1-tema. Jámiyetlik turmıs hám din pániniń predmeti, obekti hám maqset wazıypaları. Tábiyat, insan, jámiyet túsinikleri

Tábiyat, insan, jámiyet túsinikleri. Jámiyetlik qatnasıqlar hám táliymatlar

Orta Aziyanin` islamg`a shekemgi ja`miyetlik turmis tariyxin u`yreniwde a`yemgi jaziwlar, zaorastrizm dininin` sharapatli kitabi Avesto, A`yemgi Oxon-Enisey jaziwlari, Geradottin` «Tariyx», Strabonnin` «Geografiya» siyaqli miynetleri siyaqli derekler u`lken a`himiyetke iye.

Avesto zaorastrizm tarqalg`an ko`pshilik ma`mlektlerde tarqala`g`an. Ol Orta Aziyada shama menen b.e.sh.IX-a`sirden, IV-a`sirge shekem araliqta jaratilg`an. Avesto ta`liymati boyinsha du`n`yada eki ku`sh: jaqsiliq ha`m jamanliq ku`shleri bolip, bir-birine ma`n`gi dushpanliq etedi. Jaqsiliq ku`shlerine Axura-Mazda, jamanliq ku`shlerine Anxra-Manyu basshiliq etedi. Zorastrizm ta`liyatinda bir ta`repten, insan sub`ekt sipatinda emes, ba`lki quday ta`sir ko`rsetetug`in ob`ekt sipatinda, ekinshi ta`repten insan qudaydin` xizmetkeri sipatinda ko`rsetiledi. Adamlar o`zinin` ha`reketi, aqil-oyi menen jaqsiliq ta`reptari, olar jawiz ku`shlerge qarsi gu`reste jaqsiliq ruwxlarina ko`meklesiwi lazim. Zardusht jamanliq etiwshilerge ma`n`gilik azap-aqiret tayarlap qoyadi.
Eramizdin` III- a`sirine kelip, yag`niy Zardushtiylikten min` jil keyin, Iranda moniy dini payda boldi ha`m ol III-XI-a`sirler dawaminda Arqa Amerikadan Qitayg`a shekemgi araliqta tarqaldi.VIII-IX-a`sirlerde ol Orayliq Aziyada tarqalip, uyg`irlardin` ma`mleket dini da`rejesine ko`terildi. Onin` tiykarin saliwshi 216-276-jillarda jasag`an parsi milletinen Moniy esaplanadi. Ol o`z ko`z-qaraslarin Zardusht, Budda, Iisus Xristos ta`liymatlarinin` dawami dep esaplaydi. Moniy pikirinshe insan materiyadan jaralip, o`zine ruwxti qamap alg`an. Insan denesindegi ruwxti qutqariw ushin Muxaddes ata adam ko`rinisindegi balasi Iisusti jiberedi. Ol adamlarg`a aqiretten qutiliw jolin, yag`niy Moniyliktin` mazmunin jetkerip beredi. Moniy pikirinshe eki du`n`ya bar: biri-adamlar real ta`rizde jasaytug`in du`n`ya bolip, ekinshisi-a`jayip du`n`ya, onin` sirti almzdan jasalg`an, onda jawiz niyetliadamlar jasay almaydi.
V-a`sirdin` aqiri VI-a`sirdin` basinda, Kubod patshalig`i da`wirinde (488-531jillarda) Iranda payda bolg`an ko`teriliske basshiliq etken Mazdak atli adamnin` ta`liymati ken` tarqalg`an. Ol adamla a`zelden ten` bolg`an degen ideyani basshiliqqa aladi. Mazdak quday adamlardi ten` jaratqan, sonin` ushin olarg`a irisqi-nesiybe de ten` bo`litiriliw kerek dep ko`rsetedi. Qan to`giwdi aqlaytug`in bir sebap bar, yag`niy jamanliq u`stinen jaqsiliqtin` jen`isin ta`miyinlewde-deydi Mazdak. Onin` ta`liymatin miynetkeshler qollap quwatladi. Mazdak basshilig`inda ha`reket 20 jildan ko`birek dawam etti. Onin` ta`liymati ko`p a`sirler dawaminda Iran, Orayliq Aziya ha`m Azerbayjanda xaliq ko`terilislerinin` ideyaliq bayrag`i bolip xizmet etti. Misali, Abumuslim, Muqanna ha`m Babek basshilig`indag`i qozg`alan`larg`a Mazdak ta`liymati sebep bolg`an.
2.VII-IX- a`sirlerde Maverenaxrg`a jan`a, islam dini kirip kegen edi.IX-X-a`sirler Orayliq Aziyanin` rawajlaniwinda a`himiyetli da`wir boldi. Arab xalifalig`inin` hu`kimdarlig`i toqtatilip, jegilikli oraylasqan ma`mleketler payda boldi. Bul da`wirde Orayliq Aziya xaliqlari ta`repinen du`n`ya ilimi ha`m ma`deniyatinin` rawajlaniwina u`les qosatug`inday jan`aliqlar jaratildi.
Abu Nasr Farabiy (872-950)-o`z ta`liymati tiykarlarin grek ha`m arab filosoflarinin` miynetlerine tayang`an halda jaratqan. Farabiydin` ta`biyiy-ilimiy filosofiliq ha`m ja`miyetlik ko`z-qaraslari du`n`ya ilimlerinin` rawajlaniwinda a`hmiyetli rol` oynaydi. Ol o`zinin` «Filosofiyanin` tiykarg`i ideyalari haqqinda» atli miynetinde: - adamnin` en` a`hmiyetli o`zgesheligi-onin` so`ylewshi tiri janzat ekenligi- deydi. Farabiydin` adam ha`m ja`miyet haqqindag`i pikirleri «Pazil adamlar qalasi» atli miynetinde ken`irek tu`sindirilip beriledi. Ol bul miynetinde:-adamnin` baslawshisi, aqili ha`m na`psi. Adam ha`miyshe kamalatqa umtilip jasaydi. Ol bir o`zi jalg`iz basqalardin` yaki ko`pshiliktin` ja`rdemisiz kamalatqa erisiwi mu`mkin emes, ol basqalardin` ko`megine mu`ta`j. Farabiy adamlardin` birlesiwindegi a`dalatli ja`ma`a`t du`ziw haqqinda aytadi.
Abu Rayxan Muxammed ibn Axmed al-Beruniy (973-1048)-Orta a`sirlerdin` belgili alimi. Ol derlik barliq ilimler menen shug`illang`an. Beruniydin` pikirinshe: «Insan ta`biyat rawajlaniwinin` gu`l taji, sebebi insan rawajlaniwi jag`inan jetik, og`an jerdi basqariw ushin ku`sh berilgen. Insan talaplari ju`da` ko`p. O`zin qorg`awda a`zziligi sebepli ol o`zine uqsas basqa adamlar menen ja`miyetke birlesiwge ma`jbu`r boladi».
Abu Ali ibn Sino (980-1037)-o`z ta`liymatinda tiykarinan meditsina ha`m ta`biyiy pa`nlerge ko`birek orin beredi. Ja`miyetlik turmis haqqinda onin` arnawli miyneti saqlanip qalmag`an, biraq, biz onin` bul haqqindag`i ko`z-qaraslarin baqa miynetlerine tiykarlanip pikir ju`ritiwimiz mu`mkin. Onin` pikirinshe: «Adamlar normal turmis keshiriwi ushin, olardi birlestirip ha`m basqarip turatug`in, Nizam jaratiw imkaniyatina iye bolg`an basqariwshig`a mu`ta`j. Bul basqariwshi ilimli, bilimli bolip, adamlarg`a qalay jasaw kerekligi haqqinda ko`rsetpeler islep shig`iwi lazim». Ol ja`miyet turmisinda neke qatnasiqlarina ayiriqsha itibar beredi. Sebebi, neke a`wladtin` dawam etiwine, ja`miyet puxaralarinin` keleshegine tikkeley baylanisli dep tu`sindiredi. Ibn Sino shan`araqtag`i balalar ta`rbiyasina da ayriqsha itibar qaratadi.
Imam Muxammed ibn Ismayil al-Buxariy (809-870)-ati islam a`leminde hu`rmet penen tilge alinadi. Onin` «Al-Jome` as-Sahiyh» (Isenimli toplam) ha`m «Al-adap Al-mufrad» (A`deplilik du`rdanalari) degen miynetleri pu`tkil islam a`lemine tarqalg`an. Onin` «Al-Jome` as-Sahiyh» (Isenimli toplam)i o`zbek tiline awdarilip, «Hadis» ati menen 4 Tomda baspadan shig`arilg`an. Bul kitaplarg`a kiritilgen ha`dislerde ata-anani hu`rmet etiw, u`lkenler ha`m jaslar ortasindag`i qarim-qatnaslar, a`deplilik qag`iydalari haqqinda aytiladi.
Abu Isa at-Termiziy (824-892)-Surxanda`r`yanin` ha`zirgi Sherabad qalasinda tuwilg`an. Jaslayinan ha`disler toplag`an. Ol Imam Buxariydin` sha`kirti. Islam a`leminde ha`dis kitaplarinin` birinshisi sipatinda al-Buxariydin`, ekinshisi-Muslimnin` «Al-Jome` As-Sahiyh»lari, u`shinshisi sipatinda At-Termiziydin` «Sunnani» kitabi ta`n aling`an. Imam al-Ansoriy at-Termiziydin` kitabin al-Buxariy ha`m Muslimnin` kitaplarinan da u`stin qoyadi. Onin` aytiwinsha al-Buxariy ha`m Muslimnin` kitaplarin tek g`ana alimlar paydalanadi, al at-Termiziydin` kitabin ha`r bir a`piwayi insan paydalana aladi.
Axmet Yassawiy (1103-1169)-Tu`rkstanda sufizim ta`liymatinin` tiykarin saliwshilardan biri. Ol Abduxaliq «ijduaniy ha`m Yusuf Hamadaniylerdin` sha`kirtlerinin` biri. Ol 63 jasqa tolg`annan keyin jer to`lege-shillexanag`a tu`sip ja`ne 60 jil jasag`ani haqqinda ko`plep pikirler bar. Onin` en` belgili miyneti «Hikmet» kitabi. Yassawiy bul da`n`yanin` la`zzetlerinen waz keship, «O du`n`yanin`» ma`n`giligine mehr qoyip jasaydi. Onin` ko`z-qaraslarinda pa`klik, a`dalat, insap, qanaat, allanin` jolinda jasaw siyaqli insaniy paziyletler basli orinda turadi. Ja`miyetlik turmistag`i ten`sizlik ha`m a`dalatsizliqqa qarsi shig`adi.
Beshak biling bu dune, barcha eldan wtaro,
Ishonmagil molingga, bir kun qwldan ketaro,
Ota-ona, qarindosh, qaen ketti, fik qil,
Twrt aeqli chuun ot bir kun senga etaro.


Dune uchun g`am ema, Haqdin wzgani dema,
Kishi molini ema, sirot uzra tutaro,
Ahli ael, qarindosh, hesh kim bwlmaydir yuldosh,
Mardona bwl g`arib bosh, umring eldek wtaro.


Yassawiydin` ta`rbiyaliq xarakterdegi ko`z-qaraslari bu`gingi ku`nge shekem o`zinin` bahasin jog`altpag`an.
Bahawatdin Naqshbandiy (1318-1389)-ol miynet etiw, ilim aliw, o`z miyneti menen bayliq toplaw, ha`mmege jaqsiliq etiw ideyasin basshiliqqa aladi. Birewdin` esabinan jasawdi qatan` qadag`an etedi. Miynet penen tabilg`an irisqi nesiybeni hadal dep esaplaydi. «Dil ba eru, dast ba kor» (Qa`lbin`de alla, qolin` iste) bolsin dep adamlardi miynetke shaqiradi. Insannin` jalg`iz jasawi qiyin, sonin` ushin da olar ja`ma`a`ge birlesiwi za`ru`r, adam qiyinshiliqlarg`a shidamli boliw, bir na`rseni islemesten aldin teren` oylaniwi, keyin onnan pushayman etpewi kerek, az so`ylep, orini jerde na`psini tiya biliwi lazim deydi.
Alisher Nawayi (1441-1501)-Orta Aziyada a`debiyat du`n`yasinin` belgili wa`kili. Belgili miynetleri «Hamsa», «Mahbub-ul-qulub», «Saddi Iskandariy» h.t.b. Nawayi quday ha`mmenin` qa`lbinde, biraq oni aqil menen an`law mu`mkin emes, qudaydi tabiw ushin adamnan riezat (qa`lbin pa`klew), ma`rifat (du`n`yani biliw) talap etiledi. Nawayi a`dalatli patsha fozil ja`ma`a` quradi degen ideyani basshiliqqa aladi. Nawayi a`dalat ideyasin insaniyliq mazmuninda taliqlaydi. Onin` pikirinshe, hu`kimdarlar ha`reketinin` tiykari-a`dalat, olardin` ruwxiy du`n`yasinin` belgisi-insaniyliq. Ol «Saddi Iskandari» ha`m basqa miynetlerinde shaxti bag`mang`a, ma`mleketti bag`qa uqsatadi. Bag`man aqilli, miynet su`ygish bolsa, onin` bag`i gu`llep jasnaydi. Nawayi «Saddi Iskandariy»da ideal patsha obrazin jaratadi. Ol shig`is xaliqlarinin` ra`wiyatlarinda ken` tarqalg`an Iskender Zulxarnayn obrazi.
1469-jili Xiratti Nawayinin` dosti Xusayn Bayxara basqaradi. Nawayi onin` a`mir xizmetinde boladi. Usi ma`mlekettin` 40-jil dawaminda saqlaniwinda Nawayinin` xizmetleri u`lken.
Nawayi «Mahbub-ul-qulub» miynetinde ja`miyettegi adamlardin` ruwxiylig`i, sawati, ilimiy ha`m diniy atag`ina qarap 24 qatlamg`a ajiratadi: sultanlar, bekler, wa`zirler, sadrlar, jasawillar, saliq jiynawshilar, no`kerler, sawdagerler, qarawillar, shayxlar, meshit imamlari, shayxulislamlar, sufinler, da`rwishler, diyxanlar, o`nermentler, gedeyler h.t.b.
3.Orta Aziya 150 jil dawaminda mong`ol basqinshilari qolinda boldi. Bul da`wir ishinde min`-min`lap adamlar qirip taslandi, ma`deniy bayliqlar joq etildi. Maverenaxr xaliqlarinin` mong`ol basqinshilarinan azat etiliwi ha`m bul jerde oraylasqan ma`mleket du`ziliwi Amir Temur shaxsi ha`m ha`reketi menen baylanisli. 1370-jilda o`z qarsilasi Amir Xusayndi jen`ip, Balxti basip alg`annan keyin Amir Temur Maverenaxrdin` birden-bir hu`kimdari dep ja`riyalandi. Bunnan keyin ol izbe-iz Buxara, Xorezm, Altin orda, Iran, Irak, Kavkaz arti, Kishi aziya, Misr ha`m Hindstan siyaqli ja`mi 27 ma`mleketti o`z saltanatina birlestirdi. Bul saltanat Balxash ko`li ha`m Qitaydan Qara ten`iz jag`alari, Kishi Aziya, Siriya ha`m Msrg`a shekem, Aral ten`izinin` arqasinan Hindstang`a shekem bolg`an imperiyani o`z ishine aldi. Amir Temurdin` ulli xizmeti sonnan ibarat, ol feodalliq ta`rtipsizliklerdi saplastirip, oraylasqan ma`mleketti payda etti, ma`mlekette tinishliq ornatti. Bul ekonomikaliq ha`m ma`deniy rawajlaniwg`a sebep boldi. Ko`plegen qalalar, jan`a-jan`a saraylar, kitapxanalar ha`m medreseler qurildi. Ilimnin` rawajlaniwina ko`rilmegen da`rejede itibar berildi. Amir Temur ma`mleketinin` tiykari-islam dininin` qag`iydalari boldi.
Ulug`bek (1394-1449)-zamaninda aniq pa`nler:-matematika, astronomiya ju`da` rawajlandi, sonday-aq, diniy bilimlerge, meditsina, tariyx, a`deptaniw siyaqli pa`nlerge itibar berildi. Fundamental ilimlerdi rawajlandiriw Ulug`bekti jan`a joqari mektep-ilmiy izertlew orayin sho`lkemlestiriwge bag`darladi. Usi maqsette Ulug`bek bir waqittin` o`zinde u`sh medrese: Birinshisi 1417-jili Buxarada, ekinshisi 1417-20 jillarda Samarqandta ha`m u`shinshisi «ijduanda qurdirdi.
Samarqandta 1428-29 jillarda avservotoriya qurilisi Ulug`bektin` ulli xizmetlerinen biri bolip, bul avservotoriyani Ulug`bektin` zamanlaslari o`z da`wirinin` en` jaqsi avservotoriyasi dep esaplaydi. Usi avservotoriya sebepli Ulug`bek 1437-jili o`zinin` belgili «Zichi Kwragoniy» juldazlar tablitsasin du`zip ha`m tamamlawg`a miyassar boldi. Ulug`bek sonin`day a`jayip kitapxana jaratqan, onda sol da`wirdegi ilimnin` derlik barliq tarawlarina tiyisli 15000 kitap saqlanatug`in edi.
4.Patsha Rossiyasi o`z koloniyalari bolg`an u`lkelerde milliy ma`selelerdin` ko`teriliwine bar ku`shi menen qarsiliq ko`rsetetug`in edi. Bul jerlerde neshe min`lag`an jillar dawaminda rawajlang`an milliy ma`mleketshilikti joqqa shig`ariwg`a ha`reket etildi. Tu`rkistan Rossiyanin` shiyki zat bazasina aynaldi. Bul maqsetin a`melge asiriwda Patsha Rossiyasi ha`r qanday jawizliq ha`reketlerinen a`melge asiriwdan toqtamadi, xaliqti ayawsiz ezdi. Mine usinday ayanishli awhalg`a qaramay Tu`rkistan xaliqlari tariyx saxnasinan jog`alip ketpedi, ba`lki o`zligine qaytiw ushin qaytadan oyana basladi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` baslarinan o`z milliy azatlig`i, g`a`rezsizligi ushin gu`resti. Tu`rkstanda milliy azatliq ushin gu`reske atlang`an da`slepki sotsial-siyasiy ag`im-jadidler ha`reketi edi.
Jadidshilik ha`reketi da`slep XIX a`sirdin` 80-jillarinda Qirimda payda bolg`an. Onin` tiykarin saliwshi Ismayil Gaspirinskiy edi. Jadidlerdin` ideologiyasi o`zine ta`n edi. Olardin` ideologiyasinin` tiykarin ja`miyetlik a`dalat, milliy miyras, tu`rkiylik ha`m milliy g`a`rezsizlik siyaqli qa`diriyatlar qa`liplestirdi. Sonin` menen birge olar ruwxiy ma`deniy ha`m ag`artiwshiliq turmisin jan`alawg`a, xaliqtin` turmisina ilim ha`m texnika jetiskenliklerin alip kiriwge, sonday-aq, artta qaliwshiliqqa shek qoyiwg`a umtildi.
XX a`sirdin` da`slepki 10-15 jillarinda Tu`rkstanda jan`a «usuli jadid» yaki «usuli savtiya» mektepleri ashildi, milliy baspa so`z ha`m teatrlar sho`lkemlestirildi. Tu`rli sho`lkemler, ha`reketler mexribanliq ja`miyetleri qa`liplesti.
Jadidler xaliqta milliy oyaniw, g`a`rezsizlik ushin gu`res ideyalarinin` qa`liplesiwinde, sonday-aq, onin` ruwxiy ag`artiwshiliq ko`z-qaraslarin bayitiwda Maxmudxoja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxanov, Abdulhamid Sholpan, Ubaydullaxwja Asadullaxujaev siyaqli taniqli adamlardin` xizmeti u`lken a`hmiyetke iye boldi.
Jadidshilik ma`mleketimizde bir neshe ko`riniste a`melge asirilg`an. Buxarada «jas buxaralilar», Xorezmde «jas xiywalilar» ha`m Tu`rkstan jadidshiligi ko`rinisinde olardin` ha`reketlerin siz tariyx pa`ni boyinsha temalardan jaqsi bilesiz.
XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` baslari insaniyat tariyxinda ilimiy-texnikaliq revolyutsiya a`siri dep ataladi. Ilim-texnika rawajlaniwi ha`m onin` ja`miyetlik siyasiy o`zgerisler na`tiyjeleri ja`miyette jan`a sipat basqishlarina alip keldi. Bul da`wirdi inglis tariyxshisi ha`m sotsiologi Arnol`d Jozef Toynbi (1889-1975): «Ta`biyat u`stinen insan emes, ba`lki ol jaratqan texnologiya jen`iske eristi. Na`tiyjede insan ta`biyattan uzaqlasti, texnologiya adamg`a qarag`anda hu`kimdar, jawiziraq bolip, adamdi o`zine boysindirdi. Endi adamzat turmisinin` dawami belgisiz bolip qalmaqta» dep tu`sindiredi.
Bul o`z gezeginde ja`miyettaniw pa`nlerinin` sistemasin o`zgertiwge alip keldi. Ha`zirgi zaman ja`miyettaniwshilig`inda eki bag`dar ko`zge taslanadi.
Birinshisi, ilim-texnikanin` rawajlaniwi sotsial-ekonomikaliq, siyasiy, ruwxiy qatnasiqlar usillari, qurallari, jan`a kommunikatsiya sistemasin globallastiriw, universal`lastiriw, intensivlastiriw menen xarakterlenedi. Bul bag`darda ja`miyetti bir sistema sipatinda u`yreniwdin` teoriyaliq tiykarlari, ko`z-qaraslar sistemasi payda boladi.
Ekinshisi, ja`miyet orayinda ja`miyetlik qatnasiqlar sub`ekti bolg`an insan qoyilip, oni u`yreniw ja`miyettaniwshiliqtin` tiykarg`i ob`ekti sipatinda alip qaralmaqta. Sonday-aq, ja`miyettaniwshiliq pa`nlerinde ja`miyet turmisinin` ha`r qiyli tarawlarin u`yrenetug`in pa`nler differensatsiyalasiwi ha`m ha`r qiyli ja`miyetlik ha`diyselerdi u`yrenetug`in pa`n tarawlarinin` integratsiyalasiw protsessi payda bolmaqta. Insaniyat tariyxi ha`m oni u`yreniwshi ja`miyettaniwshiliq pa`ninin` tiykarg`i izertlew bag`dari-ja`miyette ilimiy sho`lkemlestiriw, basqariw, qadag`alaw ushin ha`r qiyli ja`miyetlik toparlardin` talaplari ha`m ma`pleri ortasindag`i qarim-qatnaslardi u`yreniwge bag`darlang`an. Ja`miyetti quraytug`in strukturaliq elementlerdin` talaplari ha`m ma`pleri ortasinda qarama-qarsiliqlardin` keskinlesiwi ha`r qiyli bag`dardag`i ha`m da`rejedegi konfliktlerdi payda etpekte. Usi sebepten qarsilasiwshi ta`replerdin` agressivlik o`zgesheliklerin u`yreniwshi arnawli tu`sinikler apparati, kategoriyalar sistemasi ha`mde bul ha`diyselerdin` nizamliqlarin ha`r ta`repleme sistemali u`yreniwshi «Agressologiya» pa`ni ju`zege kelmekte. Keleshekte «Agressologiya» pa`ni agressiv ha`reketlerdi sotsial-ekonomikaliq, siyasiy, ma`deniy ha`m ruwxiy ta`replerin u`yreniwshi, g`a`rezsiz ja`miyettaniwshiliq pa`nlerinen biri boliwi ku`tilmekte. Sebebi ha`zirgi da`wirde xaliq araliq terrorizm, diniy ekstremizmge baylanisli ha`diyseler ko`leminin` ken`eyip ketiwi insaniyatti qa`weterge salmaqta. Insaniyat tariyxinda bolip o`tken birinshi ha`m ekinshi du`n`ya ju`zlik urislarinin` ayanishli aqibetleri ha`m u`shinshi du`n`ya ju`zlik urisinin` ju`zege keliw qa`wpi, onin` qorqinishli aqibetleri ja`miyettaniw pa`nlerinin` uliwma mashqalasina aylanbaqta. Ma`selen, AQSh ekonomist alimlarinin` esap-kitaplarina qarag`anda, o`ndiriste bir isshi ornin sho`lkemlestiriw ushin a`skeriy sanaatqa, puqaraliq sanaatqa qarag`anda 4 ese ko`p materialliq-qarji sariplanadi. A`skeriy maqsetlerge sariplang`an 10 mlrd dollarg`a, 40 min` adamdi jumis orni menen ta`miyinlew mu`mkin. Du`n`yanin` bir jilliq a`skeriy qa`rejetine 150 mln. ga jerdi ma`deniy diyxanshiliq ushin o`zlestiriw, 1 mlrd adamdi bag`iw, 500 mln xaliqqa 100 mln kvartira, 650 mln oqiwshig`a 1 mln mektep quriw mu`mkin.
Ha`zirgi da`wir puxaralar urisi ko`leminin` ken`eyiwi menen xarakterli. Sonin` ushin da puxaralar urisinin` ju`zege keliw sebeplerin, olardi ha`reketke keltiriwshi mexanizmlerdi u`yreniw ja`miyettaniw pa`ninin` a`hmiyetli waziypasi boliwi lazim. Sebebi, insaniyat tariyxinin` 1480-1941- jillari arasinda bolip o`tken 278 uristin` 78i puxaralar urisi bolg`an bolsa, qalg`an 200i ma`mleketler araliq siyasiy kelispewshilikler na`tiyjesinde ju`zege kelgen. 1945-jildan XXI-a`sirge shekem du`n`yada 200 ge jaqin a`skeriy urislar bolg`an. Solardan oninan tog`izi u`shinshi ma`mleket ta`repinen a`melge asirilg`an.
Ha`zirgi da`wir ushin xaliq araliq terrorizm, ekstremizm, fundamentalizm ha`m basqa da g`ayri insaniy ideyalardin` globallasiwi ha`m a`meliy ha`reket ko`leminin` ken`eyiwi, ja`miyetlik-siyasiy pa`nlerdin` integratsiyalasqan halnda «Agressologiya» pa`ninin` a`hmiyetin asirmaqta.
3.Ha`zirgi zaman ja`miyettaniwshilig`inin` tiykarg`i printsipi: ideyag`a qarsi tek ideya, pikirge qarsi tek pikir, sawatsizliqqa qarsi ag`artiwshiliq penen gu`resiwden ibarat boliwi lazim. Bul printsiplerdin` dawamlilig`in buring`i Rossiya imperyasindag`i oktyabr` ma`mleketlik awdarispag`inin` aqibetleri de, Batista ja`miyetti evolyutsion rawajlandiriwg`i bag`darlang`an ja`miyetlik-filosofiyaliq pikirlerdin` tariyxi da sipatlap beredi.

Industrial rawajlang`an Batis ma`mleketlerinde shaxs erkinligi, puxaraliq ja`miyet ushin gu`res ta`jriybeleri, basqariwdin` demokratiyaliq xarakteri haqqindag`i ko`z-qaraslar, ja`miyetti modernizatsiyalastiriw haqqindag`i ilmiy ta`liymatlar sistemasi qa`liplestiredi. En` a`hmiyetlisi ja`miyettin` uliwma rawajlaniw nizamliqlarina boysing`an halda, payda bolip atirg`an milliy rawajlaniw ideyasi ja`miyettaniw pa`ninin` o`zgesheligin belgilep bermekte. Usi teoriyalarg`a sa`ykes tu`rde ja`miyettaniw pa`nlerinin` milliy bag`dari payda boldi ha`m rawajlanbaqta. Tiykarinan, milliy mentalitet penen baylanisli ja`miyet sistemasin, shaxs tiplerin u`yreniw, olardin` erkinliklerin ta`miynlew jollari haqqinda ja`miyetlik-siyasiy milliy teoriyalar, ta`liymatlar sistemasi payda bolmaqta.

Ha`r qanday ja`miyette tsivilizatsiya tipleri ha`m da`rejelerinin` ha`r qiylilig`ina qaramastan, milletlerdin` ja`miyetlik «ko`rinisin» saqlap qaliw, uliwma ja`ha`n tsivilizatsiyasinda o`z ornin tabiw ma`selesine ta`n ilmiy ko`z-qaraslar ja`miyettaniwshiliq pa`nlerinin` a`hmiyetli o`zgesheliklerin belgileydi.
4.XX a`sirdin` son`g`i on jillig`inda sotsialistlik dep atalg`an siyasiy du`zimnin`, buring`i SSSR territoriyasinda bolsa, «Qizil imperiyanin`» idirawi menen du`n`yanin` qarama-qarsi ta`replerge bo`liniwine shek qoyildi. Du`n`ya siyasiy maydaninda g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` payda boliw na`tiyjesinde, ja`miyettaniw pa`nlerinde de o`zine say bag`darlar payda boldi. Usi sebepten, O`zbekstannin` milliy g`a`rezsizlikke erisip, demokratiyaliq huqiqiy ma`mleketti, puxaraliq ja`miyet tiykarlarin qa`liplestiriw, ja`miyettaniw pa`nlerin hu`kimdar kommunistlik ideologiya diktaturasinan ajiratiwday, ja`miyetlik siyasiy imkaniyatlardi payda etti.
Bu`ginge kelip O`zbekstanda Bazar ekonomikasina qatnasiqlarina o`tiwdin` «o`zbek modeli» uliwma ja`miyetlik-siyasiy turmisti tiykarinan, ma`deniy-ruwxiy tarawdi erkinlestiriw protsessinin` milliy o`zgesheliklerin sa`wlelendirmekte ha`m bul ja`miyettaniw pa`nlerinin` mazmunin belgilep bermekte.
Usi sebeten ideologiyalardi konkret ja`miyetlerdin` (geografiyaliq, etnografiyaliq, demografiyaliq ha`m basqa ja`miyetlik-siyasiy bag`darlarindag`i) rawajlaniw o`zgesheliklerin ha`m da`rejelerin, milliy mentalitet penen baylanisli taliqlaw za`ru`rligi-ja`miyetaniw pa`ninin` a`hmiyetli bag`dari bolg`an Milliy ideologiyani payda etti.
Milliy ideologiya pa`nin belgileytug`in joqarida ko`rsetilgen o`zgeshelikleri, onin` tiykarg`i waziypalari ko`lemin belgilep beredi. Yag`niy, milliy ideologiya ha`r bir millettin` ja`miyetlik waqiyalilig`in ilimiy biliwdin` arnawli, salistirmali joqari da`rejesi sipatinda to`mendegi waziypalardi orinlawg`a qaratilg`an:

• 
  sintetik waziypasi-millettin` ma`deniy-tariyxiy bolmisi haqqindag`i ayiriqsha arnawli bilimlerdi, olardin` ma`pleri tiykarinda bir pu`tkil sistemag`a birlestiriwden ibarat.
  
• 
  Gnoselogiyaliq waziypasi-ideyaliq-ideologiyaliq qatnasiqlardin` o`z-ara baylanisin ha`m tiyisliligin aniqlap olardin` kelip shig`iw genezisin, rawajlaniw xarakteristikasin taliqlaydi.