1. Urushning xarakteri va davlatlarning masqsadlari va urushning boshlanishi

Birinchi jahon urushi
Reja:
Kirish

1. Urushning xarakteri va davlatlarning masqsadlari va urushning boshlanishi

2. 1915-1916-yillardagi harbiy harakatlar
3. 1917-1918-yillardagi harakatlar. Urushning yakuniy bosqichi va urushning oqibatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Birinchi Jahon urushi "barcha urushlarni tugatish uchun urush" bo'lishi kerak edi. Biroq, Birinchi Jahon urushi barcha urushlarni tugatish o'rniga, "XX asrning birlamchi falokati bo'lib, bir qancha keyingi falokatlarga yo'l ochdi. Urush "umumiy kurash" davrining paydo bo'lishini belgilab berdi, bu urush harakatlarini qo'llab-quvvatlash uchun xalqlarning barcha texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy resurslarini tarixan misli ko'rilmagan safarbar qilishni o'z ichiga oldi. Buyuk urush podshohlar o'rtasidagi urushlardan xalqlar o'rtasidagi urushlarga o'tishni yakunladi. Uinston Cherchill 1901-yilda bu haqida ogohlantirgandi, "xalqlar urushi qirollarnikidan ham dahshatliroq bo'ladi" deb. Buyuk urush haqiqatan ham o'sha paytda tarixdagi eng halokatli urush edi. Bu o'n milliondan ortiq odamni o'ldirdi, son-sanoqsiz odamlarni yaraladi, iqtisodlarni vayron qildi va butun Yevropada ommaviy ochlik va siyosiy va ijtimoiy g'alayonlarga olib keldi. Bu dunyoning ayrim yetakchi imperiyalarining qulashi, ularning o‘rnida yangi milliy davlatlarning paydo bo‘lishi, Yevropa xaritasining qayta chizilishi va “Amerika asrining” boshlanishiga olib keldi. Buyuk urush Rossiyadagi bolsheviklar inqilobiga katta hissa qo'shdi va u Gitler, Ikkinchi Jahon urushi, Xolokost(Yahudiylarning taqibi va bilvosita Sovuq urushning kuchayishiga zamin yaratdi. Buyuk urush ijtimoiy va madaniy sohalarni ham tubdan o'zgartirdi. U biz hozir “globallashuvning birinchi davri” deb ataydigan davr bilan bog‘liq bo‘lgan o‘sib borayotgan nekbinlikni yo‘qqa chiqardi, u tobora o‘zaro bog‘langan dunyoda davlatlar va jamiyatlar o‘rtasidagi misli ko‘rilmagan darajadagi iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy o‘zaro munosabatlar bilan tavsiflanadi. Urush butun G'arbda ish joyida, oilada va gender munosabatlarida chuqur o'zgarishlarga sabab bo'ldi. Urush tajribalari, shuningdek, yangi adabiyot, she'riyat, san'at va filmlarni yaratdi, ular Buyuk urush qanday bo'lganligi haqidagi tasavvurlarimizni belgilab berdi va haqiqatan ham urush haqidagi umumiy tasavvurlarimizni shakllantirdi.

Birinchi jahon urushining bosh sababi ikki I I harbiy-siyosiy guruh о’rtasida bolingan dunyoni qayta bo‘lib olish uchun boshlangan kurash edi. Dunyoning yetakchi davlatlari o‘z yovuz maqsadlari yo‘lida ma’naviy tubanlikka ketib, boylik orttirish uchun millionlab insonlarni qurbon qilisliga bel bog‘ladilar. Avstro-Vengriya taxtining vorisi ersgersog Frans-Ferdinand 1914 yil 28 iyunda harbiy mashqlarni kuzatish uchun Bosniyaning markazi Sarayevo shahriga keldi. Bu tashrif Ersgersogga hamrohlik kilgan rasmiy kishilar aytayotganidek, shunchaki sayr emasdi. 28 iyun serblarning motam kuni bo’lib, 1389 yili shu kuni turklar serb armiyasini tor mor qilganidan so’ng, mamlakat bir necha asrga turklar zulmi ostida qolgan edi. Aynan ana shu motam kuni Serbiya chegaralarida harbiy mashqlar o’tkazilishining o’zi janjalga olib kelishi olindan ko’zda tutilgan ig’vo edi. Frans-Ferdinandning bunday ig’vogarona harakati serb millatchi doiralarini g’azabga keltirdi. Ertalab soat 11 ga yaqin Milyaska daryosi qirg’og’ida serb millatchi tashkiloti «Mlada Bosna» (“Yosh Bosniya”) ning a’zosi, 20 yoshli terrorchi Gavrila Prinsip tomonidan o’tilgan ular taxt vorisini va uning xotinini o’ldirdi. Gavrila Prinsipning bu qilmishi mudhish oqibatlarga olib keldi. Avstro-Vengriya imperatori Vilgelm II o’z xukumatidan bu qotillikka javoban urush e’lon qilishni talab qilar ekan, umumiy holatni “Hozir yoki hech qachon!”, degan so’zlar bilan izoxladi. 23 iyunda Avstro-Vengriya Serbiyaga shunday ultimatum e’lon qildiqi, uni qabul qilish Serbiya uchun o’z mustaqilligini yo’qotish bilan barobar edi. Shunga qaramasdan, Serbiya deyarli barcha talablarni qondirishga rozi bo’ldi, ammo 18 iyul kuni Avstro-Veigrmya Serbiyaga urush e’lon qildi. Serbiyani aniq halokat holatida tashlab qo’yish Rossiyaning imperiyachilik manfaatlariga zarar yetkazibgina qolmasdan, slavyan rus pravoslav birdamligi an’analariga ham xilof edi va Rossiyaning bu xalqaro o’rtasidagi obrusiga putur yetkazar edi. Shu sabablardan Rossiyada umumiy safarbarlik e’lon qilindi. Germaniya xukumati Rossiyaga ultimatum e’lon qilib, safarbarlikni to’xtatishni talab qildi. Rossiya bu ultimatumga javob bermadi. Shundan so’ng, Germaniya 1 avgust kuni Rossiyaga, 3 avgust kuni esa Fransiyaga urush e’lon qildi. 4 avgust kuni Angliya Germaniyaga urush e’lon qildi.Urush umumyevropa xarakteriga ega bo’lib, tezda Yevropa chegaralaridan chiqib ketdi. Yaponiya urushdan Xitoyni bo’sundirishda, Tinch okeanidagi Germaniya mustamlakalarini egallab olishda xamda Uzoq Sharqda o’z xukmronligini o’rnatishda foydalanmoqchi bo’ldi. 1914 yil avgustda Yaponiya Germaniyaga urush e’lon qildi. Germaniya va uning ittifoqchilari tomonda Turkiya xam urushga kirdi. Urush shu tariqa kengayib, Yevropa, Osiyo va Afrikada umumiy maydoni 4 mln kv km bo’lgan hududni, 1,5 mlrd aholiga ega bo’lgan 38 ta davlatni qamrab oldi va jahon urushiga aylandi. Ilgari an’anaviy bo’lgan quruqliqdagi qurolli janglarga aviatsiya va suv osti kemalarining qurolli harakatlari qo’shildi, kimyoviy urush xam olib borildi. Birinchi jahon urushi o’zining kelib chiqishi, xarakteri va natijalariga ko’ra Serbiya, Chernogoriya, Belgiya va ozodlik kurashi olib borayotgan boshqa xalqlardan taishari barcha unda qatnashayotgan davlatlar uchun imperialistik, bosqinchilik xarakteridagi urush edi. Bunday xarakter urush olib borayotgan davlatlarning maqsadlaridan kelib chiqadi. Germaniya Yevropaning katta qismi va Yaqin Sharqni, jumladan, o’ziga ittifoqchi bo’lgan Turkiyani bosib olishni, Angliya, Fransiya va Belgiyadan ularning mustamla qalarini, Rossiyadan - Ukraina va Boltiq bo’yini tortib olishni maqsad qilib urush olib borayotgan edi. Avstro-Vengriya mustaqil slavyan davlatlari - Serbiya, Bolgariya va Chernogoriyani bo’yshsundirish, Bolqon yarimorolida, shu ningdek, Qora, Adriatika va Egey dengizlarida o’z hukmronligini o’natishni maqsad qilgan edi. Angliya o’z mustamlaka imneriyasini saqlab qolish va asosiy raqibi Germaniyani kuchsizlantirish maqsadini ko’zlardi. Bundan tashkari Angliya Turkiyadan Mesopotamiyani, Falastinni tortib olish va Misrda mulklariga o’rnashib olishni ham xoxlayotgan edi. Fransiya undan 1871 yili Germaniya tortib olgan Elzas bilan Lotaringiyani qaytarishni, shuningdek, ko’mir konlariga boy Saar viloyatini xamda Reyn daryosining chap qirg’og’ida joylashgan boshqa nemis yerlarini bosib olishni ko’zlayotgan edi. Rossiya Germaniya va Avstriyaning Turkiya va Bolkondagi ta’si rini yo’qotish, shuningdek, uning Qora dengiz qirg’oqlaridagi strategik manfaatlarini ximoya qilish va savdoni rivojlantirishga imkon beruvchi qulay rejimga erishishni ko’zlayotgan edi. Avstro Vengriyaning qismi bo’lgan Galitsiyani bosib olish ham Rossiya xukumatining rejasiga kirardi. Milliy-ozodlik muammolarining hal qilinmaganligi urushni ommaviylashtirib yubordi. Ayniqsa ommaviy axborot vositalaridagi targ’ibot-tashviqot urushda qatnashayotgan barcha xalqdarda vatanparvarlik hissiyotlarini junbishga keltirdi. Mamlakatni, uning manfaatlarini himoya qilish uchun harakat nemislar va avstriyaliklarni, ruslar va vengerlarni barchani qamrab oldi. Safarbarlik e’lon qilgan Rossiyada chaqiruv punktlariga xarbiy xizmat yoshidagi askar va ofitserlarning 95% dan ziyodi keldi. Nemis soldatlari bu armiyaga xos bo’lshi faqat qat’iy tartib tufayli emas, o’z vatanlarini sevganliklari uchun ham Zigfrid liniyasini katta jasorat bilan fransuzlardam ximoya qildilar. O’z navbatida, fransuzlar ham Fransiya manfaatlari uchun jonlarini ham ayamadilar. Shunga qaramasdan urushga munosabat aholining hamma qatlamlarida bir xil emasdi. Ziyolilarning katta qismi; Fraisiyada Anri Barbyus, Rossiyada Maksim Gorkiy, Chexiyada Yaroslak Gashek, Serbiyada Branislav Nushich va ziyolilarning boshqa mashxur vakillari urushga qarshi chiqdilar. Rossiyada bolsheviklar xukumatining mag’lubiyatini yoqlab chiqdilar, shu yo’l bilan mamlakatdagi mavjud rejimni o’zgartirishga va birodarkushlik urushini to’xtatishga umid qildilar. Urushning oxiriga kelib uni to’xtatish uchun harakat Fransiya va Angliyada faollashdi, Germaniya va Avstro-Vengriyada dastlab urush uchun kredit ajratishga ovoz bergan sotsial-demokratlarning bir qismi endi g’olib va mag’lublarsiz sulh, tuzishni («oq tinchlik» deb atalgan) yoqlab chiqdilar. Bu harakatlar albatta urushning oxirida kuchaydi. Hozircha, 1914 yilda, hamma g’alaba uchun jang qilardi. «Shliffen rejasi». Germaniyaning urush rejasi uni ishlab chiqishga rahbarlik qilgan bosh shtab boshligʼining nomi bilan «Shliffen rejasi» deb atalgan. Bu reja urushni ikki frontda Fransiya va Rossiyaga qarshi olib borishning muqarrarligidan kelib chiqqan edi. Shuningdek, rejaning asosiy gʼoyasi imkon qadar tezroq, bitta frontdan qutilish, raqiblariga nisbatan odam resurslari, xomashyo va oziq-ovqat zahirasi kam boʻlgan Germaniyaning magʻlubiyatini muqarrar qilib qoʻyadigan urushning choʻzilib ketishiga yoʻl qoʻymaslikka qaratilgan edi. Shu tarifa «shiddatli urush» rejasi paydo buldi. Fransiya Belgiya chegaralari mustahkamlanmaganligi sababli Shliffem Fransiyaga betaraf Belgiya hududi orqali bostirib kirishni taklif qildi. Fransiya yashin tezligida tor-mor qilinganidan keyin butun kuch bilan Rossiyaga xujum qilish rejalashtirilgan edi, Germaniya bosh shtabida Rossiya armiyasining safarbarlik tezligi past boʻlganligi uchun u urush e’lon qilinganidan kamida olti hafta keyin jangovar holatga keladi va bu vaqt ichida Fransiya zabt etilgan boʻladi, deb hisoblagan edi. Ammo Shliffen XX asr boshlaridagi urushlarda Rossiya armiyasi anchagina tajriba orttirganini inobatga olmagan edi. Shunga qaramasdan Germaniya xarbiy qoʻmondonligi Shliffenning strategik maqsadini koʻzlab harakat qilishda davom etdi. Belgiyaga hujum boshlagan nemislar belgiyaliklarning qarshiligini yengib, juda tezlik bilan Fransiya - Belgiya chegaralariga yaqinlashdi. Fransiya poytaxti xavf ostiga soldi. Dastlabki gʻalaba nemislarni esankiratib qoʻydi. Ular gʻarbdagi urushda gʻalaba qilganlariga ishonchlari komil edi. Vilgelm II: «Barglar toʻkilguncha ortga qaytamiz», - del ishontirdi. Ammo kutilmaganda hali toʻliq tayyor boʻlmagan ikkita rus ar­miyasi Angliya va Fransiyaning talabiga koʻra Sharqiy Prussiyada hujumga oʻtdi. Nemislar bu hujumni tezda qaytargan, ruslar katta talafot koʻrgan boʻlsalar-da, Germaniya oʻzining Gʼarbiy frontdagi kuchlarining bir qismini jal b qilishga majbur boʻldi. Bu hol urushning keyingi taqdirida katta rol oʻynadi. Nemislarning Parijni shimolidan aylanib oʻtishga kuchlari yetmadi va ular yoʻnalishni janubga tomon oʻzgartirib, Marna daryosiga chiqdilar. 1914-yilning oxiriga kelib Germaniya Belgiyani deyarli toʻliq bosib oldi. Front Ostende qirgʻogʻida boshlangan edi va toʻgri Iprning janub tomoniga yoʻllangan edi. Shunday qilib Antantada faqatgina Flandriyaning Ipr shahri bilan bir qismi qoldi, Lill nemislarga berildi. Keyin front Arrasdan Nuayongacha yoʻllangan edi (nemislar foydasiga), Langa sharq tomoniga qayirildi (fransuzlar foydasiga), keyin Suassonning shimol tarafiga (fransuzlar uchun). Bu yerda front Parijga yondashgan edi (taxminan 70 km) va bu yerdan Reyms orqali (fransuzlar foydasiga) Sharq tomonga yoʻllangan edilar va Verden mustahkamlangan tumanidan oʻtar edi. Fransuzlar yoʻqotgan hududlar duk shaklida 380 —400 km front uzunligida edi, chuqurligi eng keng joyda edi, 100 —130 km urushdan oldingi Fransiya chegaralari Parij tomonida. Bundan keying, Nansi tumanida, 1914-yilda boʻlgan mintaqada faol jang harakatlari tugagan edi, front keyinchalik Fransiya va Germaniya chegaralarida yoʻllangan edi. Neytral Shveysariya va Italiya (hozircha) urushda qatnashmagan. Bu yerda ahvol fransuzlar foydasiga oʻzgardi. Endi fransuzlar Germaniya armiyasining oʻng qanotiga xavf sola boshladi. Parijning barcha shahar transporti safarbar qilindi, xususan, fran­suz armiyasining qismlarini taksilarda ham olib kela boshladilar. Keyinchalik, Marna yonidagi jangda Parij shofyorlari gʻalaba qildilar, deya aytib yurishgan. 5-9 sentyabr kunlari Fransiya pasttekisliklarida 6 ta ingliz-fransuz armiyalari bilan 5 ta german armiyalari ishtirokida asosiy janglar boʻlib oʻtdi. Bu janglarda ikkala tomondan 6 ming yengil va 600 ogʼir artilleriya qurollari bilan 1,5 mln harbiylar qatnashdi. Birinchi kuniyoq frontning qator qismlarida nemislar himoyaga oʻtishga majbur boʻldilar. Kun sayin ularning axvoli qiyinlashib bordi. 9 sentyabr kuni general Moltke nemis qoʻshinlariga Marna daryosining ortiga chekinish haqida buyruq berdi. Shu kuni kechqurun nemis qoʻshinlari Ena va Vel daryolaridan ham ortga chekinshga majbur boʻldilar. Marna sohilidagi jang natijasida tomonlar uzoq choʻzilgan pozitsiyali urushga oʻtdilar va bu hol Germaniya uchun halokatli boʻldi, «Marna jangining natijalariga koʻra, umuman olganda, urush boy berildi», deb bayonot bergan edi german armiyasi bosh shtabning boshligʻi general Falkengayn. 1914 yil sentyabrda ikkal a tomon ham Shveysariya chegaralarida, Ena daryosigacha boʻlgan hududda oʻz pozisiyalarini mustahkamlab oldilar. Okoplar, yertoʻlalar qazilib, tikonli simlar tortildi. Bu tun Gʼarbiy front boʻylab shiddatli janglar oʻz oʻrnini artilleriya otishmalariga boʻshatib berdi. Uzoq choʻzilgan pozisiyali urush boshlandi. Ayni paytda rus armiyasi Galisiyada avstro-vengerlar ustidan yirik gʻalabani qoʻlga kiritdi. Germaniya oʻz ittifoqchisi qullab-quvvatlash uchun zudlik bilan u yerga qoʻshin joʻnata boshladi. Agar quruqlikdagi urush harakatlarida tomonlarning deyarli tengligi kuzatilsa, dengizda Antanta soʻzsiz ustunlikka ega edi. 1914 yili Germaniya harbiy-dengiz floti bir qator jiddiy magʻlubiyatlarga uchradi. Shimoliy dengizni Angliya floti egallab olgan, Oʻrta Yer dengizi ham Angliya va Fransiya flotlari nazoratn ostida, Qora dengizda esa Rossiya floti xoʻjayinlik qilayotgan edi. Urushning birinchi kunlaridayoq qurolning yangi turi - suv оsti kemalarining katta axamiyati sezila boshladi. 1915 yil fevralgacha nemis suv osti kemalari raqiblarining bitta linkorini¹, 5 ta kreyserini,² avianosesini,³ kanonerka⁴ va bitta suv osti kemasini gʼarq qildilar. Oʻzlari yettita suv osti kemasini yoʻqotdilar. Uzoq choʻzilgan urush tomonlarni yangi ittifoqchilar izlashga majbur qildi. Turkiya hukmron doiralarining aksariyati Turkiyaning urushga Germaniya tarafida turib urushida qatnashishni maqsadga muvofiq deb hisoblardi. Chunki, ularning fikricha, Turkiyaning o‘zi bosib olishi mo‘ljalagan yerlari yo Rossiya qo‘l ostida, yoki Buyuk Britaniya qo‘l ostida edi. Ana shu bosqinchilik niyatini amalga oshirishi ilinji Turkiyani 1914-yilning 2-avgustida yashirin sharoitda Germaniya bilan ittifoq shartnomasini imzolashiga olib keldi. 11-oktabr kuni Germaniya Turkiyaga katta miqdorda qarz taklif etdi. Turkiyadan shu qarzni olgan zahotiyoq urushiga kirishiga va’da oldi. Germanparast, harbiy vazir va bosh qo‘mondon Anvar posho 29-oktabr kuni Turkiya flotiga nemis admirali Sushan qo'mondonligida Qora dengizga chiqishiga va Rossiyaning hududlarini o‘qqa tutisliga buyruq berdi. 2-noyabr kuni Rossiya Turkiya hujumiga javoban unga urush e’lon qildi. Urush harakatlari uzunligi 350 km bo‘lgan Kavkaz frontini vujudga keltirdi. 5—6-noyabr kunlari Buyuk Britaniya va Fransiya ham Turkiyaga urush e’lon qildilar. 1915-yilning 19-yanvarida Antanta harbiy dengiz kuclilari Turkiyaga qarshi Dardanell bo‘g‘ozida harbiy operatsiyalarni boslilab yubordi. Germaniya mumkin bo‘lgan barcha imkoniyatlardan foydalanib, Turkiyaga yordam ko'rsatdi. Natijada, Buyuk Britaniya harbiy dengiz flotiga katta talafot yetkazildi. Bu operatsiya natijasida 200 niing ingliz soldati halok bo'ldi va yaralandi. Yevropada borayotgan urush harakatlari Uzoq Sharq va Tinch okeandagi Yaponiyaning harbiy harakatlari uchun qulay sharoit tug`dirdi. U 1915- yilning` 18-yanvarida Xitoy hukumati oldiga Shandun viloyatini Germaniya ta'sir doirasidan Yaponiya ta'sir doirasiga o`tkazish; Sharqiy Ichki Mo`g`iliston va Janubiy Manjuriyada Yaponiyaning mavqeyini yanada mustahkamlashga imkon berish; Port-Artur, Janubiy Manjuriya va Andun-Mukden temiryo`llarining ijara muddatini yana 99 yillik muddatga uzaytirish; Yaponiya fuqarolarining Janubiy Manjuriya va Sharqiy Ichki Mo`g`ilistonda yer maydonlariga ega bo`lishi va boshqa talablarni qo`ydi. Ayni paytda, Yaponiya voqeaga AQShning aralashuvi mumkinligidan tashvishga ham tushib qoldi. Shu tufayli, Xitoy oldiga qo`ygan qator talablaridan voz kechdi. Italiya ilgari avstro-german ittifoqiga qoʻshilgan boʻlsa-da, urush arafasida u betarafligini e’lon qilgan davlatlar qatoriga kirardi. Urush boshlangandan soʻng Italiya agar urushga kirishsa qanday manfaat koʻrishi tarizida urushayotgan tomonlar bilan savdolasha boshla­di. Muzokaralar koʻp oylar davom etdi. Germaniya va Avstro-Vengriya qoʻshinlari Marna sohllarida, Polshada va Galisiyada magʻlubiyatga uchraganlaridan soʻng «shiddatli urush» rejasi barbod boʻlganligi ma’lum boʻlib qoldi. Italiya hukumati Antanta tomonidan urushga kirishishga karor qildi. Ular urushdan soʻng Bolqondan bir qator hududlarni qoʻshib olishni muljallagan edilar. 1915 yil mayda Italiya Avstro-Vengriyaga urush e’lon qildi va urush harakatlarini boshladi. Sharqiy frontdagi urush harakatlari. Harbiy frontda vujudga kelgan pozitsiyali urush holatidan chiqish uchun Germaniya Qoʼmondonligi asosiy urush harakatlarini Sharqiy frontga ko’chirishga majbur boʻldi. 1915 yil 2 may kuni nemislar Gorlisa va Tirnovo oraligʻida ruslarning himoya chizigʻini yorib oʻtdi. Iyulda esa ular Polsha va Litvada yirik hujum operasiyasini boshladilar. Avgustda Varshava zabt etildi. Shu erda ruslar nemis qoʻshinlarini tuxtatishga muvaffaq boʻldilar. Bu erda ham uzoq choʻzilgan pozitsiyali urush boshlandi. 1915 yili Gʼarbiy front Germaniya uchun asosiy emasdi. Faol xujum harakatlari Belgiyaning Ipr daryosi yonidagi janglar bilan chegaralandi. Bu erga nemislar juda katta ehtiyotkorlik bilan koʻplab gaz toʻldirilgan ballonlarni olib kelib, front boʻylab 6 km masofaga joylashtirib chiqdilar. Ballonlarda nafasni boʻgʻuvchi gaz - xlor bor edi. Nemislar qulay vaziyatni uzoq kutib, 22 aprel kuni ingliz va fransuz qoʻshinlari tomonga shamol esgan paytda oʻzlari himoya niqobini taqib olib gaz ballonlarining jumraklarini ochdilar. Ballonlardan yashil-sariq rangli tuman asta-sekin tarqala boshladi. Gaz hujumi natijasida dushman tomonning 15 ming askari safdan chiqarildi, shulardan 5 mingi vafot etdi. Kimyoviy qurolni urushayotgan har ikki tomon qoʻllay boshla­di. Urushning boshida oʻz betarafligini e’lon qilgan Bolgariya, german blokini qoʻllash toʻgʻrisida xufiya kelishib olgan edi. 1915 yili avstro-german qoʻshinlari Sharqiy frontda muvaffakiyatga erishgandan soʻng ba’zi qoʻshni davlatlarning yerlaridan qoʻshib olishga umid bogʼlagan Bolgariya Antantaga qarshi urushga kirishishga qaror kildi. Natijada Germaniya, Avstro-Vengriya, Turkiya va Bolgariyadan iborat Toʻrtlar Ittifoqi vujudga keldi. 1915 yili dengizdagi urush harakatlari. 1915 yili rasman flotining harakatlari asosan Boltiq dengizidagi kichik operatsiyalar bilan cheklanadi. Ayni paytda Germaniya suv osti kemalarini keng qoʻllay boshlaydi. 1915 yil fevralda Vilgelm II tomonidan imzolangan farmonda shunday deyiladi: «Buyuk Britaniya va Irlandiya atrofidagi suv havzalari, La-Mansh boʻgʼozi bilan birga harbiy zona deb e’lon qilinadi. 18 fevraldan boshlab harbiy zonada uchragan barcha savdo kemalari yoʻq qilinadi». Shafqatsiz qaroqchilik urushi boshlanib, nemis suv osti kemalari qanday ogoxlantirishsiz hatto betaraf davlatlarning kemalari birdan choʻktira boshladi. 1915 yil 7 may kuni nemis suv osti kemasi inglizlarning «Luzitaniya» paroxodini choʻktirib yubordilar. Uning bortida 2 ming yoʻlovchi boʻlib, faqat 764 kishi qutqarib olindi. 1195 kishi halok boʻldi, shundan 286 nafari ayollar, 94 nafari bolalar edi. Germaniya tomonidan olib borilayotgan suv osti hujumi AQShning Antanta davlatlari bilan savdosiga katta zarar etkaza yotgan edi. «Luzitaniya» choʻktirilgandan soʻng AQSh Germaniyadan bu harakatlarni toʻxtatishni talab qildi. Germaniya qoʻmondonligi yon berishga majbur boʻldi. Yoʻlovchi kemalarni ogoxlantirishlarsiz choʻktirmaslikka buyruk berildi. Millionlab kishilarning armiyaga safarbar qilinishi va urush ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilishi, ishchi kuchining etishmasligiga olib keldi va xomashyo, oziq-ovqat, iste’mol mollari ishlab chiqarish keskin kamayib ketdi. Urushda qatnashayotgan davlatlarning birortasi front va front orti ehtiyojlarini toʻliq qondirish imkoniyati yetarli emasdi. Urushayotgan davlatlarning hukumatlari xalq, xoʻjaligini toʻliq urush ehtiyojlariga boʻysundirdilar. Bu maqsadlar uchun sanoatda va butun xoʻjalik xayotida davlat boshqaruvi joriy qilindi. Xom-ashyo zaxiralari, davlatning qat’iy nazoratiga olindi. Harbiy korxonalarni ishchi kuchi bilan ta’minlash maqsadida barcha urushayotgan mamlakatlarda yalpi majburiy mehnat joriy qilindi. Bu harakatlar oʻzining joʻshqinligi bilan farq qilar edi. Yirik armiyalar ikkala tomondan faol va tez ustalik bilan harakat qilar edilar, bunga toʻyingan yollar tumanlarda tasir qildi. Qoʻshinlarning joylanishi yalpi frontni har doim ham hosil qilmas edi, qoʻshinlar uzoq vaqtli mudofaa chiziqlarini barpo qilmas edilar. 1914-yilning noyabriga kelib stabill chiziq fronti buklanishni boshladi. Ikkala tomonham oʻzining hujumkorlik vaziyatini yoʻqotdilar, xadaqlar va sim toʻsiqlar qurishishiga kirishdilar, ular har doim ishlatilishishiga kerak edi. Urush vaziyat fazosiga kirdi. Sababi Gʻarbiy frontning uzunligi (Shimoliy dengizdan Shveysariyagacha) 700 kmni tashkil etdi, qoʻshinlar zichligi esa Gʻarbiy frontdan koʻra u yerdan anchagina koʻp edi. Bu kampaniyaing xususiyati shiddatli harbiy harakatlar faqatgina frontning shimoliy yarimida boʻlgani edi (Verden mustahkamlangan tumanidan shimolroq), ikkala taraflar asosiy kuchlarini bir joyga toʻpladilar. Verden fronti va undan janubroq ikkala tarafdan ikkinchi darajali boʻlib hisoblanar edi. Fransuzlar yoʻqotgan hududlar (Pikardiya markazi boʻlib hisoblangan) juda zich va seraholi boʻlgan, bamisoli qishloq uy jaliliga va industial qarashiga nisbatan. 11-noyabr kuni Langenmark jangida nemislar hujum qilishdi, bu hujum oʻzi bilan jamoatchilikni hayron qoldirib, bemaʼnligini va odam umrini mensimaslik koʻrsatgan edi, ingliz pulyemotlari qisimlari tajribasiz yosh odamlardan olingan edi — studentlar va ishchilar. Shundan keying bosh qomondonlar shunga oʻxshash tartiblarni qaytarishni boshladilar, askarlar esa shu urushda „pushka goʻshti“ kabi koʻrinishga olindi.1915-yilga kelib urushayotgan davlatlar urushdan oldin uyushtirilgan rejalari boy berganini anladilar, — urush juda uzoq choʻzilib ketdi. Germaniya Belgiyani deyarli toʻliq bosib olib va Fransiyaning ayrim qismini bosib olsa ham, — uning asosiy maqsadi — fransuzlarni jadal gʻolib qilish rejasi bajarib boʻlmasligi aniq boʻldi. Antantaga ham, Markaziy davlatlarga ham odamzod koʻrmagan urushni boshlashi kerak boʻldi — holsizlantiradigan, uzoq boʻladigan va odamlarni va iqtisodiyatni total safarbaligini majburiyatiga olib keldi. Urushdan oldingi yigʻilgan oʻq-dorilar faqatgina 1914-yilning oxirigacha yetdi va ularning ishlab chiqarishini tezda qoʻyish zarur boʻldi. 1914-yildagi ogʻir artilletiyalarning, Germaniyadan tashqari ahamiyatligini koʻrasatdi, urushdan oldin ularga baho berilamagan edi. Urush pozitsiyaga oʻtish munosabati bilan injener-sapyor askarlarning ahamiyati kuchaydi. Shundan tashqari urush qoʻrgʻonlarning nozikligini koʻrsatdi, ular dala askarlarigina boʻlsa mudofaa boʻlishi aniq boʻldi. Germaniyaning urushda muvaffaqiyatsizligi yana bir sabab boʻlgan edi — Italiya, Uchlik ittifoqining uchinchi aʼzosi, Germaniya va Avstro-Mojariston tomonida urushishdan bosh tortdi.1916 yilning boshiga kelib choʻzilib ketgan urush Germaniyani muqarrar halokatga olib kelayotganligi aniq boʻlib qoldi. Mamlakat ichkarisida ham onsiz norozilik hukm surardi. Anatantaga qarshi hal qiluvchi jangni qayerda boshlash kerak? Oʻtgan yil koʻrsatdiki, Sharqiy frontda buning iloji yoʻq. Germaniya barcha e’tiborini yana Gʼarbga qaratishga majbur buldi. Ammo butun front boʻylab umumiy operasiya oʻtkazish uchun endi Germaniyaning kuchi etarli emasdi. Shunda nemislar bitta muhim joyda fransuzlarga zarba berishga qaror qildilar. Shunday joy fransuzlar himoyasining muhim boʻgʼini boʻlgan Verden edi. Bu yerda nemis qoʻmondonligining fikricha, fransuz diviziyalarini xuddi tegirmondek «maydalab» tashlasa boʻladi. Verdenda katta kuchlarni toʻplagan nemislar 1916 yil 21 fevralda hujum boshladilar. Nemislarning ogʼir artilleriyasi fran­suzlar pozisiyasini ayovsiz bombardimon qildilar. Qalin oʻrmon oʻrnida singan yogʼochlar uyumi qoldi, xolos. Fransuzlar frontning boshqa qismlaridan diviziyalarini Verdenga joʻnatishga majbur boʻldilar. Verden fransuzlar uchun urushning asosiy jangiga aylandi. Verden qal’asiga keladigan yoʻlni fransuz askarlari «mukaddas yoʻl», «jannatga yoʻl» deb atadilar. Chunki bu yoʻldan kelgan jangchilardan juda ozchiliklariga tirik solish nasib etdi. Oktyabr oyiga kelib fransuzlar 400 ta batareyadan nemislar pozisiyasini oʻqqa tutdilar. Nemislarning pozisiyasi yer bilan yakson qilindi. Verdenda Germaniya 600 ming kishisidan ayrildi, fransuzlar esa 360 ming kishisini yuqotdilar. Verdendagi oylik jang maqsadsiz kirginning ramziga aylanib qoldi. May oyida Avstro-Vengriya Trentinoda hujumga oʻtib, Italiya armiyasini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratdi. Antanta Rossiyaga murojaat qildi. 1916 yil 4 iyun kuni general Brusilov boshchiligidagi ruslarning Janubi-Gʻarbiy fronti Avstro-Vengriya armiyasiga qarshi x, hujum boshladi. Bu jang tarixda «Brusilov yorib oʻtishi» nomi bilan qoldi va 1914-1918 yillardagi jahon urushining eng yorqin voqealaridan biri boʻldi. Avstro-Vengriya kushinlari qurol-aslahalarini tashlab tartibsiz qocha boshladilar. Germaniyaning yordamisiz Gabsburglar imperiyasining tor-mor boʻlishi aniq boʻlib qoldi. Germaniya omadsiz ittifokchisini qutkarish uchun Gʼarbiy frontdan 11 ta diviziyani olib, avstriyaliklarga yordamga tashlashga, Verdenda hujumni toʻxtatishga majbur boʻldi.Brusilov armiyasining muvaffakiyati ingliz-fransuz armiyasining 1916 yil 1 iyulda Somma daryosida qarshi hujumga oʻtishi uchun imkoniyat yaratdi. Dastlab hujumning kutilmaganda boshlanganligi va artilleriyaning kuchli yordami tufayli ingliz-fran­suz qoʻshinlari muvaffakiyat qozondilar. Ammo muvaffakiyat vaqtida rivojlantirilmaganligi sababli nemislar qoʻshimcha kuchlarini jalb kilib, ahvolni oʻzgartirishga urindilar. Urush bu erda xam uzoq choʻziladigan xarakter oldi. Okoplarda oʻtirgan nemis soldatlari ular tomon pulemyotdan oʻq uzib, yurib kelayotgan bahaybat temir mashinalarni qoʻrqinch va hayrat bilan kuzatdilar. Bu birinchi tanklar edi. Ular hali mukammal boʻlmasa-da, inglizlar bundan oldin 35 kun janglarda ololmagan muhim punktlarni egallab oldilar. Ammo birinchi tanklar juda kuchsiz va kam sonli boʻlganligi sababli urushning borishiga katta ta’sir oʻtkazishi mumkin emasdi. Noyabrning oxirida jang butunlay soʻndi. Har ikkala tomondan 1 mln 300 ming kishi halok boʻldi. Ingliz va fransuz qoʻshinlari 200 km hududni egallab olishga erishdilar. Nemislarning mustaxkam himoya yorib oʻtilmagan boʻlsa-da, Somma jangi urush taqdirida katta rol oʻynadi.
Yutland dengiz jangi. Ingliz va german flotlari 5ftasida butun urush davomidagi yagona yirik dengiz jangi 1916 yil Shi moliy dengizda bo’lib utdi. Germaniya dengiz qo’mondonligi ingliz flotini qismlarga bo’lib tor-mor qilish rejasini ishlab chikdi. 1916 yil 31 may - 1 iyun kunlari Yutlandiya qirg’oqlarida ikkala flotlarning kreyserlar eskadralari to’qnashdi. Inglizlarning kuchi baland kelganligi sababli nemis floti qumondoni Sheer zudlik bilan o’z bazalariga chekinish to’g’risida buyruq berishga majbur bo’ldi. Jangda inglizlar 14 ta kemalarini yukotdi, nemislar esa 11 ta, ammo jang inglizlar foydasiga hal buldi. Shu jangdan keyin nemis flotining asosiy kuchlari urush oxirigacha ochiq dengizda boshqa ko’rinmadi. Janubi-G’arbiy frontda rus qo’shinlarining g’alabasi ta’siri ostida 1916 yil 28 avgust kuni Ruminiya Antanta tomondan urushga qo’shildi. Buxarestda tuzilgan maxfiy shartnomaga ko’ra Antanta davlatlari Ruminiyaga Transilvaniyani, Bukovinaning bir kismini va Banatni kushib berishpi va’da dildilar. 1917 yili Gresiya ham Antanta tomonidan urushga qo’shildi.
Urushning yakuniy bosqichi. 1917 yil bahorda Antanta davlatlari urushda burilish yasash uchun samarasiz harakat qildilar. Urushayotgan tomonlarning holdan toyganligi aniq bo’lib qolgan edi, Urushning boshidagi vatanparvarlik hissiyotlari urushga qarshi kayfiyat bilan, xalqlarni qonli va besamar urushga jalb qilganhukumatlarga qarshi g’azab bilan almashdi. Ludendorff G'arbiy frontda 1918 yilgi hujum uchun rejalar tuzdi. Bahor hujumi ingliz va frantsuz kuchlarini bir qator nayranglar va oldinga siljishlar bilan ajratishga harakat qildi. Germaniya rahbariyati AQShning muhim kuchlari kelguniga qadar urushni tugatishga umid qildi. Operatsiya 1918 yil 21 martda Sent-Kventin yaqinida ingliz qo'shinlariga hujum qilish bilan boshlandi . Nemis kuchlari 60 kilometr (37 milya) misli ko'rilmagan oldinga siljishdi. G'arbiy frontga qo'shinlarni o'tkazish orqali Germaniya Bosh shtabi muhim Amerika qo'shinlari kelishidan oldin hal qiluvchi g'alaba qozonishga umid qildi. Britaniya va frantsuz xandaqlari maxsus o'qitilgan bo'linmalar tomonidan general Oskar fon Xutyer nomi bilan atalgan yangi infiltratsiya taktikasi yordamida kirib borildi . Ilgari hujumlar uzoq artilleriya bombardimonlari va ommaviy hujumlar bilan tavsiflangan. 1918 yil bahorgi hujumda Ludendorff artilleriyadan qisqa vaqt foydalandi va zaif nuqtalarda kichik piyodalar guruhlariga kirib bordi. Ular qo'mondonlik va logistika hududlariga hujum qilishdi va jiddiy qarshilik nuqtalarini chetlab o'tishdi. Keyinchalik og'irroq qurollangan piyodalar bu izolyatsiya qilingan pozitsiyalarni yo'q qilishdi. Bu nemis muvaffaqiyati ko'p jihatdan ajablanish elementiga tayangan. Britaniyaning 55-chi (G'arbiy Lankashir) diviziyasi askarlari Estaires jangi paytida ko'zdan yosh oqizuvchi gaz bilan ko'r bo'ldi , 1918 yil 10 aprel Jabha Parijdan 120 kilometr (75 milya) uzoqlikda joylashgan. Uchta og'ir Krupp temir yo'l qurollari poytaxtga 183 ta snaryad otdi, bu esa ko'plab parijliklarning qochishiga sabab bo'ldi. Dastlabki hujum shu qadar muvaffaqiyatli bo'ldiki, Kayzer Vilgelm II 24 martni milliy bayram deb e'lon qildi . Ko'p nemislar g'alaba yaqin deb o'ylashdi. Ammo shiddatli janglardan so'ng hujum to'xtatildi. Tanklar yoki motorli artilleriya yo'qligi sababli nemislar o'z yutuqlarini mustahkamlay olmadilar. Qayta ta'minot muammolari, shuningdek, snaryadlar bilan yirtilgan va ko'pincha transport uchun o'tish mumkin bo'lmagan erlar bo'ylab cho'zilgan masofalarning ortib borishi bilan ham og'irlashdi. "Maykl" operatsiyasidan so'ng Germaniya shimoliy La-Mansh portlariga qarshi "Jorjette" operatsiyasini boshladi . Ittifoqchilar Germaniya tomonidan cheklangan hududiy yutuqlardan keyin haydashni to'xtatdilar. Janubdagi nemis armiyasi keyin Blyuxer va York operatsiyalarini o'tkazdi va Parij tomon keng yo'l oldi. Germaniya 15 iyulda Reymsni qurshab olishga urinib, Marne operatsiyasini ( Marnaning ikkinchi jangi ) boshladi . Yuz kunlik hujumni boshlagan qarshi hujum ittifoqchilarning urushdagi birinchi muvaffaqiyatli hujumi bo'ldi. 20 iyulga kelib, nemislar Marna bo'ylab o'zlarining boshlang'ich chizig'iga chekinishdi [234]oz narsaga erishdi va nemis armiyasi hech qachon tashabbusni qo'lga kiritmadi. 1918 yil mart va aprel oylari orasida nemis qurbonlari 270 000 kishini tashkil etdi, shu jumladan ko'plab yuqori malakali bo'ronchilar. Bu orada Germaniya o'z uyida parchalanib ketayotgan edi. Urushga qarshi yurishlar tez-tez bo'lib, armiyadagi ruhiy holat pasayib ketdi. Sanoat ishlab chiqarishi 1913 yildagining yarmini tashkil etdi. 1918 yil aprel-noyabr oylarida Ittifoqchilar oldingi chiziqdagi miltiq kuchini oshirdi, Germaniyaning kuchi esa ikki baravar kamaydi. Yuz kunlik hujum sifatida tanilgan Ittifoqchilarning qarshi hujumi 1918 yil 8 avgustda Amiens jangi bilan boshlandi . Jangda 400 dan ortiq tank va 120 000 Britaniya, Dominion va Frantsiya qo'shinlari qatnashdi va birinchi kunning oxiriga kelib nemis chizig'ida 24 kilometr (15 mil) uzunlikdagi bo'shliq paydo bo'ldi. Himoyachilarning ruhiy holati sezilarli darajada pasaygan, bu esa Ludendorffning bu kunni "Germaniya armiyasining qora kuni" deb atagan. 23 kilometr (14 milya) oldinga oʻtgandan soʻng, nemislar qarshiliklari kuchaydi va jang 12 avgustda yakunlandi. O'tmishda ko'p marta qilinganidek, Amiens jangini dastlabki muvaffaqiyat nuqtasidan o'tib davom ettirish o'rniga, ittifoqchilar e'tiborni boshqa joyga qaratdilar. Ittifoqchi yetakchilar endi qarshilik kuchayganidan keyin hujumni davom ettirish hayotni behuda sarflash ekanligini tushunishdi va chiziqni aylanib o'tishdan ko'ra, chiziqni burish yaxshiroqdir. Ular qanotlardagi muvaffaqiyatli o'tishlardan unumli foydalanish uchun tezkorlik bilan hujumlar uyushtira boshladilar, so'ngra har bir hujum dastlabki sur'atini yo'qotganda ularni to'xtatib qo'yishdi. Hujum boshlanganidan bir kun o'tib, Ludendorff shunday dedi: "Biz endi urushda g'alaba qozona olmaymiz, lekin biz ham uni yo'qotmasligimiz kerak". 11 avgustda u kayzerga iste'foga chiqishni taklif qildi, u esa buni rad etdi va javob berdi: "Men muvozanatni saqlashimiz kerakligini ko'raman. Biz qarshilik kuchlarimiz chegarasiga yaqinlashdik. Urushni tugatish kerak." 13 avgust kuni Spada , Hindenburg, Ludendorff, kansler va tashqi ishlar vaziri Xintz urushni harbiy yo'l bilan to'xtatib bo'lmaydi degan kelishib oldilar va ertasi kuni Germaniya valiahdlari kengashi bu sohada g'alaba qozonish uchun eng muhimi, degan qarorga keldi. imkonsiz. Avstriya va Vengriya urushni faqat dekabrgacha davom ettirishi mumkinligi haqida ogohlantirdi va Ludendorf zudlik bilan tinchlik muzokaralarini o'tkazishni tavsiya qildi. Shahzoda Rupprext ogohlantirdi, Baden shahzodasi Maksimilian: "Bizning harbiy ahvolimiz shunchalik tez yomonlashdiki, men qishga chidashimizga ishonmayman; hatto falokat ertaroq kelishi ham mumkin". Britaniya va Dominion kuchlari 21 avgustda Albert jangi bilan kampaniyaning navbatdagi bosqichini boshladilar. Hujum frantsuz va keyingi kunlarda ingliz kuchlari tomonidan kengaytirildi. Avgust oyining so'nggi haftasida Ittifoqchilarning dushmanga qarshi 110 kilometrlik (68 milya) front bo'ylab bosimi og'ir va tinimsiz edi. Nemis hisoblaridan: "Har bir kun doimiy ravishda bostirib kelayotgan dushmanga qarshi qonli janglarda o'tdi va tunlar yangi saflarda pensiyalarda uyqusiz o'tdi." Ushbu yutuqlarga duch kelgan Germaniya Oberste Heeresleitung ("Oliy Armiya qo'mondonligi") 2 sentyabrda janubda Hindenburg chizig'iga chekinish to'g'risida buyruq berdi . Bu o'tgan aprelda qo'lga kiritgan zo'ravonlik jangsiz topshirildi . Ludendorffning so'zlariga ko'ra, "Biz butun frontni Skarpdan Veslegacha olib chiqish zarurligini tan olishimiz kerak edi". 8 da boshlangan deyarli to'rt haftalik jangda Avgust oyida 100 000 dan ortiq nemis asirlari olindi. Germaniya Oliy qo'mondonligi urushning yo'qotilganini tushundi va qoniqarli yakuniga erishishga harakat qildi. 10 sentyabr kuni Gindenburg Avstriya imperatori Karlni tinchlik o'rnatishga chaqirdi, Germaniya esa Niderlandiyaga vositachilik so'rab murojaat qildi. 14-sentabrda Avstriya barcha urushayotgan va betaraf tomonlarga neytral hududda tinchlik muzokaralari oʻtkazish uchun uchrashuv oʻtkazishni taklif qilgan nota yubordi va 15-sentabrda Germaniya Belgiyaga tinchlik taklifi bilan chiqdi. Ikkala tinchlik taklifi ham rad etildi. 23-piyoda, 2-diviziondan bo'lgan Amerika qurolli ekipaji Meuse-Argonne hujumi paytida Germaniyaning mustahkamlangan pozitsiyalariga o'q uzdi, 1918 yil Sentyabr oyida ittifoqchilar shimolda va markazda Hindenburg chizig'iga o'tishdi. Nemislar orqa qo'riqchilarning kuchli harakatlariga qarshi kurashni davom ettirdilar va ko'plab qarshi hujumlarni boshladilar, ammo chiziqning pozitsiyalari va postlari pasayishda davom etdi, faqat BEF sentyabr oyining so'nggi haftasida 30 441 asirni oldi. 24-sentabr kuni ingliz va frantsuzlarning hujumi Sent-Kventindan 3 kilometr (2 milya) uzoqlikda sodir bo'ldi. Nemislar endi Hindenburg chizig'i bo'ylab yoki orqasida joylashgan pozitsiyalarga chekinishdi. O'sha kuni Oliy Armiya qo'mondonligi Berlindagi rahbarlarga sulh bo'yicha muzokaralar muqarrar ekanligini ma'lum qildi. Hindenburg chizig'iga so'nggi hujum 26 sentyabrda Amerika va Frantsiya qo'shinlari tomonidan boshlangan Meuse-Argonne hujumi bilan boshlandi. Keyingi haftada hamkorlikdagi amerikalik va frantsuz bo'linmalari Blan Mont Ridge jangida Shampan shahrini yorib o'tib , nemislarni qo'mondonlik balandliklaridan olib chiqib ketishdi va Belgiya chegarasi tomon yopdilar. 8-oktabrda Kembray jangida ingliz va Dominion qoʻshinlari tomonidan chiziq yana teshildi. Nemis armiyasi old tomonini qisqartirishi va Gollandiya chegarasidan Germaniya tomon orqaga qaytganligi sababli orqa qo'riqlash harakatlariga qarshi kurashda langar sifatida foydalanishi kerak edi. 29 sentyabr kuni Bolgariya alohida sulh imzolaganida, Ludendorff bir necha oy davomida katta stress ostida bo'lib, xuddi shunday vaziyatni boshdan kechirdi. Germaniya endi muvaffaqiyatli mudofaa qila olmasligi aniq edi. Bolqon yarimorolining qulashi Germaniyaning asosiy neft va oziq-ovqat zaxiralarini yo'qotish arafasida ekanligini anglatardi. AQSh qo'shinlari kuniga 10 000 tadan kelgan bo'lsa ham, uning zahiralari tugagan edi. Bolgar mayori Ivanov oq bayroq bilan Kumanovo yaqinidagi Serb 7-Dunay polkiga taslim bo'ldi. Ittifoqchi kuchlar Vardar hujumini 15 sentyabrda ikkita muhim nuqtada boshladilar: Dobro qutbida va Dojran ko'li yaqinida . Dobro qutbidagi jangda serb va frantsuz qo'shinlari uch kun davom etgan jangdan so'ng nisbatan kichik talofatlar bilan muvaffaqiyatga erishdilar va keyinchalik frontda muvaffaqiyatga erishdilar, bu Birinchi jahon urushida kamdan-kam kuzatilgan. Front buzilgandan keyin, Ittifoqchi kuchlar Serbiyani ozod qilishga kirishdilar va 29-sentyabrda Skopyega yetib kelishdi , shundan soʻng Bolgariya 30-sentabrda ittifoqchilar bilan sulh tuzdi. Germaniya imperatori Vilgelm II Bolgariya podshosi Ferdinand I ga telegramma yozdi: "Sharmanda! 62 000 serb urushga qaror qildi!".
Ittifoqchi qo'shinlar Serbiyani ozod qilishni davom ettirdilar, Germaniya esa Ruminiyadan qo'shinlarni yuborib, Nish yaqinida yangi front chizig'ini o'rnatishga muvaffaq bo'lmadi. 11 oktyabrda Serbiya armiyasi Nishga kirgach, Germaniya Bolqon frontini tashkil qilish uchun Avstriya-Vengriyani tark etdi. 1-noyabr kuni Serb qo'shinlari Belgradni ozod qildi va Avstriya-Vengriya chegarasini kesib o'tishni boshladi. Avstriya-Vengriya siyosiy jihatdan parchalanib ketdi va 3-noyabrda Italiya bilan sulh tuzdi va Germaniya Evropada yolg'iz qoldi. 6 noyabrda Serbiya armiyasi 9 noyabrda Sarayevo va Novi Sadni ozod qildi. Avstriya-Vengriyaning nemis bo'lmagan xalqlari Avstriya-Vengriya hududida mustaqil davlatlar tashkil qila boshladilar, buning oldini olishga qodir bo'lmadi. Germaniyaning yaqinlashib kelayotgan harbiy mag'lubiyati haqidagi xabar Germaniya qurolli kuchlariga tarqaldi. Qo'zg'olon tahdidi kuchli edi. Admiral Reynxard Sheer va Ludendorff nemis flotining "jasorati" ni tiklash uchun so'nggi urinishlarni boshlashga qaror qilishdi. Germaniyaning shimolida 1918-1919 yillardagi nemis inqilobi 1918 yil oktyabr oyining oxirida boshlandi. Nemis dengiz floti bo'linmalari o'zlari yutqazgandek yaxshi deb hisoblagan urushda so'nggi, keng ko'lamli operatsiya uchun suzib ketishdan bosh tortdilar. qo'zg'olon. Keyinchalik Vilgelmshaven va Kil dengiz portlarida boshlangan dengizchilar qo'zg'oloni bir necha kun ichida butun mamlakat bo'ylab tarqaldi va 1918 yil 9 noyabrda respublikaning e'lon qilinishiga , ko'p o'tmay Kayzer Vilgelm II taxtdan voz kechishiga va nemislarga olib keldi. taslim bo'lish. Germaniyaning yangi hukumati taslim bo'lishi. Harbiy kuchlarning zaiflashishi va Kayzerga bo'lgan ishonchning yo'qolishi va uning taxtdan voz kechishi va mamlakatdan qochib ketishi bilan Germaniya taslim bo'lishga harakat qildi. Baden shahzodasi Maksimilian 3 oktabrda ittifoqchilar bilan muzokaralar olib borish uchun Germaniya kansleri sifatida yangi hukumatga rahbarlik qildi . Prezident Uilson bilan ingliz va frantsuzlarga qaraganda yaxshiroq shartlarni taklif qilish umidida darhol muzokaralar boshlandi. Vilson konstitutsiyaviy monarxiya va nemis armiyasi ustidan parlament nazoratini talab qildi. 9 noyabrda sotsial-demokrat Filipp Schaidemann Germaniyani respublika deb e'lon qilganida hech qanday qarshilik ko'rsatilmadi. . Kayzer, qirollar va boshqa irsiy hukmdorlar hokimiyatdan chetlashtirildi va Vilgelm Gollandiyaga surgunga qochib ketdi . Bu Imperator Germaniyasining oxiri edi; Veymar respublikasi sifatida yangi Germaniya tug'ildi . Germaniyada boshqa davlatlar tomonidan Germaniyaning talanishi, uni tiz choʻktirish uchun qilingan harakat unga qarshi reaksiya sifatida revanshizmning paydo boʻlishiga olib keldi va fashistlarning hokimiyatga kelishini osonlashtirdi. Aslida millionlab odamlarning oʻlimiga sabab boʻlgan, katta misyosdagi halokatga olib kelgan urushdan deyarli hech bir davlat toʻgʻri xulosa chiqarmagan edi. Bu esa birinchisidan ham dahshatli gumanitar halokatga - Ikkinchi jahon urushiga olib keldi.

Xulosa
1918-yilgacha davom etgan urush davomida bir qator muhim tarixiy voqealar ham birgalikda yuz berdi. Jumladan, 1915-yilgi armanlar genotsidi, 1917-yilgi Rossiyadagi inqilob, 1918-yilgi Ispan grippi kabi hodisalar urush davrida parallel yuz bergan eng yirik tarixiy voqealar bo‘ldi. Ispan grippi o‘sha davrda urush bilan birgalikda millionlab odamlarning yostig‘ini quritdi. Shuningdek, urush natijasida Yevropada ko‘plab geosiyosiy o‘zgarishlar yuz berdi va u XX asr davomida o‘z ta’sirini ko‘rsatib turdi.Birinchi jahon urushi bir qator imperiyalarning tanazzulga yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Jumladan, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Rossiya va Usmonli imperiyalari aynan mana shu ortidan tanazzulga yuz tutdi va ularning o‘rniga yangi davlatlar tashkil etildi. Urushdan oldin eng qudratli armiya va iqtisodiyotga ega bo‘lgan Germaniya Versal shartnomasi natijasida ulardan deyarli mahrum bo‘ldi. Natijada, Yevropa va Yaqin Sharqda chegaralar boshqattan chizildi. Monarxiyalar o‘rnini kommunistik va demokratik respublikalar egalladi. Birinchi marta xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi tashkilot tuzildi. Bu Millatlar Ligasi edi.Urush 1918-yil 11-noyabr kuni o‘z nihoyasiga yetdi. Birinchi jahon urushi hech qachon ko'rilmagan darajada edi. Yakuniy bosqichda u ishtirok etdi 33 shtat (mavjud 59 tadan keyin mustaqil davlatlar) aholi, 87% butun sayyora aholisi. 1917 yil yanvar oyida ikkala koalitsiyaning qo'shinlari soni 37 million kishi. Umuman olganda, urush davrida Antanta mamlakatlarida 27,5 million kishi, Germaniya koalitsiyasi mamlakatlarida 23 million kishi safarbar qilingan.Oldingi urushlardan farqli o'laroq, Birinchi Jahon urushi hamma narsada edi. Unda ishtirok etuvchi davlatlar aholisining aksariyati u yoki bu shaklda unga jalb qilingan. Sanoatning asosiy tarmoqlari korxonalarini harbiy ishlab chiqarishga, urushayotgan mamlakatlarning butun iqtisodiyotini esa unga xizmat qilishga majbur qildi. Urush, har doimgidek, fan va texnika taraqqiyotiga kuchli turtki berdi. Ilgari mavjud bo'lmagan qurol turlari paydo bo'ldi va keng qo'llanila boshlandi: aviatsiya, tanklar, kimyoviy qurollar va boshqalar.Urush 51 oy 2 hafta davom etdi. Umumiy yo'qotishlar 9,5 million kishini o'ldirdi va jarohatlardan o'ldi, 20 million kishi jarohat oldi.Birinchi jahon urushi Rossiya davlati tarixida alohida ahamiyatga ega edi. Bu frontlarda bir necha million kishini yo'qotgan mamlakat uchun qiyin sinov bo'ldi. Uning fojiali oqibatlari inqilob, vayronagarchilik, fuqarolar urushi va eski Rossiyaning o'limi edi.