1-Tibbiy kimyo fanining maqsadi va vazifalari
Download 33.53 Kb.
|
|
1-Tibbiy kimyo fanining maqsadi va vazifalari Kimyoning umumiy, analitik, fizik va kolloid, organik kimyo bo'limlaritibbiyot oliy o'quv yurtlarining o'quv rejalarida alohida ko'rilmaganligi sababli bu bo'limlar "Tibbiy kimyo" fanining bir qismi sifatida o' rganiladi. Kimyo fani bizni o'rab turuvchi dunyo tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari va moddalar reaksiyasini o' rgatadi. Kimyo bilan atrofingizda har kuni, har bir ishlatayyotgan buyum va bajarayotgan ishingizda to' qnashasiz. Kimyoviy jarayonni ovgat tayyorlaganingizda, kir yuvish vagtida ogartiruvchi modda go'shganingizda, avtomobilingizni o't oldirganingizda kimyoviy jarayonni bajarasiz. Kumush gorayganda yoki antiasidli birikmalar suvda eriganda kimyoviy reaksiya amalga oshadi. Karbonat angidrid va suv energiyasining uglevod energiyasiga aylanishi kimyoviy reaksiyadir va shuning uchun o'simlik o'sadi. Ozuga moddalar hazm bo'lishida energiya va sog'liq uchun zarur bo'lgan moddalarga parchalanish kimyoviy reaksiyasi amalga oshadi 2-Metabolizm nma Metabolizm (grekcha: metabole — oʻzgarish) — hujayralarda sodir boʻladigan fermentativ reaksiyalar majmui. Metabolizmda organik hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan moddalar va energiya xosil boʻladi. "Metabolizm" termini, koʻpincha, moddalar va energiya almashinuvining hujayrada kechadigan bosqichlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu jihatdan Metabolizm tor maʼ-noda oraliq almashinuvni, yaʼni moddalarning xujayra ichida oxirgi mahsulotga aylanishini ifodalaydi. Oziq moddalar hujayraga tushgach, bir qator kimyoviy oʻzgarishlarga uchraydi. Bunday reaksiyalarning muayyan tartibda ketma-ket roʻy berishi metabolitik yoʻl, hosil boʻlgan oraliq mahsulotlar metabolitlar deyiladi.._Muhtadiya 3-Biogen elementlar Tirik organizmdagi hayotiy jarayonlarda bevosita ishtirok etuvchi yoki shu moddalar tarkibiga kiruvchi elementlar biologik faol yoki biogen elementlar deb ataladi. Biogen elementlarning sinflanishi ularning electron tuzilishi, organizmdagi miqdori, bajaradigan vazifalarining ahamiyati va boshqa gator tushunchalarga asoslangandir. Biogen elementlar elektron tuzalishi bo'yicha s, p va d elementlarga ajratiladi. Organizmdagi miqdori bo' yicha biogen elementlar quyidagicha sinflanadi: Makrobiogen elementlar organizmdagi umumiy miqdori 1% va undan ortiq bo 'lgan elementlar. Bularga O, C, H, N, Ca, P misol bo 'ladi; Oligobiogen elementlar - organizmdagi miqdorlari 0,01--1% ni tashkil etadigan elementlar. Bunday elementlarga Mg, Fe, K, Na, Cl, S kiradi;_Muhtadiya_, 5. Zaruriy va zaharli elementlar. Hayotiy ahamiyatga ega bo'lishi mumkin bo'lgan elementlar. Bunday elementlarga tirik organizmlarda doimiy ravishda uchraydigan, ammo ganday biokimyoviy jarayonlarda bevosita ishtirok etishi oxirigacha aniqlanmagan elementlar kiradi. Bunday elementlarga Ct, Ni va Cd larni misol tarigasida Keltirish mumkin. Jumladan, organizmdagi xrom miqdorining kamayishi gondagi gand miqdorining nisbatan ortishiga olib keladi. Ammo shu bilan bir gatorda hanuzgacha xromning gand metabolizmida bevosita ishtirok etishini isbotlaydigan biror-bir dalil ma lum emas. Simob. Bu element nihoyatta xavfli hisoblanadi. Simob bilan zaharlanish ogibatida oshqozon-ichak sistemasida gattiq og'riq paydo bo'ladi, surunkali gayd qilish kuzatiladi. Axlat bilan gon ajralib chigadi. O'tkir zaharlanish ogibatida oshqozon va ichaklarda yaralar paydo bo ladi, hamda ularing chirishi (nekrozi) kuzatiladi. Surunkali zaharlanishda teri sathidagi junlar (soch, gosh va h. k.) to'kilib ketadi, tishlar va tirnoqlar tushib ketadi. Biosferadagi simob miqdorining ortishi bo'qoq. yukumli kasalliklar, nafas va gon aylanish sistemalarining hamda siydik yo'llari, qulog, tomoq va burun xastaliklarining ko'payishiga sabab bo'ladi. 6.Eritmalar…. Eritmalar deb, ikki va undan kop tarkibiy gismlardan tashkil topgan, termodinamik jihatdan turg un, o zgaruvchan tarkibli bir jinsli sistemalarga aytiladi. Bir eritma xajmining barcha qismidagi kimyoviy tarkibi va fizik xossalari bir xil bo'ladi. Moddalarning oddiy aralashtirishdan farqli o laroq, eritishda eritmalar hosil quadigan zarrachalar o' rtasida o'zaro ta 'sirlanish ro 'y beradi. Erishda o'z agregat holatini saglab goladigan modda erituvchi deyiladi; u odatda eritmada ko'p miqdorda bo'ladi. Eritmalar uch agregat holatda gattig, suyug va gazsimon (bug'simon) holatda bo'lishi mumkin. Qattiq eritmalarga metallarning ba'zi gotishmalari, masalan, oltin bilan mis gotishmasi, gazsimon holatdagi eritmalarga esa havo misol bo'ladi._Muhtadiya 7. Eritmalar turlari. Eritmalarning turlari. Eritmalarda moddalar turli darajadagi dispers (ya' ni maydalangan) holatda bo'lishi mumkin. Zarrachalarning katta-kichikligi eritmalarning ko'pgina fizik-kimyoviy xossalarini bildiradigan muhim belgi bo'lib xizmat qiladi. Zarrachalaring katta- kichikligiga karab eritmalar chin (zarrachalari Immk dan kichik) va kolloid eritmalar (zarrachalari 1 dan 100 mmk gacha) ga bo'ladi. Chin eritmalar erigan modda ionlarga dissotsiatsiyalanishi yokI dissotsiatsiyalanmasdan molekulalar xolida golishiga karab ionli yoki molekulyar bo'lishi mumkin. Zarrachalari 100 mmk dan katta bo'l gan aralashmalar osilmalar - dag'al dispers sistemalar deylladi. Ularga suspenziya, emulsiya, aerazollar, ko piklar va har xil kukunlar kiradi._Muhtadiya 8. Moddalar eruvchanligi. Eruvchanlik — modda.ning biror boshqa modda bilan 2 va undan ortiq komponentdan iborat termodinamik barqaror bir jinsli sistema hosil qilishi. Gazlarning suyuqliklar bilan, suyuqliklarning suyuqliklar bilan taʼsirlanishi natijasida shunday sistema hosil boʻladi (qarang Eritmalar). Moddaning eruvchanligi oʻsha moddaning ayni sharoitda hosil qilgan toʻyingan eritmasining konsentratsiyasi bilan oʻlchanadi. Turli moddalarning maʼlum erituvchilarda eruvchanligi tashqi sharoitga, asosan, temperatura va bosimga bogʻliq. Koʻpchilik suyukdik va qattiq moddalarning eruvchanligi temperatura ortishi bilan, gazlarning eruvchanligi esa bosim ortishi bilan ortadi. Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligi Genri qonuniga boʻysunadi. Suyuqliklar bir-birida istalgan nisbatda (mas, suv bilan spirt), bir-birida maʼlum chegaragacha erishi (mas, suv bilan fenol) yoki bir-birida erimasligi mumkin (mas, suv bilan simob). Moddalarning eruvchanligi tashqi sharoit oʻzgarganda Le Shatelye — Braun prinsipi, yaʼni kimyoviy muvozanatning siljish prinsipiga muvofiq oʻzgaradi. 9. Eritmalarning kolligativ hossalari. Entmalarning gator xususiyatlari unda erigan moddaning tabiatiga bog liq bo' Imasdan, balki uning miqdoriga, jumladan molyar kontsentratsiya quymatiga bog liq bo'ladi. Eritmalarning bunday xossalar Kolligativ (umumlashtirilgan) xossalar deb ataladi. Tabiati jihatidan ideal eritmalarga yagin bo'lgan sistemalaming umumlashtirilgan xossalari deganda osmotik bosim, eritma satxidagi to' yinganDug bosimining kamayishi, gaynash haroratining ortishi va muzlash harorati- ning pasayishi holatlari tushuniladi. 10. Adsorbtsiya. Adsorbsiya — qattiq yoki suyuq moddalar (adsorbentlar) sirtiga suyuq yoki gaz holidagi modda (adsorbat)larning konsentrlanishi (yutilishi). A. adsorbent sirtidagi molekulalararo kuch taʼsirida sodir boʻladi. Adsor-bat molekulalari adsorbent sirtiga yaqinlashib, unga tortiladi va adsorbatning bir (mono-), ikki (bi-) va hokazo koʻp (poli-) molekulali adsorbsion qavati hosil boʻladi. Adsorbatning adsorbsion qavatdagi konsentratsiyasi maʼlum dara-jaga yetganidan keyin desorbsiya boshla-nadi. Yutilgan modda adsorbsion qavatda oʻz xususiyatini saqlab qolsa, fizik A., oʻzgarsa, yaʼni adsorbent bilan kimyoviy bi-riksa, kimyoviy A. deyiladi. Fizik A. temperatura, bosim, konsentratsiyaga, adsorbent va adsorbatning tabiatiga, shuningdek, adsorbent tuzilishiga ham bogʻliq. A. hodisasi tabiatda keng tarqalgan. Yerga solingan oʻgʻit, avvalo tuproqqa A. lanadi. Oʻsimlik tuproqdagi ozuqani ildizi orqali A. jarayoni asosida oʻzlashtiradi. A. gaz va suyuq aralash-malarni ajratish-da (qarang Xromatografiya), biologik jarayon-da, havoni iflos gazlardan tozalashda, eritmalarni har xil qoʻshilmalardan holi qilishda, ulardan erigan moddalarni ajratib olishda A. dan keng foydalaniladi. 11. Osmos. Osmos va osmotik bosim. Eritmalarning biologik nuqtai nazardan eng muhim xossasi osmosdir. Tabiatda ko' pincha eritmalar erituvchidan ragat entuvchi zarrachalari o'ta oladigan membranalar bilan ajratiladi. Bu holda entilgan modda erituvchiga diffuziyalana olmaydi va bunda entuvchining entmaga o 'tishi kuzatiladi xolos, ya'ni erituvchi ikkala tomonga ko' chib yuradi, lekin shunday bo'Isa ham u eritmaga teskari tomondagiga garaganda ko' prok o'tadi. Masalan, shisha naychaning og zini suv o 'tadigan, lekin saxaroza molekulalari o'ta olmaydigan sellofan yoki kollodiydan yasalgan membrane bilan yopib, naychaga saxarozaning konsentrlangan entmasidan quyib suv solingan idishga tushirilganda bir oz vagt o 'tgandan so ng naychadagi suyuqlik ancha ko tarilib golganligi qayd kilinadi. Idishdagi suvning analizi saxaroza yo'qligini ko'rsatadi. Bunda faqat erituvchi (suv) molekulalarigina membranadan o tadi. USmOs - erituvchi molekulalarining yarim o tkazuch membranalar orgali erituvchidan eritmaga (yoki kichik kontsentratsiyali eritmadan katta kontsentratsiyali eritmaga) o 'tishidir. 12. Eritma konsentratsiyalari. Eritmaning konsentratsiyasi deb, eritma yoki erituvchining aniq massa miqdorida yoki aniq hajmida erigan moddaning migdoriga aytiladi. Kimyoda quyidagi eritma konsentratsiyalari ishlatiladi: massa ulushi, hajm ulushi (koproq gazli eritmalar uchun ishlatiladi), mol ulushi, molyar konsentratsiya (molyarlik), molyar ekvivalent konsentratsiya(normalik), titt, molal konsentratsiya va boshqalar. Bo'lajak shifokorlar o'z faoliyatlarida eritmalar bilan ish ko'rishlariga to'g'ri keladi. Shuning uchun ham berilgan konsentratsiyali eritmalari tayyorlashni, turli fizik-kimyoviy doimiyliklardan hisoblashlarda foydalanishni, konsentratsiyani ifodalash usullarini, shuningdek eritmaning ph giymatin topish va undan amalda foydalanishni bilishlari zarur. 13. Eruvchanlik Eruvchanlik — modda.ning biror boshqa modda bilan 2 va undan ortiq komponentdan iborat termodinamik barqaror bir jinsli sistema hosil qilishi. Gazlarning suyuqliklar bilan, suyuqliklarning suyuqliklar bilan taʼsirlanishi natijasida shunday sistema hosil boʻladi (qarang Eritmalar). (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Eritmalar) Moddaning eruvchanligi oʻsha moddaning ayni sharoitda hosil qilgan toʻyingan eritmasining konsentratsiyasi bilan oʻlchanadi. Turli moddalarning maʼlum erituvchilarda eruvchanligi tashqi sharoitga, asosan, temperatura va bosimga bogʻliq. Koʻpchilik suyukdik va qattiq moddalarning eruvchanligi temperatura ortishi bilan, gazlarning eruvchanligi esa bosim ortishi bilan ortadi. Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligi Genri qonuniga boʻysunadi. Suyuqliklar bir-birida istalgan nisbatda (mas, suv bilan spirt), bir-birida maʼlum chegaragacha erishi (mas, suv bilan fenol) yoki bir-birida erimasligi mumkin (mas, suv bilan simob). Moddalarning eruvchanligi tashqi sharoit oʻzgarganda Le Shatelye — Braun prinsipi, yaʼni kimyoviy muvozanatning siljish prinsipiga muvofiq oʻzgaradi. 14-Eritmalarning kolligativ hossalari. Entmalarning gator xususiyatlari unda erigan moddaning tabiatiga bog liq bo' Imasdan, balki uning miqdoriga, jumladan molyar kontsentratsiya quymatiga bog liq bo'ladi. Eritmalarning bunday xossalar Kolligativ (umumlashtirilgan) xossalar deb ataladi. Tabiati jihatidan ideal eritmalarga yagin bo'lgan sistemalaming umumlashtirilgan xossalari deganda osmotik bosim, eritma satxidagi to' yinganDug bosimining kamayishi, gaynash haroratining ortishi va muzlash harorati- ning pasayishi holatlari tushuniladi. 15. Vodorod ko‘rsatkichi. Vodorod ko'rsatkichi pH deb, eritmadagi vodorod vodorod ionlari konsentratsiyasining manfiy ishora bilan olingan o'nlik logarifmiga teng qiymatiga aytiladi: Vodorod ionining konsentratsiyasini aniqlash ko'pgina hollarda a'zolarda ro 'y beradigan fiziologik o'zgarishlarni tushunishga vordam beradi. Jarayon muhiti mikroblar, o'simliklaring hayotiy faoliyatida, ayniqsa odam va hayvon a'zolarida boradigan o'zgarishlarga katta ta'sir ko'rsatadi. Vodorod ioni konsentratsiyas ning doimiyligi a'zo ichki muhiti uchun asosiy doimiyliklardan biri hisoblanadi. Qon va gon. bilan bog'liq bo'lgan hayvon organizmi suyuqliklarida pH deyarli doimiy boladi. Odam gonining pH qiymati juda kam o'zgaradi, u taxminan 7,36 atrofida bo ladi, 16. Bufer sistemalar. Bujer sistemalar (buferlar) deb, kislota yoki ishgor go 'shilganda ham, suyultirilganda ham vodorod ionlarining konsentratsiyasini etarlicha darajada o'zgartirmay saglab turish xossasiga ega bo 'lgan sistemalarga aytiladi. Buter sistemalar (aralashmalar yoki eritmalar) tarkib1 jihatidan 1kki asosiy turga bo'linadi: a) kuchsiz kislota va uning kuchli asos bilan hosil qilgan tuzi: b) kuchsiz asos va uning kuchli kislota bilan hosil qilgan tuzi: Organizm muhitida pH ko'rsatkichini doimiy saqlashda ko'p asosli fosfat kislotaning nordon tuzlarining aralashmasi - fosfatli bufer sistema eng kata ahamiyatli bufer sistemalardan biri: Fosfatli bufer sistemada NaH,PO4 kislota vazifasini, Na›HPO4 tuz vazifasini o'taydi. Bufer sistemada vodorod ionlarining konsentratsiyasi nafagat kuchsiz kislota yoki kuchsiz asos konsentratsiyasiga, balki kislota bilan umumiy anion va asos bilan umumiy kationga ega bolgan tuz konsentratsiyasiga ham bog ligdir. Bu bog 'liglikni buffer sistemalarning pH ini hisoblash formulasi ifodalaydi. Bufer eritmaning pH giymatini hisoblash formulasini keltirib chigarishni atsetatli buffer eritma misolida ko 'ramiz. Bu aralashmada quyidagicha ionlanish sodir bo' ladi: 17. Termodinamika. Termodinamika - bu energiyaning bir turidan boshqa turiga o 'tishini o'rganuvchi fandir. Kimyoviy termodinamika -makroskopik sistemalarda sodir bo ladigan turli kimyoviy va fizikaviy jarayonlarning energetikasini o'rganadigan fan. Uning vazifasi izlanishning termodinamik usullar va ular asosida yotgan termodinamika gonunlarini kimyoviy va fizik-kimyoviy hodisalar uchun gollashdan iboratdir. Organizmning hayotiy faolligi va undagi jarayonlaming amalga oshishi bevosita atrofi muhit va organizm orasidagi energiya almashinuvi orgali ta'minlanadi. Demak har qanday jonli sistemaning eng asosiy xossasi va jonsiz sistemalardan farqlaridan biri - energiya o'zlashtirish va chiqarish, energiyani turli shakllarda transformatsiyalash, ko'payishni ta'minlovchi metobolik jarayonlaming energiyaga bo'lgan talabini ta' minlab berishdadir. Har ganday kimyoviy jarayon natijasida yangi tarkib va tuzilishga, demak o'zgacha xossalarga ega moddalar hosil bo ladi. Bu esa dastlabki va oxirgi moddalaming energiya qiymatlari orasida farq borligini bildiradi hamda atrof- muhit bilan energiya almashinuviga sabab bo ladigan quyidagi ikki holatdan birini keltirib chiqaradi. 0066, [02.04.2023 18:54] 18..Sistema Sistema (yunoncha: (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Yunon_tili) systema — yaxlit, qismlardan tarkib topgan, birikkan) — 1) ishharakat, mehnat, texnik jarayonlar va shu kabilardagi qismlarning oʻzaro bogʻlikligidagi tartibot, tizim; 2) narsa, hodisa, tushuncha va boshqalarning tasnifi; 3) muayyan tarzda oʻzaro bogʻlangan va bir qadar yaxlitlikni tashkil etadigan elementlar majmui. S. haqidagi birinchi tasavvurlar antik falsafada shakllangan. Yunon falsafasi va fanida S. tushunchasi bilimlarga nisbatan qoʻllanilgan (Yevklid, Platon, Aristotel va boshqalar). Keyinchalik bu tushunchani B. Spinoza va G. Leybnits rivojlantirib, umuman borliqqa nisbatan tatbiq qilgan. Yangi davr falsafasi va fanida S. tushunchasidan ilmiy bilimlarni tahlil qilishda foydalanilgan. Bilimlarning S.lilik tamoyillarini nemis faylasuflari I. Kant, F. Shelling, G. Gegel ishlab chiqqan. 19-asrning 2-yarmidan boshlab, S. tushunchasi ilmiy bilimlarning turli sohalariga kirib bordi. Bunda evolyusion nazariya, nisbiylik nazariyasi, kvant fizikasining yaratilishi, struktural lingvistika va boshqalarning vujudga kelishi katta ahamiyatga ega boʻldi. S. tushunchasi yaxlitlik, tuzilish, aloqa, munosabat tushunchalari bilan uzviy bogʻliqdir. S. tushunchasi nihoyatda keng koʻlamda qoʻllanadi. Umuman voqelikdagi har qanday obʼyektga S. sifatida qarash mumkin. S. bir necha muhim belgilar — yaxlitlik, tuzilmalilik, muhit bilan oʻzaro aloqadorlik va shu kabilarga ega boʻlishi kerak.. 0066, [02.04.2023 18:54]
Ko'p fazali geterogen sistemalardagi muvozanatlarni xarakterlash uchun V.Gibbs 1873-1878-yillarda termodinamikaning I va II gonunlariga asoslanib, fazalar goidasini taklif qildi. Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajraladigan va termodinamik xossalari bilan farq qiladigan qismi faza deb ataladi. Faza geterogen sistemaning bir moddadan yoki bir necha moddalar aralashmasidan iborat gomogen qismdir. Har bir sistema bir yoki bir necha moddadan iborat bo'lib, bu moddalar sistemaning tarkibly gismlari deyiladi. Sistemaning tarkibiy qismlari kimyoviy Jihatdan bir Jinsli moddalar bo'lib, uzoq vagt davomida alohida tura oladi. Sistemaning mustaqil tarkibiy. gismlari komponentlar deb ataladi. Komponentlar oddiy va murakkab moddalar bo'lishi mumkin. Masalan: tuz va suv tarkibly qism. Tuzning suvdagi eritmasi ikki komponentli sistema. Sistemada har gaysi fazaning kimyoviy tarkibini xarakterlash uchun yetarli bo'lgan modda xillarining eng kichik soni sistem aning mustaqil tarkibiy qismlari yoki komponent soni deb ataladi. 0066, [02.04.2023 18:54] 20. Termodinamikaning 0 va I qonuni. Termodinamikaning nolinchi qonini sistemada Sodir boladigan issiqlik muvozanatiga asoslangan boladi Agar A va B jismlar bir-biriga bog 'liq bo 'lmagan ravishda C jism bilan issiglik muvozanati holatida bo'lsa, ular (A va B jismlar) o'zaro issiglik muvozanati holatida bo 'ladi, ya'ni issiglik muvozanati sistemaning xoxlagan nugialaridagi temperaturaning o 'zaro tengligi bilan sarakterlanadi: T(A)=T(C) vaT(B)-T(C) bo'lsa T(A)=T(B) bo'ladi. Odam organizmi va tashqi muhit orasidagi, odam tanasi a zolari orasidagi temperatura al mashinuvlari, gator omillar bilan birga, termodinamikaning nolinchi gonuni orgali ham tushuntiriladi. Termodinamikani 1-chi qonuni energiya va ish tushunchasiga asoslangan boladi Har ganday makroskopik sistemalar doimiy miqdordagi energryaga ega bo ladi va bu energiyalar bir turdan ikkinchi turga o 'ta olishi mumkin xolos. Energiya migdori sistemaning tashgi muhit bilan energiya almashinuvi (energiya gabul gilishi yoki yo 'gotishi) hisobigagina o'zgarishi mumkin. 0066, [02.04.2023 18:54] 21. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Termodinamikaning ikkinchi gonuni asosida energiyaning bir turdan 1kkinchi turga aylanishi jarayonida shu energiyaning ma'lum bir qismi atrot- muhitga issiqlik holatida tarqalishi tushunchasi yotadi. Termodinamikani ikkinchi qonunu quyudagicha sharhga ega: Issiqlik harorati past bo 'lgan jismdan harorati jugori bo' lgan jisimga o'z-o 'zidan o 'ta olmaydi. Ikkinchi tur abadiy mashinasini (issiglikni to'liq ishga aylantiradigan Qa = A) yaratish mumkin emas. Termodinamikaning bu gonuni asosida gaytar va gaytmas jarayonlaring energiya va issiqlik miqdorlari orasidagi bog liqlikni quyidagicha talqin qilish mumkin: - gaytar jarayonlarda energiya issiqlikka aylanmaydi va shu sababli sistemadagi Jarayon atrof-muxitning cheksiz kichik o'zgarishi natijasida o'z yo'nalishini teskari tomonga o'zgartira oladi. - gaytmas jarayonlar energiyaning bir gismini issiqlikka aylanib atrof- muhitga tarqalishi bilan davom etadi va shu sababli atrof-muhitdagi cheksiz kichik o'zgarishlar jarayon yo 'nalishiga ta' sir etmaydi. 0066, [02.04.2023 18:54] 22. Kompleks birikmalarning tuzilishi, tasnifi va nomlanishi. Koordinatsion birikmalar, kompleks birikmalar — markaziy atom (yoki ion) va u bilan bogʻlangan molekula yoki ionlar — ligandlardan tashkil topgan komplekslar. Markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi), odatda, akseptor, ligandlar esa elektronlarning donorlari boʻlib, kompleks hosil boʻlganda ular orasida donor-akseptor yoki koordinatsion bogʻ-lanish vujudga keladi. Kompleks elektroneytral yoki noelektrolit, musbat (kompleks kation) yoki manfiy (kompleks anion) zaryadli boʻlishi mumkin. Masalan, [Cu(NH,)4]2+, [Fe(CN)6]4\ Agar eritma yoki gaz holatidagi Koordinatsion birikmalar bir xil ligandlardan tuzilgan boʻlsa, komp-leksdagi barcha bogʻlar bir xil, agar har xil ligandlardan iborat boʻlsa, bogʻlar tavsifi ligandlar xossalariga bogʻliqboʻladi. Masalan, [W(CH,CN)(O)F4] kompleksida donorakseptor, oddiy kovalent bogʻlar va qoʻsh bogʻ hosil boʻladi. Odatda, oddiy kimyoviy birikmalarning oʻzaro birikishidan murakkabroq Koordinatsion birikmalar vujudga keladi. Mas, temir va kaliyning sianid tuzlari bir-biri bilan qoʻshilib, Koordinatsion birikmalar — kaliy ferrotsianidni hosil qiladi:Fe(CN)2+ 4KCN = K4[Fe(CN)6]. Kompleks hosil qiluvchi markaziy atom (yuqoridagi misolda — Gʻe) Koordinatsion birikmalar yadrosi (kompleks )ni, u bilan bogʻlangan (koordinatsiyalangan) molekulalar yoki ionlar — ligandlar (yuqoridagi misolda — kislota qoldigʻi CN) kompleksning ichki sfera sini tashkil etadi. Faqat markaziy atom bilan ligandlardan iborat Koordinatsion birikmalar ham bor, mas, metallarning karbonillari Ti(CO)7, Cr(CO)6, Fe(CO)5 va boshqa Markaziy atom bilan bevosita bogʻlanmagan ionlar kompleks tarkibiga kirsa, ular kompleksning tashqi sferasida boʻladi. Kationlar, mas, K4[Gʻe(S1M)6]dagi K+ ham, anionlar, mas, [Cu(NH3)4]SO4 dagi SO^~ ham tashqi sfera ionlaridir. Koordinatsion birikmalar formulasini yozganda tashqi sfera ionlari kvadrat qavsdan tashqariga chiqariladi. 0066, [02.04.2023 18:54] 23. Verner nazariyasi. • 1893 yilda A.Verner kompleks birikmalarning tuzilishi haqida original nazariyasi yaratdi: • ko’pchilik elementlar o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari, (https://fayllar.org/maktabda-sinfdan-tashqari-tadbirlar-sinfdan-va-sinfdan-tashqar.html) yana qo’shimcha valentliklar namoyon qila oladi; • Har qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarini to’yintirishga intiladi; (https://fayllar.org/fayzullayeva-gulchexra-sharipboyevna.html) • Markaziy atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum yo’nalishga ega bo’ladi. A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valetnliklar hisobiga hosil bo’ladi. Kompleks birikmalar esa qo’shimcha valentliklar hisobiga hosil bo’ladi. Bu birikmada platinaning asosiy valentligi 4 ga, qo’shimcha valentligi 6 ga teng. Kompleks tarkibida markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi.. 0066, [02.04.2023 18:54] 24. Kompleks birikmalarning turlari. Kompleks birikmalar birikmalarning eng keng va xilma-xil sinfidir. Tirik organizmlar tarkibida biogen metallarning oqsillar, aminokislotalar, porfirinlar, nuklein kislotalar, uglevodlar va makrosiklik birikmalar bilan murakkab birikmalari mavjud. Hayotiy faoliyatning eng muhim jarayonlari kompleks birikmalar ishtirokida davom etadi. Ulardan ba'zilari (gemoglobin, xlorofill, gemosiyanin, vitamin B 12 va boshqalar) biokimyoviy jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Ko'pgina dorilar tarkibida metall komplekslari mavjud. Masalan, insulin (sink kompleksi), vitamin B 12 (kobalt kompleksi), platinol (platina kompleksi) va boshqalar. 7.1. Kompleks birikmalarning tuzilishi Zarrachalarning o'zaro ta'siri jarayonida zarrachalarning o'zaro muvofiqlashuvi kuzatiladi, bu murakkab hosil bo'lish jarayoni sifatida belgilanishi mumkin. Masalan, ionlarning hidratsiyasi jarayoni akvakomplekslarning hosil bo'lishi bilan tugaydi. Murakkab hosil bo'lish reaktsiyalari elektron juftlarni o'tkazish bilan birga keladi va birikmalarning shakllanishiga yoki yo'q qilinishiga olib keladi. yuqori tartib, deb atalmish kompleks (koordinatsion) birikmalar. Murakkab birikmalarning o'ziga xos xususiyati ularda donor-akseptor mexanizmiga ko'ra paydo bo'lgan koordinatsion aloqaning mavjudligi 25. Abadiy dvigatellar Abadiy dvigatel (lot. (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Lotin_tili) Perpetuum mobile) — bir marta harakatga solib yuborilgandan keyin cheksiz uzoq vaqt oʻz-oʻzidan ish bajara oladi, deb faraz qilingan mashina. (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Mashina) Energiyaning saqlanish qonuni kashf etilmasdan oldin asrlar davomida odamlar sarflangan energiyadan koʻproq ish bajarishga imkon beradigan mashinani yaratishga urinib keldilar. Bunday mashinaga hatto „Abadiy dvigatel“ deb nom ham berilgan. Abadiy dvigatelning turli-tuman loyihalari taklif qilingan, lekin abadiy dvigatel qurish mumkin ekanligini tabiatning asosiy qonunlari uzil-kesil inkor qiladi. Tashqaridan energiya olmay, oʻz-oʻzidan ish bajara oluvchi mashina shartli ravishda birinchi tur abadiy dvigatel deyiladi. Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniga asosan har qanday ish faqat energiya hisobiga bajariladi. Shuning uchun bunday abadiy dvigatelning boʻlishi mumkin emas. Taklif qilingan koʻpchilik abadiy dvigatel loyihalarida ogʻirlik kuchi taʼsiriga umid qilinadi. Shunday loyixalardan biri rasmda koʻrsatilgan. Unda zalvar massa (zoldir) berk yoʻlda harakatlanadi[1]. Abadiy dvigatelga yaqin misol
0066, [02.04.2023 18:54] 26. Atom tuzilishi (proton, elektron va neytronlar soni). Atom (qadimgi yunoncha: (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_yunon_tili) ἄτομος — atomos — boʻlinmas) — kimyoviy elementning (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kimyoviy_element) barcha xossalarini oʻzida mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki „boʻlinmas“ nomini olgan bu zarraning ichki tuzilishi anchagina murakkab. Atom musbat zaryadlangan negiz (yadro) (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Atom_yadrosi) va yadro atrofida harakatlanuvchi elektronlardan (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Elektron) tashkil topgan. Atom markazida barcha massasi jamlangan musbat zaryadlangan negiz (yadro) joylashgan; atrofida oʻlchovlari (~ 10~8 sm) atom oʻlchovlarini ifodalaydigan elektron qobiklarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. Atom yadrosi protonlar (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Proton) va neytronlardan (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Neytron) tashkil topgan. Atomdagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng (atomdagi barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni elementning davriy tizimidagi tartib raqamiga teng. Atom elektronlarni tutib olib yoki berib, manfiy yoki musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi. Atomning kimyoviy xossalari asosan tashqi qobikdagi elektronlar soni bilan aniqlanadi; kimyoviy qoʻshilib, atomlar molekulalar hosil qiladi. Atomning ichki energiyasi uning muhim koʻrsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya maʼlum (diskret) qiymatlarga ega boʻlishi va u sakrashsimon kvant oʻtishlardagina oʻzgarishi mumkin. Maʼlum qiymatdagi energiyani yutib, atom qoʻzgʻalgan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga oʻtadi. Atom foton chiqarib, qoʻzgʻalgan holatdan kichik energiyali holat (energiyaning pastroq sathi)ga oʻtadi. Atomning eng kichik energiyasiga mos sathi asosiy sath, Atom markazida Ze musbat zaryadli massiv yadro joylashgan, yadro atrofida — Ze elektronlar aylanadi. Atomning deyarli hamma massasi yadroda toʻplangan. qolganlari esa qoʻzgʻalgan sathlar deyiladi.atom tuzilishi haqidagi fan („Atom fizikasi“ „Yadro fizikasi“, „Elementar zarralar fizikasi“ va boshqa yoʻnalishlar) nazariyasi ancha murakkab boʻlib, fizikaning deyarli barcha yutuqlariga va hozirgi zamon matematik apparat yutuqlariga tayanadi.Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosi va zarralar fizikasi, T., 1995; Modda tuzilishi, 0066, [02.04.2023 18:54]
Termodinamik muvozanat - termodinamik tizim holati; bunda tizimni tavsiflovchi barcha parametrlar aniq qiymatlarga ega boʻlib, bu qiymatlar tashqi muhit oʻzgarmasa, istagancha vaqt davomida oʻzgarmay qolaveradi. Termodinamik muvozanat holatiga oʻtgan tizimda issiqlik oʻtkazuvchanlik, diffuziya kabi har qanday qaytmas jarayonlar toʻxtaydi. Tizimning tashqi muhit bilan oʻzaro munosabatiga qarab, uning Termodinamik muvozanat holatiga oʻtganligini turli fizik kattaliklarning kuzatilayotgan sharoitdagi erishgan chegaraviy qiymatlari orqali aniklash mumkin. Masalan, tashqi muhitdan adiabatik tarzda ajratilgan tizimda entropiya oʻzining erishishi mumkin boʻlgan eng katta qiymatga ega boʻladi; termostatdagi tizim uchun erkin energiya eng kichik qiymatni oladi; oʻzgarmas tashqi bosim taʼsirida boʻlgan termostatdagi tizim uchun Gibbs termodinamik potensiali eng kichik qiymatga erishadi. Dinamik muvozanat tushunchasi termodinamik jarayonlarni oʻrganishda katta ahamiyatga ega. Ularga komponent, faza, gomogen(yunon. homogenes — teng, bir jinsli) va geterogen (yunon. heterogenes — har xil jinsli) sistemalar mansub. 0066, [02.04.2023 18:54] 30. Anorganik birikmalarning muhim sinflari (oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar) 1.Oksidlar Biri kislorod bo’lgan ikki element atomlaridan tashkil topgan murakkab moddalar oksidlar deyiladi. Oksidlar to’rt turga bo’linadi: asosli, kislotali, amfoter va betaraf yoki tuz hosil qilmaydigan oksidlar. Bundan tashqari tarkibida kislorod tutgan boshqa birikmalar ham bor. Ularga peroksidlar va aralash oksidlar kiradi. 2.Asoslar Asoslar metallar va gidroksil guruhidan tashkil topgan murakkab moddalardir. Ularning umumiy formulasi Me(OH)n . Me metal atomi, n- metallning valentligi. Elektrolit sifatida asoslarning dissosialanishida metall kationi va gidroksil anioni hosil bo’ladi. Bunday moddalar eritmasida lakmus indikatori ko’k rangga, fenolftalein indikatori qizil - pushti rangga kiradi. Ishqorlar eritmalari to’qimalarni yemirish xossasiga ega. Agar asos ko’p kislotali bo’lsa dissotsialanish bosqichli boradi. Asoslarning kislotaliligi ulardagi gidroksid guruhlar soniga teng. 3. Kislotalar Kislotalar eritmada dissotsialanib vodorod kationlarini va kislota qoldig’i anionlarini hosil qiladi.Agar kislota ko’p asosli bo’lsa bunday dissotsialanish jarayoni bosqichli boradi: Kislota eritmalari nordon ta’mli bo’lib , lakmus indikatorini qizil rangga kiritadi. Fenolftalein indikatori kislotalar ishtirokida o’z rangini o’zgartirmaydi. Kislota hosil qilgan element turli valentliklar namoyon etsa, ulardan eng past valentlikdagilar ( yoki oksidlanish darajasi) birikmaning kislotasiga - “gipo” old qo’shimchasi qo’shiladi. HClO- gipoxlorit, HIO- gipoyodit, HBrO- gipobromit; 0066, [02.04.2023 18:54] 32. Kimyoviy reaksiya turlari (birikish, ajralish, o’rin olish va almashinish). Boshlang’ich va ohirgi maxsulotlarning o’zgarishiga qarab (https://azkurs.org/fermentlar-ishtirokida-boradigan-reaksiyalar-reja-fermentlarni.html)reaksiyalar (https://azkurs.org/mavzu-kimyoviy-reaksiyalar-va-kimyoviy-boglanish-turlari.html)birikish,o’rin (https://azkurs.org/mavzu-kimyoviy-reaksiyalar-va-kimyoviy-boglanish-turlari.html) olish,almashinish va ajralish (parchalanish) reaksiyalarga bo’linadi. Birikish reaksiyasi – ikki yoki undan ortiq oddiy va murakkab moddalar o’zaro birikib bitta murakkab moddani hosil qilish reaksiyasi Parchalanish yoki ajralish reaksiyasi – bu shunday reaksiyalar- ki, bunday reaksiyalarda bitta murakkab moddadan bir necha yangi moddalar hosil bo’ladi. Almashinish reaksiyasi – Ikkita modda o’zini tarkibidagi atomlar sonini almashtirib ikkita yangi modda hosil bo’lish reaksiyasi. O’rin olish reaksiyasi – oddiy va murakkab modda o’zaro reaksiyaga kirishib oddiy modda atomlarini murakkab modda atomlari bilan almashtirib boshqa oddiy va murakkab moddalar hosil bo’lish reaksiyasi.. 0066, [02.04.2023 18:54] 33. Murakkab moddalarning ekvivalentini aniqlash. Ekvivalentlik-bu moddaning ma'lum bir kimyoviy reaksiyada vodorodning (H) 1 og'irlik qismini, kislorodning 8 og'irlik qismini yoki boshqa bir elementning ekvivalent miqdorini almashinishi, siqib chiqarishi yoxud biriktirib olishi mumkin bo'lgan miqdor. Valentligi ozgaruvchan bolgan elementning ekvivalentlari ham o'zgaruvchan bo'ladi. Murakkab moddalarning ekvivalentini topish uchun binar birikmalardan elementlarni ekvivalentini alohida topilib bir biriga qo'shiladi Binar degani 2 elementdan tashkil topgani. 0066, [02.04.2023 18:54]
Umumiy asoslarning formulalari Natriy gidroksidi - NaOH Kaliy gidroksidi - KOH Ammoniy gidroksidi - NH OH Kaltsiy gidroksidi - Ca (OH) 2 Magniy gidroksidi - Mg (OH) , Bariy gidroksidi - Ba (OH) 2 Alyuminiy gidroksidi - Al (OH) 3 Ferrous gidroksidi yoki temir (II) gidroksidi - Fe (OH) 2 Ferrik gidroksidi yoki temir (III) gidroksidi - Fe (OH) 3 Sink gidroksidi - Zn (OH) 2 Lityum gidroksid - LiOH Asoslar deb metall atomi va bir yoki bir necha gidrokso guruhlardan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi (ammoniy gidroksid NH,OH ham shu moddalar guruhiga kiradi). Oksidlar deb biri kislorod bo'lgan, 143.1 om ikki elementdan tashkil topgan murakkab 119° moddalarga V aytiladi. Oksidlarning umumiy formulasi: E,9, (E - element, n - E elementning valentligi). cuO Fe203 Ст203 NOz ARXIV.UZ Oksidlarda kislorod atomi o'zaro bog 'lanmaydi, balki boshaa element atomlari bilan bog 'langan holda bo'ladi. 0066, [02.04.2023 18:54] 35. Kislota va ishqorlar bilan teri kuyganda 1-tibbiy yordam. Kimyoviy kuyish — odam tanasiga kimyoviy faol va toksik moddalar, ximikatlar (suyuq amiak, amiakli suv, ishqpriy natriy oltingugurt kislotasi kabilartushishi. (https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Oltingugurt_kislotasi&action=edit&redlink=1) Kislota, ishqor yoki suyuq ammiak bilan kimyoviy kuyganda tananing kuygan qismini koʻp miqdordagi suv oqimi bilan 15-20 minut davomida yuviladi. Koʻzga kislota yoki ishqor tushganida ham xuddi shunday holatda maxsus fontanchali kran yordamida koʻzlar yuvilishi kerak. Odam tanasida kislotani ishqor bilan yoki aksincha holatda neytrallash mumkin emas. Keyingi yordam koʻrsatish uchun jabrlanuvchini zudlik bilan tibbiyot muassasasiga joʻnatish shart……. Download 33.53 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|