1. Sulıw jazıw tariyxınan maǵlıwmatlar. Ataqlı sulıw jazatuǵın adamlar haqqında maǵlıwmat

RE J A:
1. Sulıw jazıw tariyxınan maǵlıwmatlar.
2. Ataqlı sulıw jazatuǵın adamlar haqqında maǵlıwmat.
3. Sulıw jazıw metodikası pániniń predmeti.
4. Sulıw jazıw metodikası pániniń maqset hám wazıypaları.
Tayansh sózler:
XV - XVI ásirlerde Orta Aziyada xattotlik bolǵan sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem ónerikórinetuǵındalari. Sulıw jazıw metodikası pániniń tarawları, úyreniw obiektleri.
Ózbek xalqi uzaq ásirlik tariyxında jaratıp qaldırǵan miyraslarında sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem óneri bólek orın iyeleydi. Arab basqınshılıǵınan keyin orta Aziya xalıqları tárepinen islam dininiń qabıl etiliwi munasábeti menen arab jazıwı da kirip keledi. Orta ásirlerde hár qanday dóretpe qolda kóshirilip kitap etilgen. Elegant kitap kóshiriw úlken óner hám kórkem óner esaplanǵan. Bul óner iyeleri tariyxda sulıw jazatuǵın adam atı menen ataqlı bolǵanlar. Sulıw jazatuǵın adamlaming kóshirgen kitapları kisilerdi tınıshsızlanıwǵa salıp olardı zavqlantirgan. Sol sebepli de sulıw jazatuǵın adamlıq menen at shıǵarǵan shaxslar ápiwayı kisiler emes, bálki sol dáwirdiń ılım- bilim hám iri mádeniyat ǵayratkerleri esaplanǵan. Qolda kóshirilgen hár bir dóretpe kórkem óner káramatı sıyaqlı kemde-kem ushraytuǵın dóretpe esaplanǵan.
XIV- XVI ásirlerde bir qansha uqıplı - artistler- elegant kitaplardıń dóretiwshileri jetisip shıqtı. Muhammad bin Husayn At- Tibiy, Mir Ali Tabriziy, Xorezmiy, Sultan Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqalam, Munislar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Bulardan tısqarı orta ásirlerde jasaǵan bir qansha alım hám bilimli adamlar jaslıqtan háttetlik kórkem ónerin iyelep, keyinirek xatkerlikte de at shıǵarganlar. Olar tek óz shıǵarmalarınıńgma emes, bálki basqa avtorlardıń dóretpelerin de kóshirganlar. Mısalı, Xofiz Sheroziy, Xisrav Dehlaviyning
«Xamsa»sini kóshirgen. Alisher Navaiydıń moxir sulıw jazatuǵın adam ekenligi tariyxıy dereklerden malum. Zaxiriddin Muxammad Bobur arab grafikasında turkey xalıqlarǵa iykemlestirip «Xatti Boburiy» dep atalǵan alipbe jarattı. Munis Xorezmiy sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem óneri haqqında «Sawatı tálim» atlı qollanba jazdı hám Alisher Nawayınıń «Xamsa»sini asa elegant xat menen kóshirdi. Ornıqlıiy da júdá mayda nastaliq hám ziyana xati usılında bayoz kóshirgen. Bulardıń hámmesi sonı
kórsetedi, Orta Aziyada elegant kitap jaratıw texnikası oylap tabıw etilmegen bir
dáwirde xatkerlikke talap aqırındada kúshli bolǵan. Qol jazbalardı kitap xoliga
keltiriwde bir neshe qánigeler qatnasqanlar. Bul processda qoqozrez
(qaǵaz quyuvchi), sulıw jazatuǵın adam (kalligraf), muzaxxib (altın suwı menen bezew beretuǵın ),
lawoh (kartina chizuvchi), musawir (súwretshi) hám saxxof (muqabashı ) qatnasadı.
Sol tártipte tayarlanǵan elegant kitaplar shaqlar, ullı ilimpazlar hám shayırlar
kitapxanalarında saqlanar edi.
Orta Aziya ustaları, ásirese, Samarqand hám Buxara ustaları qaǵaz
islewde úlken shuxrat qazanǵan edi.
Olardıń qaǵazları miytin hám tegis edi. Sulıw jazatuǵın adam ushın bolsa áne sonday sapalı
qaǵazlar kerek bo'lar edi. Qaǵazlar kustar halda túrli usıllarda tayarlanǵan.
Sulıw jazatuǵın adamdıń dóretpe kóshiriw quralları : «sayyox», «qamish qálem», «mistar»
(transpornat), qálemdiń uchini shıǵarıp turıw ushın «kalamtarosh», qamıs
qálemdiń uchini kesiw ushın jasalǵan arnawlı suyek plastinka «qalamqat»den
ibarat bolǵan. Qamıs qálem sulıw jazatuǵın adamdıń tiykarǵı jazıw quralı esaplanǵan. Onı
tayarlaw da bólek kórkem óner talap etken. Qamıs qálemnen qaǵazǵa siyox
tóbemaslik ushın hám de qálemde mudam jetkilikli dárejede siyox bolıwı ushın
siyoxdon (dáwet) ga to'lguncha jipek los salınǵan. Siyoxga bo'ktirilgan jipek loslar
qálemdiń jetkilikli muǵdarda siyox menen támiyinleniwine járdem bergen.
Sulıw jazatuǵın adamlar texnikalıq wazıypalardan tısqarı óz jazıw usılların da islep
shıǵarıwǵa intilganlar. Mısalı, XII ásirden baslap sulıw jazatuǵın adamlar turmısında ko'fiy xati
usılı keń orın aldı. Bul usıl tiykarında arab jazıwınıń tómendegi altı qıylı tiykarǵı
usılları maydanǵa keledi:
1. Suls xati - bul xatning tórt baxrasi tegis eki baxrasi domalaq
formada jazılǵan.
2. Arab jazıwınıń bir usılı xati - bul xatning oylap shıǵarıwshısı ataqlı sulıw jazatuǵın adam Ibn Muqla'
esaplanadi.
3. Muzaxxak xati - bir bólek bólegi tegis bolıp, qalǵan bólekleri
domalaq formada jazıladı.
Rayxoniy xati - shınnan kelip shıqqan bolıp onıń oylap shıǵarıwshısı Ibn
Bawob bolıp tabıladı.
4. Tavqe xati - yarım tegis yarım domalaq sızıqtan shólkemlesken.
5. Riqo xati - kópshilik háripler bir-birine qurama etip jazıladı.
Joqarıda kórsetip ótilgen xatlardıń hár biri óz ornında qollanıp kelingen.
Muxakqaq - tárip hám qosıqlar jazıwda, suls - ilimiy dóretpeler hám xat yo'1-
jol-jobalarında, rayxoniy hám arab jazıwınıń bir usılı - qıssa hám xabarlarda, tavqe-buyrıq hám
húkimlerde, riqo- xatlarda isletilingen. Odan tısqarı, bul altı tiykarǵı
usıldıń hár biri jińishke hám qalın qálemlerde jazılıwı nátiyjesinde taǵı on eki
qıylı xatni shólkemlestirgen. Sol sebepli de eski mekteplerde jazıw mamanlıǵın
hámme oqıwshılar da tolıq iyelep almaǵanlar jazıwǵa qıynalıwdıń taǵı
bir sebebi kóp. Xarflarning sózde qollanıw ornına qaray hár túrlı forma aldılarr.
Eski mektepte harflaming nusqaǵa qaray, alfavit tártibinde úlken-úlken etip
jazıw «sarxat» dep atalib, geyde sarxat jazıw bir-eki jılǵa shozılǵan. Sarxat
jazıwǵa uyretilgandan keyin «murakkabot», yaǵnıy xarflarni bir-birine qoyıp
jazıp uyretilgen. Quramalıotdan keyin «muqattaot» shınıǵıwı, yaǵnıy báyit hám
rubayılar kóshirip jazıw uyretilgen. Eski mektepte muqattaotga júdá kóp waqıt
sarp etiw etilgen. Balalar duoi sálemdi jazıwdı bilseler, olardıń xat-sawatı shıqqan
esaplanǵan.
Eski mektepte sulıw jazıwǵa bólek áhmiyet berilgen, biraq sulıw jazıw
shınıǵıwları ushın zárúr bolǵan qaǵıydalar júzeki túsintirilgen. Shıraylı
jazıwǵa úyretiw waqtında tek qálemdi qanday ustaw qaǵıydalarigina
eslatilgan. Qálem menen bir ret jazılǵannan keyin onıń ústinen qayta
jazıwǵa jol qoyılmaǵan, bul jazıw qaǵıydaların saqlaw daǵı birden-bir usıl
bolǵan. Balalarǵa joqarıdagiga uqsas ayırım yo'1-jol-jobalar kórsetilgeni menen
olardıń kóz menen qaǵaz ortasındaǵı aralıqtıń tuwrı saqlanıwına itibar
berilmegen. Hátte jazıw waqtında dem alıw da ta'qiqlangan.
Eski mektepte sulıw jazıw qaǵıydaların úyretiwshi birden-bir «Mufradot»
kitapı bolǵan. Domlalar jazıwdı úyretiw hám sulıw jazıw shınıǵıw etdirishda sol
kitaptan paydalanǵanler. Bul waqıtta sulıw jazıwǵa úyretiwdiń birden-bir jolı
kóshirip jazıw. Kónlikpesin payda etiw bolǵan. Balalar ushın arab alfavitinde
jazıw júdá qıyın bolıp, ol jaǵdayda qandayda bir noqattıń orınsız qoyılıwı yamasa noqatlar
sanınıń kem yamasa artıq bolıwı sózdiń mánisin tupten ózgertirip jibergen.
Sol sebepli, arab jazıwında júdá ıqtıyat bolıp jazıw zarrur edi. Áne sonday
bir waqıtta sulıw jazıw bolıwdı, hár bir harfni tuwrı hám anıq jazıwdı talap qılıw, bul
máselege adamlardıń dıqqatın tartıwda sulıw jazıw tálimin úyretiwshi
metodikalıq qóllanba júdá zárúrli edi. Bul jumısqa birinshi bolıp shayır hám sulıw jazatuǵın adam
Shermuhammad Avazbek balası Munis (1778-1829 ) bel baylanıstıradı. Munis 1804
jılda ózbek tilinde «Sawatı tálim» atlı qollanba jazadı. Onıń bul qollanbası ámeliy
hám de teoriyalıq 1948 jılda YE. v. Guryanov tárepinen dúzilgen «Jazıw
shınıǵıwlarınıń psixologiyalıq esletpelari» hám «Alipbe dáwirinde jazıwǵa úyretiwdiń
psixologiyasi hám metodikasi» atlı qóllanbalarda bolsa jazıw procesine ilimiy
tiykarda yondoshiladi hám jazıwdıń psixofiziologikalıq tiykarları ashıp beriledi. Avtor
bul qo'lanmalarda oqıwshılardıń dıqqatın baslanǵısh klaslarda sabaqtıń
natiyjeliligin asırıwshı qatar shárt-shárayatlarǵa tartadı hám de ámeliy
kórsetpeler beredi. 1959 jılda YE. v. Guryanovning «Jazıwǵa úyretiw
psixologiyasi» kitapı baspa etildi. Bul qóllanbada, tiykarlanıp, jazıwǵa úyretiw
psixoldogiyasi tolıq ashıp beriledi, hám de eski kalligrafik jazıw sisteması sın pikir
etiledi. Avtor basım menen jazılatuǵın jazıw sistemasın mısallar menen
kórsetip beredi, hám de ámeldegi jazıw grafikasın ápiwayılastırıwdı talap etedi.
Jazıw qurallarınıń rawajlanıwlasıp barıwı menen YE. v. Guryanov
tárepinen usınıs atırǵan jazıw sisteması 1970 jıldan baslap
mekteplerde keń qollanila baslandı.
1965 jıldan baslap ózbek mekteplerinde jańa ápiwayılastırılgan háripler
tiykarında jazıwǵa úyretiw boyınsha tájiriybe jumısları alıp barıldı.
Tájiriybe juwmaqları sonı kórsetdiki, ápiwayılshtirilgan háripler zaman
talabına tolıq sáykes keledi.
1970 jıldan baslap barlıq orıs alfaviti tiykarında oqıtılatuǵın
mektepler ushın jańa, ápiwayılastırılgan háripler menen sulıw jazıw
kitapları hám de metodikalıq qóllanbalar shıǵarıla baslandı. Sol
atap aytqanda, ózbek mektepleri ushın da sulıw jazıw sabaqlıqları jaratıldı.
Biraq bul sabaqlıq hám metodikalıq kórsetpeler házirde jańa programma tiykarında
islep atirǵan baslanǵısh klass oqıtıwshılarınıń talabına juwap bere almay qaldı.
Sulıw jazıwǵa úyretiwdiń maqset hám wazıypaları
Sulıw jazıw sabaqları birinshi klass de sawat úyretiw dáwiri tawsılǵannan keyin
4-sherekten baslap bólek alıp barıladı. Biraq dáslepki sulıw jazıw ilmiy tájriybeleri
oqıwshılar mektepke qádem qoyǵannan baslap ámelge asıriladı.
Birinshi klass de jazıw sabaqları sulıw jazıw mamanlıǵın ósiriw arqalı alıp barıladı.
Shıraylı hám taza jazılǵan xat jazayınotgan shaxstıń mádeniyatın jáne onı
oqıytuǵın kisige salıstırǵanda húrmetin de belgileydi.
Házirgi kúnde pán-texnika rawajlanıwınıń ósiwi arqalı kúndelik turmısımızdıńda
hár túrli (qaǵazlardan ) hújjetlerden keń paydalanamız, hár túrlı konspektler,
jumıs qaǵazları, esabatlar keń orın alıp atır. Bulardıń hámmesi tek shıraylı
hám anıq hám jazıw menen birge, tezlikti de talap etedi.
Ulıwma tálim hám óner mektepti islox qılıwdıń tiykarǵı baǵdarlarında
kórsetilgeni sıyaqlı jazıw sabaqlarında háriplerdi anıq, taza hám shıraylı jazıwdı
jetilisken úyretiw talap etiledi.
Biraq kishi múddet ishinde oqıwshılarda shıraylı, tez hám taza jazıw
ilmiy tájriybelerin ósiriw múmkin emes, onıń ushın bir neshe jıl talap etiledi.
Sulıw jazıwǵa úyretiw ushın balalardıń mektepke qádem qoyǵan
kúnlerinen baslap tómendegi wazıypalardı orınlawları talap etiledi:
1. Jazıw waqtında partada tuwrı otırıw
2. Avtoruchkadan tuwrı paydalanıw
3. Dápterden tuwrı paydalanıw
4. Jazba hám baspa háriplerdiń forması menen tanıstırıw.
5. Jazba forma daǵı háripler járdeminde buwın, sóz hám gáp dúziwge
úyretiw.
Joqarıda kórsetip ótilgen ilmiy tájriybeler qálipleskennen keyin sulıw jazıw
sabaqlarına olar bekkemlenedi.
Sulıw jazıw mamanlıǵın qáliplestiriw ushın birinshi náwbette háriplerdiń
formasın tuwrı tasawur etiwge, birdey qıyalıqta (65%) jazıwǵa, sózlerde
háriplerdi tuwrı bólewge sózlerdi qatarlarǵa tuwrı jaylastırıwǵa uyretiledi.
Dápter sızıqların birin-ketin almasıwı dawamında háriplerdiń qiyaligini hám
olar arasındaǵı aralıqtı tuwrı saqlaw kishi hám bas háriplerdiń qatnasın tuwrı
shamalap jazıwǵa úyretiw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge sulıw jazıw sabaqlarında malum gruppaǵa tiyisli hraflarni jazıwǵa
úyretiwde oqıwshılarda ushraytuǵın ayırım tipik qátelerdiń aldın alıw hám
ońlaw ústinde de jumıs aparıw kerek. Jazıwdıń tezligi asıwı menen ayırım
bir-birine uqsas háriplerdiń formasın buzib jazıw qalları dus kelgende bolsa olardı
qayta shınıǵıw etdiriw kerek.
Birinshi hám ekinshi klaslarda sulıw jazıwǵa úyretiwde sızıqlı
dápterlerden tuwrı paydalanıwǵa bólek itibar beriw zárúr.
Birinshi klassta kishi háriplerdiń biyikligi hám qiyaligi sızıqlar járdeminde
shegaralanǵan sonda da, bas háriplerdi jazıwda oqıwshılar qatege jol
qoyıwları múmkin.
Bir sızıqlı dápterge jazıwǵa ótilgende bolsa oqıwshılar aldına qatar
wazıypalar qóyıladı, endi olardan háriplerdiń biyikligin, qiyaligini hám háriplerdiń
arasındaǵı aralıqlardı shamalap jazıwları talap etiledi.
Chimroyli o'zuvga úyretiw ulıwma didaktik qaǵıydalar menen birge jazıw
mamanlıǵın qáliplestiriwshi qaǵıydalardı da óz ishine aladı.
Ulıwma didaktik qaǵıydalar, qaytalanǵanlıq kórgezbelilik jas hám ayriqsha
ayrıqshalıqlardı esapqa alıw, túsiniklilik, sanalılıq xusnixat qaǵıydaların ámelge
asırıwda júdá zárúrli bolıp tabıladı. Ásirese, kórgezbelilik Principi sulıw jazıw
mamanlıǵın sıńırıwda zárúrli rol oynaydı. (Bul haqqında biz keyin tolıq
toqtap ótemiz.)
Hár bir oqıwshı ol yamasa bul harfni túsinip, jazılıwın, háriplerdiń bir-birine
baylanısıwın, kishi hám bas xarflarning bir-birine qatnasın, biyikligin,
qiyaligini, avtoruchkani ustaw hám tuwrı otırıw qaǵıydaların jaqsı
biliwleri kerek.
Jazıwǵa úyreniw dáwirinde alınǵan bilim hám ilmiy tájriybeler oqıwshılar ushın
turaqlı qaǵıyda bolıpqolishi zárúr.
Sulıw jazıw ilmiy tájriybelerin ósiriwde eń birinshi qaǵıyda bul gigiyenik
talaplar hám jazıwdıń qiyaligini tuwrı saqlawǵa uyretilip, keyininen hárip hám hárip
elementleri arasındaǵı aralıqtı shamalap jazıw qaǵıydaları sińirip barıladı. Bul
qaǵıydalar keyinirek II klassta ótkeriletuǵın xusnixat sabaqlarında rawajlanıwlashtirilib
barıladı. Bul qaǵıydalardı oqıwshılar este saqlap qalıwı múmkin.
Hár bir jazıw shınıǵıwı anıq maqset tiykarında ańsat túsinikli alıp barılıwı
kerek. Onıń ushın sulıw jazıwǵa úyretiwdiń túrli usıllarınan paydalanıw
kerek.
Sulıw jazıw mashinkalarini esten shıǵarmaslik ushın sistemalı túrde
tákirarlap barıw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Balalardıń jazıw ilmiy tájriybelerin payda etiwde olardıń jas hám ayriqsha
qásiyetleri: barmaq hám qol muskullarınıń háreket tezligi, oraylıq nerv
sisteması tárepinen nerv muskullarınıń orınlanıwı esabına alınıwı kerek.
Ayniqs'a, altı jaslı balalar ushın jazıw procesi júdá qıyın esaplanadı. Bul dáwirde
olardıń fizikalıq ósiwlerin, álbette, esapqa alıw kerek.
Altı jaslı balalar, qol háreketin uzmay, ayırım hárip elementlerin xarflarni,
keyinirek ápiwayı elementli sózlerdi jaza aladılar. Bul dáwirde olardan ayırım
qıyın elementli, cho'zinchoq sheńber formasındaǵı háriplerdi qol háreketin uzmay
jazıwdı talap etiw múmkin emes. Jazılıwı qıyın hárip hám sózlerdi az-azdan
shınıǵıw etdiriw arqalı jıl dawamında uyretip barıladı.
Ekinshi klasstan baslap balalar qol háreketin uzmay, cho'zinchoq sheńber
formasındaǵı xarflardan shólkemlesken hárip, buwın hám sózlerdi jazıwǵa uyretiledi. Sulıw jazıw sabaqlarında háriplerdiń forması ústinde shınıǵıw ótkerilgende ápiwayınan quramalına tárep alıp barıladı, sebebi alfavit degi barlıq sharflar jazılıw
formasına qaray gruppalarǵa ajratıladı. Balalardı sulıw jazıwǵa úyretiwde oqıtıwshı olardıń ózine say xususiyatlarini da esapqa alıwı shárt. Oqıtıwshı hár bir oqıtıwshınıń qanday ótiwirini, ruchkani qanday ustawın, dápter tutıw jaǵdayın, xarflarni qanday jazayınotganligini aste yamasa tez
jazıwın gúzetip barıwı zárúr. Oqıwshılardaǵı bul múmkinshiliklerdi gúzetip barǵan
oqıtıwshı sulıw jazıw sabaqların tuwrı quraydı, ayırım oqıwshılarǵa jalǵız -jalǵız járdem kórsetiwde qrynalmaydi hám ata-analarǵa da tuwrı
kórsetpe bere aladı.