasa obiektler sistemasın úlgisi bolıp tabıladı. Model túsinigi biologiya medisia, fizika hám basqa pánlerde de qollanıladı.

Ekonomikalıq sistemalardıń túrleri
Ekonomikalıq sistemalardı klassifikaciyalawdıń túrli usılları hám jantasıwları ekonomika tariyxında málim. Karl Marksning pikirine kóre, ekonomikalıq sistemalar sociallıq-ekonomikalıq qáliplesiwlerge muwapıq bólinedi: baslanıwiy, qul, feodal, kapitalıstik hám kommunistlik. Bul islep shıǵarıw munasábetleri rawajlanıwınan aldında bolǵan óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw dárejesi menen baylanıslı. Óndiriwshi kúshler hám islep shıǵarıw munasábetleri ortasındaǵı qarama-qarsılıq dawlarǵa alıp keliwi, nátiyjede qáliplesiw ózgeriwi múmkin.
Jigirmalanshı asirde. ekonomikalıq sistemalar evolyutsiyasına formatsion jantasıw bir neshe márte sın pikir etildi. Sonday etip, amerikalıq ekonomist, sotsiolog hám siyasatshı v. Rostov ekonomikalıq ósiw teoriyasın jarattı, oǵan kóre hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq sistemasın ekonomikalıq ósiwdiń bes basqıshından birine kirgiziw múmkin: dástúriy jámiyet - hasası qol miyneti, qol texnologiyası, awıl xojalıǵı ónimi, tómen miynet ónimliligi; ótiw dáwiri jámiyeti - pán, texnika, ónermentshilik, bazardı rawajlandırıw ; ekonomikalıq qırqıw sisteması -kapital qoyılmalardıń sezilerli ósiwi, awıl xojalıǵında miynet ońimdarlıǵınıń tez ósiwi, infratuzilmani rawajlandırıw ; ekonomikalıq jetiklik jámiyeti -óndiristiń jedel ósiwi jáne onıń natiyjeliligi, pútkil ekonomikanıń rawajlanıwı ; joqarı ǵalabalıq tutınıw jámiyeti -islep shıǵarıw birinshi náwbette qarıydar ushın isley baslaydı, etakchi orındı uzaq jas kóretuǵın ónimler islep shıǵaratuǵın sanaat kárxanaları iyeleydi.
Basqıshlardıń ózgeriwi sanaattıń etakchi toparı daǵı ózgerisler menen baylanıslı halda júzege keledi. Onıń teoriyası jigirmalanshı ásirdiń 60 -jıllarında keń tarqaldı, 70-jıllarda Rostov bul teoriyanı taǵı bir altınshı basqısh menen toltırıwdı usınıs etdi jáne onı " jańa turmıs izlew" dep atadi.
Tap sonday teoriyanı 70-jıllardıń baslarında amerikalıq sotsiolog D. Bell óziniń " Sanaat jámiyetiniń keliwi" shıǵarmasında ilgeri súrgen. Ol jámiyeti ekige ajratdi sanaatǵa shekem (rawajlanıw dárejesi tómen), sanaat (sanaat mashinaları tiykarında islengen) hám postindustrial (tómendegi ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi: tartısıw orayı tovarlardı óndiris shıǵarıwdan xızmetler óndiriske ótedi, pán, informaciya, innovatsiyalar zárúrli rol oynaydı, tiykarǵı orın qánigelerge tiyisli).
Nemis ekonomistsi B. Xildebrand ayırbaslaw koefficientlerdi islep shıǵarıw dárejesiniń kriteryası retinde isletgen hám usınıń sebepinen ekonomikalıq sistemalardıń ush tariyxıy túrin ajıratıp kórsetken: tábiy, naq pul, kredit.
Zamanagóy ekonomistler, ekonomika wákilleri ádetde ekonomikalıq sistemalardı bir neshe kriteryalarǵa kóre klassifikaciyalaydilar. Birinshisi, islep shıǵarıw qurallarına iyelik, ekinshisi - ekonomikalıq qararlardı muwapıqlastırıw usılı. Amerikalıq ekonomist K. R tárepinen usınıs etilgen eń kóp qabıl etilgen klassifikaciya. Makkonnell. Bul klassifikaciya ekonomikanıń ush tiykarǵı máselelerin sheshiwge tiykarlanǵan.
Hár qanday ekonomikalıq sistema dus keledi ush tiykarǵı mashqala :
- ne islep shıǵarıw kerek, yaǵnıy qanday tovarlar hám xızmetler;
- qanday islep shıǵarıw kerek, yaǵnıy qanday islep shıǵarıw quralları arqalı ;
- kim tutınıw etedi.
Jámiyet bul tiykarǵı sorawlarǵa qanday juwap beriwine qaray, ekonomikalıq sistemalardıń túrleri ajratıladı.
K. R tárepinen usınıs etilgen ekonomikalıq sistemalardıń modellerin kórip shıǵıń. Makkonnell. Dástúriy ekonomika - tiykarǵı sorawlarǵa juwaplar úrp-ádetlerge tıykarlanıp, úrp-ádetler tiykarında (Afrika, Avstraliya qáwimlerinde) beriledi. Bunday ekonomikada texnologiyalar dástúriy hám turaqlı bolıp, islep shıǵarılǵan ónim túrleri derlik ózgeriwsiz qalıp atır. Jigit ákesi sıyaqlı, jas qız bolsa anası sıyaqlı etedi.
Buyrıq ekonomikası (joybarlastırılǵan yamasa oraylastırılǵan ) - barlıq sorawlarǵa juwaplar jobalar járdeminde beriledi (SSSR, Arqa Evropa, Kitay, Kubada ), islep shıǵarıw qurallarına jámiyetlik múlki xarakterli bolıp tabıladı.
Bazar ekonomikası (sap kapitalizm) - barlıq sorawlarǵa bazar mexanizmleri járdeminde juwap beriledi, islep shıǵarıw qurallarına jeke menshikshilik xos bolıp tabıladı. Biraq onıń sap formasında bazar ekonomikası joq ; sap kapitalizm mámlekettiń ekonomika jumıslarına qospasligini shama etedi jáne bul dúnyanıń qandayda bir jayında joq. Batıs Evropa hám Amerika mámleketleri aralas ekonomikaǵa iye.
Aralas ekonomika -bazar mexanizmleri tásiri menen bir qatarda mámlekettiń ekonomika jumıslarına aralasıwı, hár qıylı múlkshilik formaları ámeldegi bolǵan ekonomika. Aralas ekonomikanıń hár túrlı túrlerin ajıratıw múmkin: mısalı, joybarlastırılǵan kapitalizm, sol. bazar mexanizmleri tásiri menen bir qatarda joybarlaw, ekonomika jumıslarına mámlekettiń aktiv aralasıwı ámeldegi bolǵan ekonomika (mısalı, Yaponiya, Frantsiya ).
Bazar sotsializmi (yamasa social jóneltirilgen bazar ekonomikası ) - bazar mexanizmleri menen bir qatarda mámlekettiń ekonomika jumıslarına tartılıp ketiwi jáne social-ekonomikalıq processlerge aktiv tásir kórsetetuǵın ekonomika (mısalı, Shvetsiya, Germaniya ). Mısalı, Germaniyada bul princip tómendegishe: " Ílajı bolǵanınsha kemrek mámleket hám kerek bolǵanda mámleket". Bazar sotsializmi bolǵan mámleketlerde keń social qorǵaw tarmaǵı isleydi: kesellerge, mayıplarǵa, jumıssızlarǵa tólewler, kárxanalar bankrotligidan azap shetnlarga járdem, balalar ushın pensiyalar, jarlılar hám basqalar.
Házirde olar ele da ajıratıp atırlar ótiw ekonomikası bolǵan mámleketler. Ótiw dáwiri - bul bir sistemadan ekinshisine ótiw waqıtı.
Keling, buyrıqpazlıq hám bazar ekonomikasın tolıq kórip shıǵayıq.Buyruqlar tizimining asosiy xususiyatlari:
• ishlab shıǵarıw qurallarına jámiyetlik yamasa mámleket múlkshiliginiń húkimranlıǵı ;
• ekonomikada Mámleket joybarlaw komissiyasınıń diktaturasi;
• ekonomikalıq basqarıwdıń basqarıw usılları ;
• davlatning finanslıq diktaturasi.
Tiykarǵı abzallıqları :
• yanada turaqlı ekonomika ;
• odamlarning keleshekke kóbirek isenimi;
• to'liq bántlik;
• jamiyatdagi teńsizliktiń kamligi;
• hamma ushın minimal turmıstı támiyinlew kepilligi.
Tiykarǵı kemshilikleri:
• davlat múlkiniń qaniqarsiz jumısı (ol jaman isletilingen, texnika jıllar dawamında jańalanbaǵan, kelilik hám nadurıs basqarıw rawajlanǵan );
• qattiq islewge dúmpish joq (miynetten qashıp, miynetsevarlikni xoshametlew joq, sebebi A. S. Pushkin aytqanı sıyaqlı " insan tábiyaatı erinshek (atap aytqanda orıs tábiyaatı ));
• mas'uliyatsizlik, xızmetkerlerdiń ǵayratkorligi (hátte sonday gáp bar edi: " ǵayrat ǵayratkorning basına urıladı");
• ekonomikalıq nátiyjesizlik hám ulıwmalastırılǵan defitsit;
• iste'molchilar ústinen óndiriwshilerdiń buyrıǵı (adamlar ushın kerek bolǵan zatlardı emes, bálki Mámleket joybarlaw komissiyasında joybarlastırılǵan zatlardı islep shıǵardı );
• odamlar turmıs dárejesiniń tómenligi.
On jıldan artıq tájiriybe sonı kórsetdiki, komandirlik ekonomikası jaramsız bolıp shıqtı, tk. " Sanalı buyırtpalar" (avstro-anglo-amerikalıq ekonomist Fridrix fon Xayek sózleri menen), yaǵnıy.joqarıdan berilgen, kóp hil sistemalardı islep shıǵıw ushın ǵayrıtabiiy. v. I. Lenin kommunizm haqqında sonday jazǵan edi: " pútkil jámiyet bir mekeme, bir fabrika boladı". Biraq siz " ózińiz yoqtirgan buyımlardıń mozaikasi kabi" kerekli buyırtpanı jarata almaysız. Saltikov-Shchedrin: " Qandayda bir kisin aqıl -aqıl menen bagıw múmkin emes", dedi.
Bazar ekonomikası - bul adamlardıń qálegen sherikligine, tovarlardı erkin satıp alıw hám satıw arqalı óndiriwshiler hám qarıydarlar ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı baylanıslarǵa tiykarlanǵan ekonomikalıq sistema bolıp tabıladı. Bunday almasinuv " adamlarǵa qálegen zattı beredi, birpara gruppa túsinigine kóre emes" (Milton Fridman sózleri menen - amerikalıq ekonomist, liberalizm yamasa neoklassitsizm tárepdarı ).
Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı qásiyetleri:
• ishlab shıǵarıw qurallarına jeke menshikshilik;
• erkinlik hám isbilermenlerdiń materiallıq juwapkerligi (hár bir shaxs hár qanday nızamlı iskerlik túri menen shuǵıllanıwı múmkin, ol ózi ushın neni, qanday hám kim ushın islep shıǵarıwdı ózi sheshedi, " óz baxtini ózi jaratadi", ózi iskerligi nátiyjeleri ushın materiallıq juwapkerlikti óz moynına aladı ). Mısalı, Amerika temeki fabrikaları óz ónimleriniń ólik qáwipi tuwrısında, chekuvchilarning hár qıylı keselliklerge shalınıw múmkinshiligı joqarı ekenligi haqqında etarli dárejede eskertmaganliklari ushın chekishdan jábirlengenlerge millionlap dollarlıq aqshanı tólewge májbúr. Yamasa mikroto'lqinli pechni óndiriwshi kompaniya tárepinen millionlap járiyma tólew, bul sıyaqlı ardaqlı itini bilmasdan qurıtǵan buvisiga);
• ekonomikalıq seriklerdi tańlaw erkinshegi (Hár bir óndiriwshi, qarıydar óziniń ekonomikalıq seriklerin ózi tańlaw huqıqına iye hám hár qıylı ónimler sebepli juwmaqlawshı sóz qarıydarǵa tiyisli. Áyne onıń tańlawı oxir-aqıbet neni hám qansha islep shıǵarıwdı belgileydi. Milton Fridman obrazlı etip aytqanda " hámme dawıs beriwi múmkin galstugingizning reńi ");
• ekonomikalıq munasábetler qatnasıwshılarınıń jeke paydası (bul insan ǵayratı, tapqırlıǵı, aktivliginiń eń jaqsı stimulyatori bolıp tabıladı. Joqlıq Smit ol haqqında sonday dep jazǵan edi: «Insan mudami qońsılaslarınıń járdemine mútáj hám ol paydasız olardı tek olardıń paydasınan kutadi. Ol olardıń egoizmiga shaqırıq qilsa hám ol ushın olardan talap etkenin qılıw óz máplerine sáykes keliwin kórsetip bere alsa, ol maqsetine tezirek erisedi... Maǵan kerek bolǵan zattı beriń, sizge kerekli zattı alasız - bul hár qanday bunday usınıstıń mánisi. Biz qassap, pivo óndiriwshisi yamasa nanbayshınıń qayırqomligidan emes, bálki olardıń jeke máplerinen kelip shıǵamız. Biz insaniyatqa emes, bálki menmenlikke shaqırıq etemiz hám olarǵa hesh qashan óz mútajliklarimiz haqqında emes, bálki olardıń paydaları haqqında aytamiz.”);
• bozor faktorları tásirinde ekonomikanı ózin ózi basqarıw (bahalardı erkin qáliplestiriw, báseki, talap hám usınıstıń óz-ara tásiri hám basqalar );
• davlatning ekonomikalıq jumıslarǵa minimal aralasıwı (mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı qanshellilik kem bolsa, bazardıń ózin ózi basqarıwına aralasıw sonshalıq kem boladı. Yegor Gaydar aytqanı sıyaqlı : jámiyettegi ayıpkerlik dárejesi ekonomika daǵı mámleket hám biznes ortasındaǵı kúshler teń salmaqlılıqına baylanıslı, sebebi lawazımlı shaxs mudamı biznesmenga qaraǵanda kóbirek kriminogen ózgeshelikke iye., eger olar qospasa edi. Lawazımlı tek hújdansız boyib ketiwi múmkin ");


Tiykarǵı abzallıqları :
• yuqori nátiyjelililik hám isbilermenlikti xoshametlentiredi;
• samarasiz hám kereksiz islep shıǵarıwdı biykarlaw etedi;
• daromadlarni jumıs nátiyjelerine kóre bóliwleydi;
• iste'molchilarga kóbirek huqıq hám múmkinshilikler beredi;
• katta basqarıw apparatı talap etińmeydi.
Tiykarǵı kemshilikleri:
• jamiyatdagi teńsizlikti kúshaytadı (jeke menshik bólek puqaralarǵa úlken baylıq toplawǵa múmkinshilik beredi hám shárt emes óz miyneti menen);
• jamiyatda úlken biyqararlıqtı keltirip shıǵaradı (ol jumıssızlıq, inflyatsiya, adamlar turmıs dárejesiniń tómenlewi hám taǵı basqalardıń kóteriliw hám tómenlew, udayı tákirarlanatuǵın alevlenmeleri menen xarakterlenedi);
• notijorat óndiriske qızıqmaydı (óndiriwshilerge ulıwma tálim hám den sawlıqtı saqlaw, milliy qawipsizlik, jámiyetlik rejimin qorǵaw, kóshelerdi jaqtılandıriw hám basqalar sıyaqlı máseleler qızıqtirmaydi, sebebi bul payda keltirmeydi);
• biznesning adamlar hám tábiyaatqa etkazishi múmkin bolǵan záleline bıyparq.
Bazar ekonomikası mińlaǵan adamlardıń tiri, óz-ózinen payda bolatuǵın óz-ara tásirinde hesh kimdiń niyetisiz qáliplesetuǵın " óz-ózinen payda bolǵan buyrıqlar" menen ajralıp turadı. Bazardı hesh kim oylap tabıw etpegen hám qurmagan, ol ásirler dawamında qáliplesip, tek tábiy tańlanıwdan ótken, tájiriybe hám waqıt sınaqınan ótken social institutlardı bekkemladi hám rawajlantirdi. Bazar ekonomikası - bul " insan ámeldegi kúshlerdiń reyim-shápáátiga emes, bálki tek ózine baylanıslı" (Fridrix fon Xayek). Sonıń menen birge, ol sonday dedi: " Húkimet baylar qolında bolǵan jámiyet tek kúsh qolında bolǵanlarǵana bayıwı múmkin bolǵan jámiyetten kóre jaqsıroqdir".


Ekonomikalıq sistema daǵı múlk
Múlk munasábetleriniń adamlar turmısındaǵı áhmiyetin joqarı bahalaw qıyın. Hegel olardı " barlıq nızamshılıq átirapında aylanıp juretuǵın hám ol yamasa bul tárzde puqaralardıń kóplegen huqıqları óz-ara baylanıslı bolǵan" o'qi dep atadi. Áyne múlkshilik munasábetler jámiyettegi haqıyqıy kúshnı belgileydi: islep shıǵarıwdı kim basqaradi hám islep shıǵarılǵan ónim qanday bólistiriledi. Insannıń materiallıq párawanlıǵı, erkinshegi hám ǵárezsizligi kóp tárepten olarǵa baylanıslı. Kúndelik baylanısda múlk múlk dep ataladı, yaǵnıy. insan, kárxana, jámiyet iyelik etetuǵın zatlar, qádiriyatlar kompleksi. Usı waqıtta múlk múlktiń tek bir bólegi bolıp tabıladı.
Jeke- bul adamlar islep shıǵarıw, bólistiriw, almastırıw, tutınıw qılıw processinde turmıslıq paydalardı ózlestiriw tuwrısındaǵı ob'ektiv túrde payda bolatuǵın hám nızamlı túrde belgilengen munasábetlerdiń kompleksi.
Múlk - jámiyet sistemasınıń ekonomikalıq tiykarları, onıń tiykarǵı elementi... Ol jumısshın islep shıǵarıw quralları menen bólewdiń ekonomikalıq usılın, ekonomikalıq sistemanıń islewi hám rawajlanıwınıń maqsetlerin, jámiettiiń social dúzilisin hám basqalardı belgileydi.
Mulkka salıstırǵanda eki qıylı jantasıw ámeldegi marksistik hám batıs ekonomikalıq teoriyada. Marksizmga kóre: múlk arnawlı bir islep shıǵarıw usılında úlken orındı iyeleydi hám olardıń ózgeriwi húkimranlıq etiwshi múlk formalarınıń ózgeriwine muwapıq ámelge asıriladı, kapitalizmiń tiykarǵı jawızlıǵı jeke menshik bar ekenliginde bolıp tabıladı. Sol sebepli ol kapitalıstik jámiyeti reformalawdı jeke menshikti jámiyetlik múlki menen almastırıw menen baylanıstırdı.
Batıs ekonomikalıq teoriyada múlkshilik túsinigi resurslarınıń kamligi, olarǵa bolǵan mútajlik menen salıstırıwlaganda. Bul qarama-qarsılıq resurslarǵa kirisiwdi esaptan tısqarı qılıw jolı menen sheshiledi, bul mulkni támiyinleydi.
Biznes zárúrli áhmiyetke iye islep shıǵarıw qurallarına iyelik qılıw... Bul munasábetler júdá quramalı hám kóp qırlı, biraq olarda ush pikirdi ajıratıw múmkin:
Múlkshilik munasábetleriniń quramı
Keling, hár bir pikirdi kórip shıǵayıq :Islep shıǵarıw quralların belgilew Hár qıylı ob'ektlerdiń tiyisli islep shıǵarıw qurallarınıń iyesi bolıw ushın belgilengen hám nızamlı túrde ámelge asırılǵan huqıqı bolıp tabıladı olarǵa iyelik qılıw, olardan paydalanıw hám olardı ıqtıyar etiw.
Iyelik- bul múlkshilik sub'ektiniń ǵárezsiz túrde hám óz mápleri kózqarasınan onıń ıqtıyarında bolǵan múlk ob'ektlerinen paydalanıw máselelerin sheshiwdiń nızamlı nızamlı huqıqı bolıp tabıladı;buyurtma- sol menejment, biznes, paydalanıw - sol tavardıń paydalı qásiyetlerin ózlestiriw, biyganalastırıw - sol múlk huqıqın ótkeriw menen baylanıslı háreketler (qayır-ehson, miyraslar, girew hám basqalar ).
Jámiyettegi hám ekonomika daǵı obiektlerdi matematikalıq modeller járdeminde baqlaw múmkin. Bul túsinik modellestiriw dep ataladı.
Ekonomikalıq model - ekonomikalıq obiektlerdiń ápiwayılastırılgan nusqası bolıp tabıladı. Bunda modeldiń turmıslıqlıǵı, onıń modellestiriletuǵın obiektke áyne sáykes keliwi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Lekin birden-bir modelde úyrenilip atırǵan obiekttiń hámme tárepin sáwlelendiriw múmkin emes. Sonda processtiń eń xarakterli hám eń zárúrli belgileri sáwlelendiriledi.
Modellestiriwdiń universal usıl retinde basqa usıllarǵa qaraǵanda abzallıqları bar. Bul artıqmashılıqlar bolsa tómendegilerden ibarat :
I. Áwele, modellestiriw úlken hám quramalı sistemanı ápiwayı model járdeminde ańlatıwǵa múmkinshilik beredi. Mısalı, xalıq xojalıǵı bul oǵada quramalı sistema bolıp tabıladı. Onı ápiwayı qara yashik sxeması arqalı ańlatıw múmkin.
II. Model dúzilisi menen gúzetshine eksperimentlar qılıw ushın keń maydan tuwıladı. Modeldiń parametrlerin bir neshe ret ózgertirip, obiektti iskerligin eń optimal jaǵdayın anıqlap, odan keyin turmısda qóllaw múmkin. Real obiektler ústinde eksperiment qılıw kóplegen qátelerge hám úlken ǵárejetlerge alıp keliwi múmkin.
III. Model, noshakl sistemanı, matematikalıq formulalar járdeminde qáliplestiriwge múmkinshilik beredi hám EHMlar járdeminde sistemanı basqarıwǵa járdem beredi.
Iv. Modellestiriw úyreniw hám biliw procesin keńeytiredi. Model payda etiw ushın obiekt hár tárepleme uyreniledi, analiz etiledi. Model dúzilgeninen keyin, onıń járdeminde obiekt tuwrısında jańa maǵlıwmatlar alıw múmkin. Sonday etip, obiekt tuwrısındaǵı biliw procesi to'xtovsiz processga aylanadı.
Modellestiriw procesi hám basqıshları xarakteristikası.
1-basqısh. Ekonomikalıq mashqalanıń qoyılıwı jáne onıń teoriyalıq sapa tárepten analizi.
2-basqısh. Dúzilgen ekonomikalıq -matematikalıq modeldiń matematikalıq analizi.
3-basqısh. Ekonomikalıq -matematikalıq modeldi dúziw.
4-basqısh. Modellashtirilayotgan obiekt boyınsha ekonomikalıq maǵlıwmatlardı tayarlaw.
5-basqısh. Máseleni sheshiw algoritmın dúziw, kompyuter programmaları -ni tayarlaw hám olar tiykarında máseleni esaplaw, sheshimin alıw.
6 -basqısh. Máseleniyechimining muǵdarlıq analizi jáne onıń ámeldeqo'llanilishi.

Ehtiyojlarni qondirish vositalari va usullari. Inson fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ruhiy ehtiyojlarga ega ekanligini va bu ehtiyojlar yakka ehtiyoj, guruhiy ehtiyoj va umumjamiyat exhtiyojlari ko’rinishida namoyon bo’lishini ko’rib chiqdik. Aytib o’tilgan barcha turdagi ehtiyojlar maqsadga muvofiq ravishda qondiri-lishini talab qiladi. Har bir hamda ayrim iste’molchiga qoniqish baxsh etadigan yoki naf keltiradigan tovarlar va xizmatlar sotib olishni va ishlatishni hohlaydi. Bu tovarlar va xizmatlarning ro’yxati xayron qolarlik darajada xilma xil va ko’pdir: uy-joy, pal’to, tugma, un, konfet, ip, televizor, ketmon, elektr xizmati, o’yinchoq, tufli, dasturxon, kitob, shifonner, chelak, kompakt-disk, atir-upa, radio ta’miri, munchoq, va boshqalar. Kundalik hayotda inson ehtiyojlarini qondirishga kerakli mahsulotlarni ikki turga ajratadilar:

a) hayotiy ehtiyoj buyumlari (oziq-ovqat, uy-joy, kiyim-kechaklar);

b) zebu-ziynat buyumlari (oltin, qimmatbaho buyumlar, shirinliklar, ondatra telpagi, norka shubasi, brilliant).

Hayotda shunday o’zgarishlarning guvohi bo’lib turamiz: Ahmadullo uchun birinchi hayotiy ehtiyoj buyumi bo’lgan narsa (masalan, avtomobil, ondatra telpagi) bo’lsa Rahmatullo uchun zebu-ziynat buyumi bo’lish mumkin. Yoki bir necha yillar oldin aholi uchun zebu-ziynat buyumi bo’lgan narsalar keyinroq birinchi hayotiy ehtiyoj buyumlariga aylanib qolishi mumkin.

Masalan, yaqin yillarda ham televizor, magnitofon, kiryuvgich, soat, gilam kabilar zebu-ziynat buyumi sanalar edi. Hozirgi kunlarga kelib ular birinchi hayotiy ehtiyoj buyumlariga aylanib qoldi.

Moddiy ehtiyojlar insonlardan tashqari xususiy korxonalarga, davlat korxonalari, tashkilotlari va muassasalariga, jamoat tashkilotlariga ham xosdir. Har bir korxona doimo fan-texnika yangiliklariga, mashina mexanizmlarga, yangi xil xom-ashyo va yoqilg’iga, energiyaga ehtiyoj sezadi.

Insonlarga xos siyosiy, ma’naviy, ruhiy, huquqiy ehtiyojlarning qondirilishi ham moddiylik bilan boliq. Siyosiy ehtiyojni qondirish uchun siyosiy gazetalar, jurnallar, adabiyotlar, majlislarda qatnashish yoki majlislarni o’tkazish uchun muxtasham binolar, zallar, transport vositalari zarur.

Qisqasi, insoniyat jamiyati ehtiyojlarining asosida moddiylik yotadi. Moddiy ehtiyojlar cheksiz. Jamiyat iqtisodiy faoliyatining pirovard maqsadi yoki vazifasi — xuddi shu cheksiz, xilma xil ehtiyojlarni qondirishga intilishdir. Ammo, o’ziga xos muammo shuki, moddiy ehtiyojlar cheksiz, bu ehtiyojlarni qondirishga kerakli iqtisodiy resurslar cheklangandir. Inson ehtiyojlarining umumiy hajmi iqtisodiy resurslar hajmi-ga nisbatan ancha ko’pdir. Shunday ekan, jamiyat hohlagan hajmdagi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish imkoniyatiga hech qachon erisholmaydi.

Insoniyat jamiyati paydo bo’libdiki, cheksiz moddiy ehtiyojlarni talab darajasida qondirishga harakat qilib keladi. Yuksalib kelayotgan ehtiyojlarni qondirishning birdan-bir vositasi ishlab chiqarish ekanligi ming yillar avval ma’lum bo’lgan. Ming yillardan buyon ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish rivojlanib, takomillashib kelmoqda. Bu jarayon davlatni vujudga kelishi bilan yanada tezlashdi.

Davlatning paydo bo’lishi bilan aholi ehtiyojlarini qondirishning ichki va tashqi manbalari to’g’risida bosh qotirish boshlandi.

Aholi ehtiyojlarini qondirishning ichki manbai—mamlakat hududidagi iqtisodiy resurslarni ishga solishi natijasida yaratiladigan boyliklardir. Bu boyliklar mehnatni tashkil etish va resurslardan samarali foydalanish yo’li bilan yaratiladi. Bunda inson mehnati unumdorligi juda katta rol o’ynaydi. Mehnat kishilari ishlab chiqarishga qanchalik faol, samarali faoliyat ko’rsatsa, shunchalik ko’p moddiy ne’matlar yarati-ladi, resurslar tejaladi va ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari oshadi.

Mehnatni tashkil etish va amalga oshirishda ehtiyoj kishilarni mehnatga jalb etishning o’ziga xos undovi, boisi (motivatsiyasi) xizmatini bajaradi. Ehtiyoj bor ekan odamlar ishlashga, moddiy-ma’naviy ne’matlarni yaratishga majburdirlar. Lekin, odamlar yakka holda, faqat o’z ehtiyojini qondirish uchun harakat qilmaydi. Har bir inson jamiyatda, odamlar orasida yashaydi, uning taqdiri butun jamiyat taqdiri bilan bog’langan. Shunday ekan ular ijtimoiy mehnatda qatnashishlari zarur.

Insoniyat jamiyati ijtimoiy mehnatga jalb etishning quyidagi usullaridan foydalanib kelgan: zulm va kaltak yo’li bilan mehnatga jalb etish, iqtisodiy chorasizlik yo’li bilan mehnatga jalb qilish; xulq-atvor hohish yo’li bilan mehnatga jalb etish.

Jamiyat a’zolarini mulkdorlarga va mulksizlarga ajralib qolishi mehnatni tashkil etish va boshqarishni ancha qiyinlashtirdi. Mulksiz kishilarni ishlab chiqarishga o’z hohishlari bilan kirib kelishlari va ishlab chiqarish jarayonida ongli holda, o’zlarida mujassamlangan butun iqtisodiy imkoniyatlarini ishga solib mehnat qilishdan manfaatdorligi keskin kamaydi.

Sanoat ishlab chiqarishini vujudga kelishi, ishlab chiqarishda mashina mexa-nizmlardan keng foydalanish—mehnatga bo’lgan talabni qiskartirdi, minglab million-lab mehnatga yaroqi odamlar ishsiz, shu bilan bir vaqtda tirikchilik vositalarisiz qoldi. Kapitalizm deb ataluvchi tuzumda mulksizlik va uning oqbatida kelib chiqqan ochlik, nochorlik mehnat kishilarini ishlab chiqarishga «iqtisodiy majburlab» olib kirdi.

XX asr — fan-texnika inqilobi asri bo’ldi. Bu asr o’n yilliklarida ishlab chiqa-rishni elektrlashtirish, mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, komp’yuterizatsiya-lashtirish ishlari amalga oshirildi, biotexnologiyadan keng foydalanilmoqda. Har bir ish joyining bahosi beqyos darajada o’sdi. Bu ish joylarida faoliyat ko’rsatayotgan ishchi-hodimlarning yaratuvchilik imkoniyatlari juda kengaydi. Mehnatning aksariyat ko’p hissasi murakkab mehnatga, oliy bilim, yuksak intellektual qobiliyat talab qiladigan aqliy mehnatga, shu bilan birga, katta daromad keltiradigan mehnatga aylana boshladi. Yana bir haqiqat shuki, bu asrda ayrim mamlakatlarning (u kattami, kichikmi, taraqqiy etganmi, kam tarixiy etganmi, bundan qat’iy nazar) iqtisodiy hayoti xalqaro bozorga bog’liq, bo’lib qoldi. Qaysi mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar haridorgir bo’lsa, bu mamlakatning jahon bozoridagi ta’sir doirasi kengayib boradi, u oladigan foyda ko’p bo’ladi, aholi ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari oshib boradi. Albatta, tovarlar va xizmatlarning sifati va turli-tumanligi va tashabbuskorligiga bog’liq. Har bir ishchi o’z korxonasini o’z oilasidek qadrlashi, uni rivojlanishi va xalqaro obro’-e’tibor qozonishi uchun o’z hissasini qo’shishga intilishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari asosida borayotgan dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda mulksizlarni mulkdorlarga aylanish jarayoni yuz bermoqda. Bu mamla-katlarda mehnatga jalb etishning xulq-atvor va hohish yo’lidan foydalanish boshlandi.

Mamlakat aholisining yuksalib boruvchi ehtiyojlarini qondirishda tashqi manba-lardan foydalanish tarixi ham o’ziga xosdir. Asrlar davomida kuchli davlatlar o’zga mamlakatlar hisobiga boyish maqsadida harakat qilib keldi. Insoniyat qanchadan-qancha mintaqaviy va jahon urushlarining guvoh bo’ldi. Qudratli armiyalar tashkil etib boshqa mamlakatlar hududlarini bosib olib, behisob o’ljalarni qo’lga kiritish, mag’lub mamlakatlar xalqlarini asir olib, ular mehnati hisobiga, Shu mamlakatlardan olinadigan o’lpon va soliqlar hisobiga boyish, o’tmish imperiyalarining asosiy maqsadi bo’lgan.

Hatto ilmiy yo’nalishga ega bo’lgan buyuk geografik kashfiyotlarning asosiy maqsadi o’zga yurtlarni bosib olib, boyliklarini o’marish bo’lgan. Ilmiy izlanishlar olib borish uchun okeanlararo yo’lga chiqqan ulkan kemalarda olimlar bilan birga kuchli armiya va hisobsiz qurol-yarog’lar suzib borgan. Xalq xo’jaligi davrga kelib aholi ehtiyojlarini qondirishning tashqi manbaida tub o’zgarishlar yuz berdi. Aytib o’tganimizdek, mamlakatlar dunyo bozori foydasidan ko’proq hissani egallab olishlari uchun jahon bozorining kattaroq qismini egallab olishlari kerak. Bunga jahon bozoridagi raqobatga bardosh bera oladigan yangi, xaridorgir tayyor tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish, o’zga mamlakatlardan arzon narxda resurslar sotib olish orqali erishiladi. Ehtiyojlarning qondirilishi samarali ishlab chiqarish bilangina cheklanmaydi. Buning uchun iqtisodiyotnint taqsimlash va ayriboshlash kabi jihatlari ham maqsadga muvofiq, amal qilish, hayotiy ne’matlar taqsimlanish va ayriboshlash orqali iste’molchilarga kerakli miqdorda, tarkibda etib borishi talab qilinadi.

Kishilik jamiyati shaxsiy ehtiyojni qondirishning ikki usulidan foydalanib kelmoqda:

1. Ehtiyojni natural iste’mol orqali qondirish;

2. Ehtiyojni tovar iste’moli orqali qondirish.

Birinchi usul yaratilgan mahsulotni ishlab chiqarilgan joyning o’zida, uning egalari tomonidan bevosita iste’mol etilishidir. Dehonchilik mahsuli bo’lgan don, meva, sabzavot, go’sht, sut kabilarni dehqonning o’zini o’z oilasi bilan iste’mol etishi bunga misoldir. Ehtiyojning bunday usul bilan qondirilishi quloq iqtisodiyotga, xususan natural iqtisodiyotga xos bo’lgan.

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ehtiyojlar tovarlarni sotib olish orqali qondiriladi. Bu iqtisodiyotda ishlab chiqarish ixtisoslashgan bo’lib, ishlab chiqarilgan mahsulotlar o’zgalar ehtiyojini mo’ljallaydi va shu sababli bozorga chiqdi. Bozorda mahsulotlar sotilib, pulga aylanadi tushgan pulga sotuvchi o’ziga kerakli tovarlar va xizmatlarni sotib oladi va iste’mol qiladi. Bu usul ehtiyojni tovar iste’moli orqali qondirilishini bildiradi.

Ko’rib o’tganimizdek, cheksiz ehtiyojlarni qondirishining asosiy vositasi ishlab chiqarishdir, moddiy ne’matlar ishlab chiqarish uchun mehnat qilinadi. Jamiyat a’zolarining mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik ko’p moddiy ne’matlar yaratiladi. Moddiy ne’matlarni ko’p bo’lishi — cheksiz ehtiyojlarni to’laroq, qondirishga imkon beradi. Kishi mehnati unumdorligi ko’p jihatdan uning bilimi, kasb-hunari, mehnatga ongli yondashuvi, harakati bilan bog’liq. O’zbekistonda tarmoqli tizimda amalga oshirilayotgan islohotlarning umumiy yo’nalishi — barkamol avlodni voyaga yetkazishga qaratilgan. Barkamol inson ehtiyojlari baland bo’ladi va bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari ham yuksakligi bilan ajralib turadi.