1-tema. Jámiyetlik turmıs hám din pániniń predmeti, obekti hám maqset wazıypaları. Tábiyat, insan, jámiyet túsinikleri

1-tema. Jámiyetlik turmıs hám din pániniń predmeti, obekti hám maqset wazıypaları. Tábiyat, insan, jámiyet túsinikleri.

Reje:

1.Orta Aziyada islamg`a shekemgi ja`miyetlik pikirler.
2.Orta Aziyali ulli oyshillardin` ta`liymatlarinda adam ha`m ja`miyet ma`selesi.
1.Orta Aziyada islamg`a shekemgi ja`miyetlik pikirler.
2.Orta Aziyali ulli oyshillardin` ta`liymatlarinda adam ha`m ja`miyet ma`selesi.
3.Orta Aziyali belgili ma`mleketlik iskerlerdin` ko`z-qaraslari.
4.XIX-XX-a`sirdegi Orta Aziyadag`i ja`miyetlik pikirler.

Reje:
1. Adam o`mirinde fizikaliq-ximiyaliq, fizologiyaliq ta`replerdin` orni ha`m a`himiyeti.

2. Insan sotsialiq tiri janzat sipatinda. Adam, individ, shaxs tu`sinikleri.
3. Ja`miyet turmisinda adamnin` tutqan orni. Ulli shaxs atamasi.

1. Adam sonin`day bir bolmis, ta`biyatta onnan ulli tiri janzat joq. Adam ta`biyat jaratqan barliq a`jayibatlardin` sultani.

Adam ma`selesi ko`plegen ja`miyetlik ha`m aniq pa`nlerdin` u`yreniw deregi. Adam haqqinda toliq, ha`r ta`repleme ken` bilim beretug`in birde bir arnawli pa`n joq. Biraq adam haqqinda ha`r qiyli pa`nler beretug`in mag`liwmatlardi uliwmalastiriw, olardi bir pu`tin sistema sipatinda islep shig`iw za`ru`rligi bar.
Adam o`zinin` denesi, fizikaliq o`zgesheliklerine qaray du`n`yadag`i esapsiz na`rseler siyaqli-fizikaliq dene esaplanadi. Fiziologiyaliq o`zgeshelikleri, ku`n keshiriwi, awqatlaniwi, a`wlad qaldiriwina qaray, ol jerdegi haywanatlar du`n`yasinin` wa`killerinen biri sanaladi. Biraq adamnin` pikirlewi, miynet etiwi, oylap tabiwshiliq siyaqli o`zgeshelikleri, onin` adam, insan, shaxs dep ataliwina tiykar boladi. Ha`zirgi waqqitta ilimde adamdi biosotsialliq tiri janzat sipatinda tu`siniw ken`irek tarqalg`an.
2. Adamnin` haywanat du`n`yasinan ajiralip shig`iwi, ta`biyatta tirishiliktin` payda boliwi siyaqli u`lken waqiya. Adamdi haywannan ajiratip turatug`in en` tiykarg`i belgiler: miynet, til, oylaw bolip esaplanadi.
Adam o`zinin` ko`z-qaraslarin, individual xarakterin, qorshag`an a`tirap haqqinda bilimlerin, basqa adamlar menen bolatug`in qarim-qatnaslar ja`rdeminde ba`qulla rawajlandirip baradi.
Adamzat ja`miyetinin` ag`zalari haqqinda aytqanimizda ha`r qiyli tu`siniklerden paydalanamiz.
En` ko`p ushiraytug`in tu`sinik «individ» tu`sinigi. Bul tu`sinikti paydalang`anda adamzat ja`miyetinin` ayriqsha bir ag`zasin ajiratip ko`rsetemiz. Bunda insannin` sipatlari esapqa alinbaydi. Bul tu`sinikti qa`legen adamg`a qollaniw mu`mkin.
Biz adamnin` shaxsi haqqinda aytqanimizda «individualliq» tu`sinigin de qollanamiz. Bul tu`sinik shaxstin` bir pu`tinligin, barliq ta`replerin sa`wlelendirmeydi, ba`lki adamnin` o`zine ta`n ta`replerin, oni basqalardan ajiratip turiwshi, tek g`ana, mine usi adamda bar o`zgesheliklerin, ta`kirarlanbas qa`siyetlerin bildiredi.
Ja`miyetlik rawajlaniwdin` o`nimi bolg`an individ sipatinda, ja`miyetlik qatnasiqlar sistemasina kirgen adamdag`i ja`miyetlik o`zgesheliklerdin` bir pu`tinligi «shaxs» tu`siniginde sa`wlelenedi. Demek, ha`r qanday ja`miyette adamnin` sotsial struktura ha`m ja`miyetlik ja`ma`a`ler ta`repinen o`z ishine aling`anlig`ina qaray adamg`a shaxs sipatinda qaraw mu`mkin. Shaxsti qa`liplestiriwshi sebepler to`mendegiler:
1.Individtin` genetikaliq o`zgeshelikleri.
2.Qorshag`an ortaliq.
3.Ma`deniyat.
4.Sotsial ortaliq
5.Adamnin` jeke ta`jiriybesi.
3. Ja`miyettin` rawajlaniwi, onda jasap atirg`an, birge ha`reket etip atirg`an ha`m adamlardin` o`z-ara qatnasiqlari arqali a`melge asadi. Tariyxta jer ju`zindegi ha`r bir xaliq, ha`r bir ma`mleket onin` rawajlaniwinda belgili bir da`rejede u`les qosqan adamlar atlari tilge alinadi. Bul tariyxta o`shpes iz qaldirg`an- «Ulli adamlar».
Soni biliwimiz sha`rt, bir xaliq, ma`mleket, millet ushin- ulli shaxs, ekinshi bir xaliq, ma`mleket, millet ushin ulli shaxs bolmawi, kerisinshe olardin` rawajlaniwina jaman ta`sir ko`rsetiwi mu`mkin. Misali: a`yemgi grek hu`kimdari-A.Makedonskiy, mong`ol xaliq wa`kili-Shin`g`isxan, frantsuz imperatori-Napaleon, o`zbek sa`rkardasi-A.Temur ha`m basqada ko`plegen ati tariyx betlerinde qalg`an adamlardin` ha`reketine, olarg`a tiyisli bolg`an xaliq ha`m olarg`a bag`inishli bolg`an xaliqlar wa`kili sipatinda beriletug`in bahalar birdey bolmaydi.
Ja`miyet tariyxinda ha`r bir adam o`zine ta`n ornina iye. Olardin` arasinda milleti, ja`ma`a`si, ja`miyeti, ma`mleketine o`zinin` xizmeti menen basqalardan ko`birek ha`reket etetug`in adamlar da bar.
Ha`r bir ja`miyet o`z aldina g`a`rezsiz, o`zine say o`zgeshelikleri menen basqalardan ajiralip turiwshi ja`ma`a` ha`m og`an tuwri keliwshi shaxslardi qa`liplestiredi.
4.Ko`pshilik alimlardin` pikirinshe, ta`lim ja`miyetlik o`zgerislerdin` en` a`himiyetli tiykari bolip esaplanadi.Ta`limge ajirtilg`an kapital, tek g`ana ekonomkaliq emes, ja`miyetlik rawajlaniwdi da belgileydi. Biraq bul birden emes, a`ste-aqirinliq penen, bilimli a`wladtin` ja`miyettegi basqariw sistemasina aralasiwinda ju`z beredi.
1.A`yyemgi Egipettegi insanlardin` du`n`ya ha`m ja`miyet haqqindag`i ko`z-qaraslari belgili da`rejede a`psanalar ha`m ertekler, qosiqlar siyaqli xaliq awizeki do`retpeleri tu`rinde saqlanip qaling`an. Olar arasinda «Isida ha`m Osiris haqqinda»g`i a`psana, «Tuwri ha`m Qa`te haqqinda»g`i ertekti ko`rsetip o`tiwge boladi. A`yyemgi grek oyshillari Plutore ha`m Gerodottin` shig`armalarinda bul a`psana ha`m ertekler haqqinda mag`liwmatlar keltirilgen.
A`yyemgi egipetlilerdin` ko`z-qaraslarinda turmis ha`m du`n`yanin` bolmisi (antologiya) ma`seleleri ha`m insannin` biliw imkaniyatlari (gnesiologiya) haqqindag`i pikirler keltirilmegen edi. Ko`pshilik jag`daylarda bul ko`z-qaraslar du`n`yanin` payda boliwi, ta`biyg`iy nizamliqlardin` mazmuni, insannin` tiykarg`i mazmuni nede ekenligi haqqindag`i da`slepki sorawlarg`a ko`birek a`psana ko`rinisinde juwap beredi. Du`n`yani a`psanawiy su`wretlew ko`binese diniy ko`z-qaraslar menen tig`iz baylanisqan.
Misir etakalarinda Ra qudayi du`n`yanin` jaratiwshisi esaplanip, ol qudaylardi ha`m adamlardi jaratqan. Da`slepki da`wirde Ra qudayi barliq janzatlarg`a patshaliq etken, keyinshelik onin` balalari Osiris ha`m Isidalar patsha bolg`an. Osiris ha`m Isidadan keyin patsha boliw insanlarg`a nesip etken. Sonliqtan da Egipette patshalarg`a (faraonlarg`a) quday sipatinda qaraw olardin` hu`rmetine u`lken imaratlar quriw ken` tarqalg`an.
A`yyemgi Egipet penen bir da`wirde o`mir su`rgen Shumer, Akkad, Vavilion, Assiriya ma`mleketlerinde bar bolg`an sotsialliq qatnasiqlar qudaylardin` qa`lewi sipatinda tu`sindirilgen ha`m olardi o`zgertiw insanlardin` qolinan kelmeytug`inlig`i aytilg`an. Bunin` aniq misali retinde «Xojeyinnin` qul menen sa`wbeti» atli filosofiyaliq shig`armasin ko`rsetiwge boladi. Onda bar bolg`an ta`rtiplerge qarsi shig`iw qudaylar qa`lewine qarsi shig`iw dep esaplang`an, patsha qa`lewin o`zgertiw mu`mkin emes dep sin`dirilgen.
2.Bizge shekem jetip kelgen a`yyemgi Hindstandag`i ja`miyetlik pikirlerdin` en` a`yyemgileri bizin` eramizg`a shekemgi 1500-600-jillarda jaratilg`an Vedalar, keyinirek jazilg`an Ukanshadilar, Hind eposlari «Maxabxarat», «Ramayana» bolip tabiladi.
Olarda a`lemnin` o`zine ta`n sitemasi ha`m onda insannin` orni ko`rsetilgen. Insan janli ta`biyattin` bir bo`legi, o`simlikler, haywanlar ha`m insan ortasindag`i pariq ku`shli emes, sebebi adamlarda haywan ha`m o`simlikler siyaqli dene ha`m ruwxqa iye,- degen pikirler, Hindstan a`psanalarinin` tiykarinda turadi. A`yyemgi Hindstannin` ja`miyetlik du`ziminin` bir o`zgesheligi onin` kastalarg`a (qatlamlarg`a) bo`liniwi bolip esaplanadi. En` joqarg`i kasto-braxmanlar (ruwxaniyler) kastasi bolip, bir kastadan ekinshisine o`tiwge bolmaytug`in edi. Hindstandag`i ja`miyetlik pikirlerge Buddizmde o`zinin` ta`sirin tiygizgen.
A`yyemgi Qitayda ja`miyet ha`m insan haqqindag`i ko`z-qaraslarg`a dinnin` ta`siri aytarliqtay ku`shli emes. A`yyemgi Qitayda ko`birek a`dep-ikramliliq ha`m ha`kimshilik ta`rtiplerine tiykarlang`an oy-pikirler ku`shli rawajlang`an. A`yyemgi Qitaydin` ja`ne bir o`zgesheligi bul jerde ruwxaniylar aytarliqtay ha`kimiyatqa iye bolmag`an, ol bir xizmetker sipatinda qaralg`an.
Konfutsi (kun-uzi. B.e.sh. 551-479). Ol o`z da`wirinin` ja`miyetlik du`zilisin kritikaladi ha`m o`tmish da`wirlerdi ko`kke ko`terip, barliq insanlar umtiliwi lazim bolg`an jetik insan timsalin islep shiqti. Jetik insan Konfutsiydin` pikirinshe to`mendegi eki qa`siyetke iye boliwi kerek:-insaniyliq ha`m miynet qa`siyetleri. Insaniyliq degende Konfutsiy:- a`piwayililiq, a`dil, jaqsi minez quliq h.t.b. qa`siyetlerdin` jiyindisi retinde tu`singen. Bul ju`da` ideal talap bolip og`an jetiw ju`da` qiyin dep esaplag`an. Miynet-moralliq qa`siyet bolip, insanpa`rwar kisinin` o`zine qoyatug`in talaplarin bildiredi.
3.A`yyemgi Gretsiyada da`slepki filosofiyaliq oy-pikirler BESh VII-VI a`sirlerde Milet mektebi danishpanlari ko`z-qaraslari sipatinda ju`zege kelgen.
Geroklit (BESh 540-580). Geroklittin` pikirinshe, barliq zatlardin` tiykarg`i jolin «Du`n`yani qudaylar da, insanlar da jaratpag`an, ol ba`rhama ga` lawlap janip turiwshi, ga` o`ship baratirg`an jalin bolg`an». Insanlar o`zlerinin` logoslari, aqillari menen ajiralip turadi. Adam logosqa tiykarlanip jasawi kerek.
Demokrit (BESh 460-370). Onin` pikirinshe da`slepki adamlar suw ha`m ilaydan payda bolg`an. Ol hesh qanday ila`hiy ku`shke iye emes, du`n`yadag`i barliq na`rseler sonin` ishinde insanlar, onin` jani da mayda atomlardan ibarat. Demokrit dinge qarsi shig`adi. Demokrittin` pikirinshe jaqsi qa`siyetli boliwdin` usili isenim ha`m moralliq ta`rbiya. Insandi ma`jbu`r qiliw joli menen jaqsilap bolmaydi. Onin` pikirinshe, barliq na`rsede shegara boliwi lazim. Barliq go`zzalliq ortashaliqta, mag`an mol-ko`lshilik te, jetispewshilik te unamaydi, deydi Demokrit. Ol barliq na`rsede «ortashaliq» jaqsi deydi.
Platon (BESh 427-347) Onin` pikirinshe, ma`mleket insanlardin` o`zinin` tiykarg`i talaplarin qanaatlandira almag`anlig`i na`tiyjesinde ju`zege kelgen. Platon ideal ma`mleket haqqinda o`z pikirlerin bildiredi. Ol ma`mleketti u`sh toparg`a bo`lip qaraydi. Olar filosoflar, a`skerler ha`m diyxan-o`nermentler. Bul u`sh topar ishinde filosoflar basqarg`an ma`mleket ideal ma`mleket bola aladi. Sebebi ol filosoflardi-aqilg`a, a`skerlerdi-ku`sh-jigerge, diyxan ha`m o`nermentlerdi-sezimlerge ten`lestiredi. Platonnin` pikirinshe aqil-ku`sh jiger ha`m sezimlerdi basqariwi kerek.
Aristotel (besh 384-322) Onin` pikirinshe, insan-sotsialliq maqluqat. Ma`mleket-ja`ma`a`tler awqaminin` rawajlang`an formasi, ja`ma`a` bolsa-rawajlang`an sem`ya.
Aristoteldin` pikirinshe, erkin adamlar ja`miyeti u`sh klass wa`killerinen ibarat. Olar-ha`dden tis bayip ketkenler, olardin` qarama-qarsisi bolg`an ha`dden tis kembag`allar ha`m usi klasslar arasinda jaylasqan orta qatlamdag`ilar. Aristoteldin` pikirinshe orta qatlamlar g`ana ja`miyetti basqariw ku`shi boliwi mu`mkin. Sebebi olar ja`miyettin` qarama-qarsi ta`repleri soqlig`isiwlarin jen`ip o`te aladi. A`yyemgi Rimde de ko`plegen oyshillar ja`miyet ha`m insan haqqinda o`z ko`z-qaraslarin bildirip o`tken. Olardan Mark Tulliy Tsittseron (BESh 106-45) Tit Lukertsiy Kar (BESh 95-55) Seneka (BESh 4-eramizdin` 65) Mark Avreliy Antonin (121-180).