1. Sulıw jazıw tariyxınan maǵlıwmatlar. Ataqlı sulıw jazatuǵın adamlar haqqında maǵlıwmat
Download 23.93 Kb.
|
taza jazıw2
RE J A: 1. Sulıw jazıw tariyxınan maǵlıwmatlar. 2. Ataqlı sulıw jazatuǵın adamlar haqqında maǵlıwmat. 3. Sulıw jazıw metodikası pániniń predmeti. 4. Sulıw jazıw metodikası pániniń maqset hám wazıypaları. Tayansh sózler: XV - XVI ásirlerde Orta Aziyada xattotlik bolǵan sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem ónerikórinetuǵındalari. Sulıw jazıw metodikası pániniń tarawları, úyreniw obiektleri. Ózbek xalqi uzaq ásirlik tariyxında jaratıp qaldırǵan miyraslarında sulıw jazıw kórkem óneri bólek orın iyeleydi. Arab istilosidan keyin orta Aziya xalıqları tárepinen islam dininiń qabıl etiliwi munasábeti menen arab jazıwı da kirip keledi. Orta ásirlerde hár qanday dóretpe qolda kóshirilip kitap etilgen. Elegant kitap kóshiriw úlken óner hám kórkem óner esaplanǵan. Bul óner iyeleri tariyxda sulıw jazatuǵın adam atı menen ataqlı bolǵanlar. Sulıw jazatuǵın adamlaming kóshirgen kitapları kisilerdi tınıshsızlanıwǵa salıp olardı zavqlantirgan. Sol sebepli de sulıw jazatuǵın adamlıq menen at shıǵarǵan shaxslar ápiwayı kisiler emes, bálki sol dáwirdiń ılım- bilim hám iri mádeniyat ǵayratkerleri esaplanǵan. Qolda kóshirilgen hár bir dóretpe kórkem óner káramatı sıyaqlı kemde-kem ushraytuǵın dóretpe esaplanǵan. XIV- XVI ásirlerde bir qansha uqıplı - artistler- elegant kitaplardıń dóretiwshileri jetisip shıqtı. Muhammad bin Husayn At- Tibiy, Mir Ali Tabriziy, Xorezmiy, Sultan Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqalam, Munislar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bulardan tısqarı orta ásirlerde jasaǵan bir qansha alım hám bilimli adamlar jaslıqtan háttetlik kórkem ónerin iyelep, keyinirek xatkerlikte de at shıǵarganlar. Olar tek óz shıǵarmalarınıńgma emes, bálki basqa avtorlardıń dóretpelerin de kóshirganlar. Mısalı, Xofiz Sheroziy, Xisrav Dehlaviyning «Xamsa»sini kóshirgen. Alisher Navaiydıń moxir sulıw jazatuǵın adam ekenligi tariyxıy dereklerden malum. Zaxiriddin Muxammad Bobur arab grafikasında turkey xalıqlarǵa iykemlestirip «Xatti Boburiy» dep atalǵan alipbe jarattı. Munis Xorezmiy sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem óneri haqqında «Sawatı tálim» atlı qollanba jazdı hám Alisher Nawayınıń «Xamsa»sini asa elegant xat menen kóshirdi. Ornıqlıiy da júdá mayda nastaliq hám ziyana xati usılında bayoz kóshirgen. Bulardıń hámmesi sonı kórsetedi, Orta Aziyada elegant kitap jaratıw texnikası oylap tabıw etilmegen bir dáwirde xatkerlikke talap aqırındada kúshli bolǵan. Qol jazbalardı kitap xoliga keltiriwde bir neshe qánigeler qatnasqanlar. Bul processda qoqozrez (qaǵaz quyuvchi), sulıw jazatuǵın adam (kalligraf), muzaxxib (altın suwı menen bezew beretuǵın ), lawoh (kartina chizuvchi), musawir (súwretshi) hám saxxof (muqabashı ) qatnasadı. Sol tártipte tayarlanǵan elegant kitaplar shaqlar, ullı ilimpazlar hám shayırlar kitapxanalarında saqlanar edi. Orta Aziya ustaları, ásirese, Samarqand hám Buxara ustaları qaǵaz islewde úlken shuxrat qazanǵan edi. Olardıń qaǵazları miytin hám tegis edi. Sulıw jazatuǵın adam ushın bolsa áne sonday sapalı qaǵazlar kerek bo'lar edi. Qaǵazlar kustar halda túrli usıllarda tayarlanǵan. Sulıw jazatuǵın adamdıń dóretpe kóshiriw quralları : «sayyox», «qamish qálem», «mistar» (transpornat), qálemdiń uchini shıǵarıp turıw ushın «kalamtarosh», qamıs qálemdiń uchini kesiw ushın jasalǵan arnawlı suyek plastinka «qalamqat»den ibarat bolǵan. Qamıs qálem sulıw jazatuǵın adamdıń tiykarǵı jazıw quralı esaplanǵan. Onı tayarlaw da bólek kórkem óner talap etken. Qamıs qálemnen qaǵazǵa siyox tóbemaslik ushın hám de qálemde mudam jetkilikli dárejede siyox bolıwı ushın siyoxdon (dáwet) ga to'lguncha jipek los salınǵan. Siyoxga bo'ktirilgan jipek loslar qálemdiń jetkilikli muǵdarda siyox menen támiyinleniwine járdem bergen. Sulıw jazatuǵın adamlar texnikalıq wazıypalardan tısqarı óz jazıw usılların da islep shıǵarıwǵa intilganlar. Mısalı, XII ásirden baslap sulıw jazatuǵın adamlar turmısında ko'fiy xati usılı keń orın aldı. Bul usıl tiykarında arab jazıwınıń tómendegi altı qıylı tiykarǵı usılları maydanǵa keledi: 1. Suls xati - bul xatning tórt baxrasi tegis eki baxrasi domalaq formada jazılǵan. 2. Arab jazıwınıń bir usılı xati - bul xatning oylap shıǵarıwshısı ataqlı sulıw jazatuǵın adam Ibn Muqla' esaplanadi. 3. Muzaxxak xati - bir bólek bólegi tegis bolıp, qalǵan bólekleri domalaq formada jazıladı. Rayxoniy xati - shınnan kelip shıqqan bolıp onıń oylap shıǵarıwshısı Ibn Bawob bolıp tabıladı. 4. Tavqe xati - yarım tegis yarım domalaq sızıqtan shólkemlesken. 5. Riqo xati - kópshilik háripler bir-birine qurama etip jazıladı. Joqarıda kórsetip ótilgen xatlardıń hár biri óz ornında qollanıp kelingen. Muxakqaq - tárip hám qosıqlar jazıwda, suls - ilimiy dóretpeler hám xat yo'1- jol-jobalarında, rayxoniy hám arab jazıwınıń bir usılı - qıssa hám xabarlarda, tavqe-buyrıq hám húkimlerde, riqo- xatlarda isletilingen. Odan tısqarı, bul altı tiykarǵı usıldıń hár biri jińishke hám qalın qálemlerde jazılıwı nátiyjesinde taǵı on eki qıylı xatni shólkemlestirgen. Sol sebepli de eski mekteplerde jazıw mamanlıǵın hámme oqıwshılar da tolıq iyelep almaǵanlar jazıwǵa qıynalıwdıń taǵı bir sebebi kóp. Xarflarning sózde qollanıw ornına qaray hár túrlı forma aldılarr. Eski mektepte harflaming nusqaǵa qaray, alfavit tártibinde úlken-úlken etip jazıw «sarxat» dep atalib, geyde sarxat jazıw bir-eki jılǵa shozılǵan. Sarxat jazıwǵa uyretilgandan keyin «murakkabot», yaǵnıy xarflarni bir-birine qoyıp jazıp uyretilgen. Quramalıotdan keyin «muqattaot» shınıǵıwı, yaǵnıy báyit hám rubayılar kóshirip jazıw uyretilgen. Eski mektepte muqattaotga júdá kóp waqıt sarp etiw etilgen. Balalar duoi sálemdi jazıwdı bilseler, olardıń xat-sawatı shıqqan esaplanǵan. Eski mektepte sulıw jazıwǵa bólek áhmiyet berilgen, biraq sulıw jazıw shınıǵıwları ushın zárúr bolǵan qaǵıydalar júzeki túsintirilgen. Shıraylı jazıwǵa úyretiw waqtında tek qálemdi qanday ustaw qaǵıydalarigina eslatilgan. Qálem menen bir ret jazılǵannan keyin onıń ústinen qayta jazıwǵa jol qoyılmaǵan, bul jazıw qaǵıydaların saqlaw daǵı birden-bir usıl bolǵan. Balalarǵa joqarıdagiga uqsas ayırım yo'1-jol-jobalar kórsetilgeni menen olardıń kóz menen qaǵaz ortasındaǵı aralıqtıń tuwrı saqlanıwına itibar berilmegen. Hátte jazıw waqtında dem alıw da ta'qiqlangan. Eski mektepte sulıw jazıw qaǵıydaların úyretiwshi birden-bir «Mufradot» kitapı bolǵan. Domlalar jazıwdı úyretiw hám sulıw jazıw shınıǵıw etdirishda sol kitaptan paydalanǵanler. Bul waqıtta sulıw jazıwǵa úyretiwdiń birden-bir jolı kóshirip jazıw. Kónlikpesin payda etiw bolǵan. Balalar ushın arab alfavitinde jazıw júdá qıyın bolıp, ol jaǵdayda qandayda bir noqattıń orınsız qoyılıwı yamasa noqatlar sanınıń kem yamasa artıq bolıwı sózdiń mánisin tupten ózgertirip jibergen. Sol sebepli, arab jazıwında júdá ıqtıyat bolıp jazıw zarrur edi. Áne sonday bir waqıtta sulıw jazıw bolıwdı, hár bir harfni tuwrı hám anıq jazıwdı talap qılıw, bul máselege adamlardıń dıqqatın tartıwda sulıw jazıw tálimin úyretiwshi metodikalıq qóllanba júdá zárúrli edi. Bul jumısqa birinshi bolıp shayır hám sulıw jazatuǵın adam Shermuhammad Avazbek balası Munis (1778-1829 ) bel baylanıstıradı. Munis 1804 jılda ózbek tilinde «Sawatı tálim» atlı qollanba jazadı. Onıń bul qollanbası ámeliy hám de teoriyalıq 1948 jılda YE. v. Guryanov tárepinen dúzilgen «Jazıw shınıǵıwlarınıń psixologiyalıq esletpelari» hám «Alipbe dáwirinde jazıwǵa úyretiwdiń psixologiyasi hám metodikasi» atlı qóllanbalarda bolsa jazıw procesine ilimiy tiykarda yondoshiladi hám jazıwdıń psixofiziologikalıq tiykarları ashıp beriledi. Avtor bul qo'lanmalarda oqıwshılardıń dıqqatın baslanǵısh klaslarda sabaqtıń natiyjeliligin asırıwshı qatar shárt-shárayatlarǵa tartadı hám de ámeliy kórsetpeler beredi. 1959 jılda YE. v. Guryanovning «Jazıwǵa úyretiw psixologiyasi» kitapı baspa etildi. Bul qóllanbada, tiykarlanıp, jazıwǵa úyretiw psixoldogiyasi tolıq ashıp beriledi, hám de eski kalligrafik jazıw sisteması sın pikir etiledi. Avtor basım menen jazılatuǵın jazıw sistemasın mısallar menen kórsetip beredi, hám de ámeldegi jazıw grafikasın ápiwayılastırıwdı talap etedi. Jazıw qurallarınıń rawajlanıwlasıp barıwı menen YE. v. Guryanov tárepinen usınıs atırǵan jazıw sisteması 1970 jıldan baslap mekteplerde keń qollanila baslandı. 1965 jıldan baslap ózbek mekteplerinde jańa ápiwayılastırılgan háripler tiykarında jazıwǵa úyretiw boyınsha tájiriybe jumısları alıp barıldı. Tájiriybe juwmaqları sonı kórsetdiki, ápiwayılshtirilgan háripler zaman talabına tolıq sáykes keledi. 1970 jıldan baslap barlıq orıs alfaviti tiykarında oqıtılatuǵın mektepler ushın jańa, ápiwayılastırılgan háripler menen sulıw jazıw kitapları hám de metodikalıq qóllanbalar shıǵarıla baslandı. Sol atap aytqanda, ózbek mektepleri ushın da sulıw jazıw sabaqlıqları jaratıldı. Biraq bul sabaqlıq hám metodikalıq kórsetpeler házirde jańa programma tiykarında islep atirǵan baslanǵısh klass oqıtıwshılarınıń talabına juwap bere almay qaldı. Sulıw jazıwǵa úyretiwdiń maqset hám wazıypaları Sulıw jazıw sabaqları birinshi klass de sawat úyretiw dáwiri tawsılǵannan keyin 4-sherekten baslap bólek alıp barıladı. Biraq dáslepki sulıw jazıw ilmiy tájriybeleri oqıwshılar mektepke qádem qoyǵannan baslap ámelge asıriladı. Birinshi klass de jazıw sabaqları sulıw jazıw mamanlıǵın ósiriw arqalı alıp barıladı. Shıraylı hám taza jazılǵan xat jazayınotgan shaxstıń mádeniyatın jáne onı oqıytuǵın kisige salıstırǵanda húrmetin de belgileydi. Házirgi kúnde pán-texnika rawajlanıwınıń ósiwi arqalı kúndelik turmısımızdıńda hár túrli (qaǵazlardan ) hújjetlerden keń paydalanamız, hár túrlı konspektler, jumıs qaǵazları, esabatlar keń orın alıp atır. Bulardıń hámmesi tek shıraylı hám anıq hám jazıw menen birge, tezlikti de talap etedi. Ulıwma tálim hám óner mektepti islox qılıwdıń tiykarǵı baǵdarlarında kórsetilgeni sıyaqlı jazıw sabaqlarında háriplerdi anıq, taza hám shıraylı jazıwdı jetilisken úyretiw talap etiledi. Biraq kishi múddet ishinde oqıwshılarda shıraylı, tez hám taza jazıw ilmiy tájriybelerin ósiriw múmkin emes, onıń ushın bir neshe jıl talap etiledi. Sulıw jazıwǵa úyretiw ushın balalardıń mektepke qádem qoyǵan kúnlerinen baslap tómendegi wazıypalardı orınlawları talap etiledi: 1. Jazıw waqtında partada tuwrı otırıw 2. Avtoruchkadan tuwrı paydalanıw 3. Dápterden tuwrı paydalanıw 4. Jazba hám baspa háriplerdiń forması menen tanıstırıw. 5. Jazba forma daǵı háripler járdeminde buwın, sóz hám gáp dúziwge úyretiw. Joqarıda kórsetip ótilgen ilmiy tájriybeler qálipleskennen keyin sulıw jazıw sabaqlarına olar bekkemlenedi. Sulıw jazıw mamanlıǵın qáliplestiriw ushın birinshi náwbette háriplerdiń formasın tuwrı tasawur etiwge, birdey qıyalıqta (65%) jazıwǵa, sózlerde háriplerdi tuwrı bólewge sózlerdi qatarlarǵa tuwrı jaylastırıwǵa uyretiledi. Dápter sızıqların birin-ketin almasıwı dawamında háriplerdiń qiyaligini hám olar arasındaǵı aralıqtı tuwrı saqlaw kishi hám bas háriplerdiń qatnasın tuwrı shamalap jazıwǵa úyretiw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Sonıń menen birge sulıw jazıw sabaqlarında malum gruppaǵa tiyisli hraflarni jazıwǵa úyretiwde oqıwshılarda ushraytuǵın ayırım tipik qátelerdiń aldın alıw hám ońlaw ústinde de jumıs aparıw kerek. Jazıwdıń tezligi asıwı menen ayırım bir-birine uqsas háriplerdiń formasın buzib jazıw qalları dus kelgende bolsa olardı qayta shınıǵıw etdiriw kerek. Birinshi hám ekinshi klaslarda sulıw jazıwǵa úyretiwde sızıqlı dápterlerden tuwrı paydalanıwǵa bólek itibar beriw zárúr. Birinshi klassta kishi háriplerdiń biyikligi hám qiyaligi sızıqlar járdeminde shegaralanǵan sonda da, bas háriplerdi jazıwda oqıwshılar qatege jol qoyıwları múmkin. Bir sızıqlı dápterge jazıwǵa ótilgende bolsa oqıwshılar aldına qatar wazıypalar qóyıladı, endi olardan háriplerdiń biyikligin, qiyaligini hám háriplerdiń arasındaǵı aralıqlardı shamalap jazıwları talap etiledi. Chimroyli o'zuvga úyretiw ulıwma didaktik qaǵıydalar menen birge jazıw mamanlıǵın qáliplestiriwshi qaǵıydalardı da óz ishine aladı. Ulıwma didaktik qaǵıydalar, qaytalanǵanlıq kórgezbelilik jas hám ayriqsha ayrıqshalıqlardı esapqa alıw, túsiniklilik, sanalılıq xusnixat qaǵıydaların ámelge asırıwda júdá zárúrli bolıp tabıladı. Ásirese, kórgezbelilik Principi sulıw jazıw mamanlıǵın sıńırıwda zárúrli rol oynaydı. (Bul haqqında biz keyin tolıq toqtap ótemiz.) Hár bir oqıwshı ol yamasa bul harfni túsinip, jazılıwın, háriplerdiń bir-birine baylanısıwın, kishi hám bas xarflarning bir-birine qatnasın, biyikligin, qiyaligini, avtoruchkani ustaw hám tuwrı otırıw qaǵıydaların jaqsı biliwleri kerek. Jazıwǵa úyreniw dáwirinde alınǵan bilim hám ilmiy tájriybeler oqıwshılar ushın turaqlı qaǵıyda bolıpqolishi zárúr. Sulıw jazıw ilmiy tájriybelerin ósiriwde eń birinshi qaǵıyda bul gigiyenik talaplar hám jazıwdıń qiyaligini tuwrı saqlawǵa uyretilip, keyininen hárip hám hárip elementleri arasındaǵı aralıqtı shamalap jazıw qaǵıydaları sińirip barıladı. Bul qaǵıydalar keyinirek II klassta ótkeriletuǵın xusnixat sabaqlarında rawajlanıwlashtirilib barıladı. Bul qaǵıydalardı oqıwshılar este saqlap qalıwı múmkin. Hár bir jazıw shınıǵıwı anıq maqset tiykarında ańsat túsinikli alıp barılıwı kerek. Onıń ushın sulıw jazıwǵa úyretiwdiń túrli usıllarınan paydalanıw kerek. Sulıw jazıw mashinkalarini esten shıǵarmaslik ushın sistemalı túrde tákirarlap barıw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Balalardıń jazıw ilmiy tájriybelerin payda etiwde olardıń jas hám ayriqsha qásiyetleri: barmaq hám qol muskullarınıń háreket tezligi, oraylıq nerv sisteması tárepinen nerv muskullarınıń orınlanıwı esabına alınıwı kerek. Ayniqs'a, altı jaslı balalar ushın jazıw procesi júdá qıyın esaplanadı. Bul dáwirde olardıń fizikalıq ósiwlerin, álbette, esapqa alıw kerek. Altı jaslı balalar, qol háreketin uzmay, ayırım hárip elementlerin xarflarni, keyinirek ápiwayı elementli sózlerdi jaza aladılar. Bul dáwirde olardan ayırım qıyın elementli, cho'zinchoq sheńber formasındaǵı háriplerdi qol háreketin uzmay jazıwdı talap etiw múmkin emes. Jazılıwı qıyın hárip hám sózlerdi az-azdan shınıǵıw etdiriw arqalı jıl dawamında uyretip barıladı. Ekinshi klasstan baslap balalar qol háreketin uzmay, cho'zinchoq sheńber formasındaǵı xarflardan shólkemlesken hárip, buwın hám sózlerdi jazıwǵa uyretiledi. Sulıw jazıw sabaqlarında háriplerdiń forması ústinde shınıǵıw ótkerilgende ápiwayınan quramalına tárep alıp barıladı, sebebi alfavit degi barlıq sharflar jazılıw formasına qaray gruppalarǵa ajratıladı. Balalardı sulıw jazıwǵa úyretiwde oqıtıwshı olardıń ózine say xususiyatlarini da esapqa alıwı shárt. Oqıtıwshı hár bir oqıtıwshınıń qanday ótiwirini, ruchkani qanday ustawın, dápter tutıw jaǵdayın, xarflarni qanday jazayınotganligini aste yamasa tez jazıwın gúzetip barıwı zárúr. Oqıwshılardaǵı bul múmkinshiliklerdi gúzetip barǵan oqıtıwshı sulıw jazıw sabaqların tuwrı quraydı, ayırım oqıwshılarǵa jalǵız -jalǵız járdem kórsetiwde qrynalmaydi hám ata-analarǵa da tuwrı kórsetpe bere aladı. Download 23.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling