1-tajriba. Kuchlanish bo‘lgichlar Tajriba maqsadi

54 

1-tajriba. Kuchlanish bo‘lgichlar 

Tajriba maqsadi

 Kuchlanish 

bo‘lgichlar haqida tushunchaga ega bo‘lish, qarshiliklar orqali kuchlanishni 

taqsimlashni o‘rganish. 

Qo‘shimcha o‘qish uchun

Gerrish, Howard H.: Electricity and Electronics.

Gerrish, Howard H.: Transistor Electronics.

Grob, Bernard: Basic Electronics.

Hickey and Villines: Elements of Electronics.

Nazariy ma’lumotlar

 Kuchlanish 

bo‘lgichlar – bu o‘zgarmas kuchlanishni kamaytiruvchi oddiygina ketma-ket ulangan 

qarshiliklardan iboratdir. Uning eng sodda ko‘rinishi DC kuchlanish manbaiga o‘zaro ketma-ket 

ulangan ikkita qarshilikdan iborat bo‘ladi. 7.1-rasmda keltirilgan zanjirdagi har bir qarshilikdan 

keyingi kuchlanishni Om qonuni va Kirxgoffning kuchlanishlar qonunidan foydalanib hisoblab topish 

mumkin. 

E = IR

1

+ IR

2

I =E/( R

1

+ R

2

)

I = 0.5A

V

1

= IR

1

= .5 x 10 

V

1

= 5 volt

V

2

= IR

2

= .5 x 20 

V

2

= 10 volt

7.1-rasm. Eng sodda kuchlanish bo‘lgich zanjiri 

 Zanjirga 

ketma-ket 

ravishda 

qo‘shimcha qarshiliklar ulab kuchlanishning yana yangi qiymatlarini 

olishimiz mumkin. 7.2-rasmda uchta chiqishga ega kuchlanish bo‘lgich keltirilgan. Manba 

kuchlanishi kirish kuchlanishi deyiladi, kuchlanishlar tushuvi esa chiqish kuchlanishi hisoblanadi. 

R

T

= R

l

+ R

2

+ R

3

R

T

= 24 + 60 + 36 = 120 Om

V

1

= E x= 4 volt

V

2

= E x= 10 vol

V

3

= E x= 6 volt

7.2-rasm. Uchta chiqishga ega kuchlanish bo‘lgich 

55 

 

Qarshiliklar ulangan nuqtalardan chiquvchi kuchlanishlarga odatda signallar deyiladi. Kuchlanish 

bo‘lgichdagi kuchlanishlar tushuvini aniqlashning boshqa sodda usuli IR tok kuchi va qarshilikni 

ko‘paytirishdan iborat (R

T

 = to‘la qarshilik). Har bir kuchlanish tushuvi uchun asosiy tenglama 

quyidagicha bo‘ladi: 

V

T

=V

1

+V

2

+V

3 

 Shunday 

qilib, 

kuchlanish 

bo‘lgichdagi R qarshilikdagi kuchlanish tushuvining manba 

kuchlanishiga nisbati umumiy R

T

qarshilikning R qarshilikka nisbati kabi bo‘ladi.  

Ko‘p hollarda kuchlanish bo‘lgichlar tizimining bir qismi bilan parallel ulangan yuklamani tok bilan 

ta’minlash uchun foydalaniladi. 7.3-rasmda  o‘zgarmas yuklanishli oddiy kuchlanish bo‘lgichi 

keltirilgan. 

R

3

=

R

T

=

R

T

=

R

T

= 100+75 = 175 O

7.3-rasm. Yuklama qarshilikli kuchlanish bo‘lgich 

V

1

= E

V

1

= 25 x = 14.3 V

V

2

= E x

V

2

= 25 x =10.7 V

I

L

= 35.7 mA

I

B

= 107 mA

 7.3-rasmdan 

ko‘rinadiki, yuklama qarshilik ulanmaganda kuchlanish 100 Omli ikkita qarshilikda 

teng bo‘linadi, ya’ni  R

1

 qarshilikda 12.5 V va R

2

 qarshilikda ham 12.5 V. Yuklama qarshilik 

ulanmagandagi o‘tayotgan tok stabilizatsiya toki deyiladi. Masalan: 

E÷(R

l

+ R

2

) = 25÷ 200 = 125 mA.

R

L

 yuklama qarshilikning ulanishi stabilizatsiya toki va kuchlanishlar tushuvini o‘zgartirib yuboradi. 

Bu muammo 7.3-rasmda ko‘rsatilgan kabi yechiladi, R

2

va R

L

qarshiliklarni parallel deb ekvivalent 

qarshiligini hisoblaymiz va R

3

deb olamiz. Bu ekvivalent qarshilik orqali biz kuchlanishlar tushuvini 

hisoblashimiz mumkin. Yuklama qarshilik o‘zi ulangan zanjir qismidagi kuchlanishlar tushuvini 

kamaytiradi. Masalan, 7.3-rasmda ko‘rsatilgan zanjirga yuklama qarshilik ulanganda R

2

qarshilikdagi 

kuchlanish 12.5 voltdan 10.7 voltgacha tushdi. 

56 

Kerakli asboblar

T.r.

Asbob nomi

Soni

1.

Past kuchlanishli DC ta’minlash manbai

(0 – 15 V)

1

2.

DC Milliampermetr

1

3.

Ommetr yoki TVM

1

Kerakli detallar

Belgisi

Detal nomi

Nominal qiymati

Soni

R

l

Rezistor

l K±5%,l W

1

R

2, 

R

3

Rezistor

1.5 K±5 %,1 W

1

R

L1

Rezistor

3.3 K±5%,l W

1

R

L2

Rezistor

470O±5%, l W

1

R

L3

Rezistor

l0 K±5%, l W

1

S

1

Kalit

SPST

1

Tajribaning borishi

1. 12D-rasmda keltirilgan zanjirni yig‘ing, ammo hali R

LI

qarshilikni ulamag. Ta’minlash manbaini

12VDC ga qo‘yib S

l

 kalitni qo‘shing. TVM milliampermetridan foydalanib tok kuchini va kuchlanish

bo‘lgichlaridagi har bir qarshilik kuchlanishlar tushuvini o‘lchang.

I

T

= ………… mA

V

AB

= ………… volt

V

BC

= ………… volt

V

CD 

= ………… volt

a) zanjirning elektrik chizmasi

b) tajribaning elektr zanjir chizmasi

57 

Zanjirning ulanish chizmasi 

7.4-rasm. Kuchlanish bo‘lgich zanjiri 

2. S

1

 kalitni uzing va 7.4-rasmda ko‘rsatilgani kabi R

3

 yuklama qarshilikni ulang. S

1

 kalitni ulang va

milliampermetrdan  o‘tuvchi to‘la tokni yozib oling. S

1

kalitni uzing va milliampermetrni E nuqtaga 

ko‘chiring va S

1

 kalitni ulab I

B

stabilizatsiya tokini o‘lchang. S

1

kalitni uzing va milliampermetrni F 

nuqtaga ko‘chiring va S

1

 kalitni ulab milliampermetr ko‘rsatkichini yozib oling (barcha hollarda kirish 

kuchlanishi 12VDC). 

I

T

= ……… mA

I

B

= ……… mA

I

L

= ……… mA

3. R

1

, R

2

, va R

L1

 qarshiliklardagi kuchlanishlar tushuvini TVM bilan o‘lchang va nuqtalar o‘rniga

yozing. 

V

AB

= ………. volt

V

BC

= ………. volt

V

CD

= ………. volt

V

CD

qiymatiga yuklama qarshilik ulanishi qanday ta’sir ko‘rsatdi?……………..…………

………………………………………………..…..……….………………………………

4. S

1

kalitni uzung va R

L1

 yuklama qarshilikni 470 Om li R

L2

 yuklama qarshilik bilan

almashtiring. Milliampermetrni F nuqtada R

L2

 yuklama qarshilikka ketma-ket holda

qoldiring. S

1

kalitni ulang va yuklama tokini o‘lchang? (V

kir

= 12VDC)

I

L2 

= ………..mA

R

1

, R

2

va R

L2 

qarshiliklardagi kuchlanishlar tushuvini o‘lchang. 

V

AB

= ………. volt

V

BC

= ………. volt

V

CD

= ………. volt

5. S

1

 kalitni uzung va R

L2

 qarshilikni 10kOmli R

L3

 qarshilik bilan almashtiring. Milliampermetrni F

nuqtada qoldirib S

1

 kalitni ulang va yuklama tokini hamda R

1

, R

2

 va R

L2 

qarshiliklardagi

kuchlanishlar tushuvini o‘lchang (V

1

= 12VDC).

I

L3

= ……..mA

V

AB

= ……..volt

V

BC

= ……. volt

V

CD

= ….….volt

58 

Tahlil natijalari

1. 7.4-rasmda keltirilgan zanjirdagi kirish tokini hisoblang va har bir kuchlanish bo‘lgichidagi

kuchlanish tushuvini IR kabi yuklama qarshilik ulanmagan hol uchun hisoblang. Ta’minlash manbai

kuchlanishi 12VDC (I

T

= 12V ÷ R

T

)

I

T 

= ……mA

V

AB

= …….volt (V

AB

= I

T

R

1

) 

V

BC

= …….volt (V

BC

= I

T

R

2

) 

V

CD

= …….volt (V

CD

= I

T

R

3

) 

1-mashqda hisoblangan tok kuchi va kuchlanishlar tushuvi o‘lchangan qiymatlari bilan qanday mos 

keladi? …………………………………………….………………………………………………

…………………………………………………………….………………………………

2. Manba kuchlanishi va qarshilikning nominal qiymatini bilgan holda 7.4-rasmda keltirilgan kuchlanish

bo‘lgichining har bir qarshilikdagi kuchlanish tushuvini hamda to‘la qarshilikni hisoblang.

R

T

= ………Om (R

L1, 

ulanmagan) 

V

AB

= ……….volt

V

BC

= ……….volt

V

CD

= ……… volt

Kuchlanishlar tushuvi uchun 1-tahlildagi kabi natijalarni oldingizmi? 

…………………………………………………………….………………………………

…………………………………………………………….………………………………

3. 7.4-rasmdagi parallel va aralash ulangan R

3

va R

Ll

qarshiliklarning ekvivalent qarshiligini hisoblang.

Bu qarshilikdan (biz bu qarshilikni R

4

deb olamiz) foydalanib qarshiliklardagi kuchlanishlar tushuvini

hisoblang.

Quyidagilardan foydalaning I

T

x R

AB

;I

T

x R

BC

; I

T

 x R

4

(Ekvivalent qarshilik) R

4

=……Om

V

AB

= ……….volt 

V

BC

= ……….volt

(Yuklamada) V

CD

=…………volt

1- va 2-tahlillarda hisoblangan qiymatlar bilan yuklama ulangandagi qiymatlarni solishtiring va 

farqini ayting?………………………………..…………….……………

…………………………………………………………….………………………………

4. 2-mashqda o‘lchangan I

B

stabilizatsiya toki va yuklama toklarini qo‘shing.

I

B

+ I

L

= ……mA = ……….I

T

2-mashqdagi o‘lchangan to‘la tok va (I

B

+ I

L

) to‘la toklar solishtirilganda Kirxgoffning kuchlanishlar 

qonuni bajariladimi? ………………………………………..………………

………………………………….………………………….………………………………

5. Quyidagi jadvalga 1-, 2-, 3-, 4- va 5-mashqlarda o‘lchangan yuklamasiz va R

L1,

R

L2

va R

L3

yuklamali hollardagi I

L

 yuklama toki va kuchlanishlar tushuvi qiymatlarini yozing. Eslatma:

jadval tokning ortishi va yuklama qarshilikning kamayishi bo‘ylab to‘ldirilishi kerak.

59 

I

L

V

AB

V

BC

V

CD 

(chiqish)

No load

0

R

L3

= 10 K

R

Ll

= 3.3 K

R

L2

= 470 Ω

Chiqish kuchlanishi V

CD

 bo‘lganda yuklama toki nima uchun ortadi? 

…………………………………………………………….………………………………

Yuklama qarshilik bo‘lmaganda va kuchlanish bo‘lgichga yuklama qarshilik ulanganida 

qarshiliklardagi kuchlanishlar tushuvi (V

AB

va V

BC

) o‘zgaradimi?  

…………………………………………………………….………………………………

…………………………………………………………….………………………………

Nazorat savollari

1. Kuchlanish bo‘lgich tashqi qarshilik bilan yuklaganida chiqish kuchlanishi (ortadimi, kamayadimi

yoki o‘zgarmasdan qoladimi) …………….…………………………….…

2. Kuchlanish bo‘lgichga yuklama qarshilik ulanganida, kuchlanish bo‘lgichning yuklangan qismida va

boshqa qarshiliklarda kuchlanish tushuvi qiymatlari teskari tomon o‘zgaradi (biri kamaysa, ikkinchisi

ortadi). Bu holatni tushuntiring.

…………………………………………………………….………………………………

………………… ………………………………………….………………………………

…………………………………………………………….………………………………

3. O‘lchov asboblari ba’zan ular ulangan zanjirlarni zo‘riqtiradi. Quyidagi rasmda ichki qarshiligi 20

kOm bo‘lgan qarshilik ulangan.

a)

Voltmetr va kuchlanish tushuvi o‘lchanadigan qarshilik parallel ulanganda ekvivalent qarshilik

nimaga teng? (R

2

 x R

V

) ÷ (R

2

+ R

V

) = ……Om

b) Zanjirga yuklama qarshilik ulanmasa, voltmetr nimani ko‘rsatadi? ………..…..volt

d) Voltmetr nimani ko‘rsatadi? ……………volt

60 

4. 3-savoldagi voltmetrga ulangan qo‘shimcha qarshilikni 1MΩ deb olsak, voltmeter o‘lchash aniqligi

ortadimi? ……………………. Nima uchun? …………………...…..

…….………………………………………………..……………………………………..

5. 7.4-rasmdagi A va D nuqtalarga yuklama qarshilik ulansa V

AD

va V

CD

kuchlanishlar tushuvi

ozgaradimi? …………… Nima uchun? ……….…….…..

…….……………………..………………………..……………………………………..

Baholash tartibi

Mezon

Baholash turlari

To‘liq Yaxshi Qoniqarli Yomon Jami

Fikr-

mulohaza

Natijalarni

baholash

(80 ball)

Asboblardan 

foydalanish

40

Savollarga

javoblar

40

Ishlash

jarayonini 

baholash

(20 ball)

Uskunalarni 

ishlatish

8

Ishga

munosabati

7

Vaqt

Vaqt

bo‘yicha 

talab

5

Umumiy ball

100