1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi

yurist 
>

yuris, 


aferist 
>

aferis, 


avgust > avgus, artist > an is, to ‘rt > to ‘r kabi. Ammo ost, ust, tort (tortmoq), 

yurt kabi turkiy so'zlarda va port, post, tort (konditer mahsuloti) kabi
ruscha

o'zlashmalarda

so'z

oxiridagi

«t»

tushirib

qoldirilmaydi. 
2. «D» fonemasi — til oldi-alveolar, sof portlovchi, jarangli, shovqinli
undosh, «t» ning jarangsiz jufti. So'z boshida (daryo), o'rtasida (odam), 
oxirida (ozod) qo'llanadi. So'z boshi (daraxt), intervokal holat (odat), 
jarangli yoki sonor bilan yondosh holat (gijda, sajda, banda, onda-sonda) 

---

bu undosh uchun kuchli pozitsiyadir. Bu pozitsiyada «d» undoshining

asosiy ottenkasi qo'llanadi, boshqa holatlar «d» uchun kuchsiz pozitsiya 
hisoblanadi, bunda jarangli «d»’ ning jarangsizlashgan ottenkasi qatnashadi.
Masalan: ketdi > ketti (d > t), tushdi > tushti (d > t), asad> asat (d > t), 


savod > savot (d > t) kabi. Bular jarangli «d»ning kombinator va pozitsion
ottenkalari 
(allofonlari)
sanaladi. 
«D»
fonemasi 

qadimgi
turkiy

tilda
so'z

boshida
qo'llanmagan; 

3. «S» fonemasi — til oldi-dental, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli
undosh «z»ning jarangsiz jufti. So'z boshida (savat), o'rtasida (qasam), 
oxirida (olmos) qo'llanadi. Deyarli barcha pozitsiyalarda o'zining asosiy
ottenkasini 
saqlaydi:

asbob, asta, osdi, o ‘sdi, qafas, asos kabi.
4. «Z» fonemasi — til oldi-dental, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli 
undosh, «s»ning jarangli jufti. So'z boshida (zamon, zafar), o'rtasida (bozor, 

ozod) va oxirida (oz, aziz, mayiz) qo'llanadi. Jarangsiz undosh ta’sirida
«s» ga o'tadi: iztirob > istirob, mazkur > maskur kabi. Bundagi «s» jarangli 
«z» fonemasining jarangsizlashgan kombinator ottenkasi sanaladi («t» va
«k»ning ta’sirida bo'lganligi uchun). Ba’zan so'z oxirida ham biroz 
jarangsizlashadi: sakkiz > sakkis (z > s), tannoz > tannos (z > s) kabi. Bundagi
«s» jarangli «z» fonemasining pozitsion ottenkasi hisoblanadi (so'z oxirida 
bo'lganligi uchun). Demak, so'z boshi {zamon), ikki unli orasi {go'zal) va
jarangli yoki sonor bilan yonma-yon bo'lgan holat (jonzot, tuzdon) «z» 
uchun kuchli pozitsiya, boshqa holatlaresa kuchsiz pozitsiya sanaladi.
Qadimgi

turkiy
tilda

so'z
boshida

qo'llanmagan.

5. «L» fonemasi - til oldi-alveolar, sirg'aluvchi, jarangli, sonor tovush. 
So'z boshida {lagan), o'rtasida {olam) va oxirida {qamal) qo'llanadi. Orqa
qator unlidan so'ng qattiqroq {ol, bol kabi), old qator unlidan so'ng esa 
yumshoqroq (/'/, el, bel kabi) talaffuz etiladi. Fe’lning shart mayli va
sifatdosh shakllarida («-sa», «-gan» qo'shimchalaridan oldin qo'llanganda) 
jonli so'zlashuv nutqida o'zak oxiridagi «1» tushib qolishi ham mumkin:

kelsa 

> 

kesa, 

kelgan 
>

kegan 
kabi.

---

Qadimgi
turkiy

tilda
«1»

fonemasi

so'z

boshida
qo'llanmagan. 

6. «N» fonemasi - til oldi-alveolar, jarangli, sonor, burun tovushi.
So'z boshida (nok, narsa), o'rtasida (ona, anor) va oxirida {burun, tutun) 
ishlatiladi. Lab undoshidan oldin qo'llanganda assimilatsiyaga uchrab, lablab «m»
tarzida

talaffuz

qilinadi: