1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi
Download 50.74 Kb.
|
1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi-fayllar.org
baliq > balig', taroq > tarog‘kabi. Qadimgi turkiy tilda q-k tovushlari bir
fonemaning ikki ko'rinishi bo'lgan, keyincha bu fonema divergensiyaga uchrab, ikki fonemaga aylangan. Demak, «q»-«к» divergent deyish mumkin. 2. «G‘» fonemasi - chuqur til orqa (uvular), sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh, «х» ning jarangli jufti. Bu fonema so'z boshida (gbr, g'alvir), o'rtasida (tog‘ora, sog'inch) va oxirida (tog\ yog', mablag*) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda «g» ning variatsiyasi bo'lgan va so'z boshida qo'llanmagan. Demak, tarixan «g»ning divergensiyaga uchrashi natijasida «gk» yuzaga kelgan, shuning uchun uni «g»ning divergenti deyish mumkin. Hozirgi o'zbek adabiy tilida «gk» bilan tugagan so‘zlarga «g» bilan boshlangan affikslar qo'shilganda «g‘» va «g» laming «q» ga ko'chish holatlari uchraydi: tog‘+ga > toqqa, bog‘+ga > boqqa, og'gan> oqqan, sog'+gani> soqqani kabi. Shevalarda so'z oxirida «g'» o'rnida «V» ning qo'llanish hollari uchraydi: tog'>tov, to'g'ri > tuvri, og'iz > ovuz kabi. Bunday holatlar adabiy til uchun me’yor hisoblanmaydi. 3. «X» fonemasi — chuqur til orqa, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh, «g'»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so'z boshida (xalq, xabar), o'rtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (do'zax, mix, tarix) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda «х» undoshi bo'lmagan. U eski turkiy til davrida paydo bo'lgan: xan (xon), xayu (qaysi), yaxsaq (oqsoq) kabi [29,
Qipchoq lahjasi shevalarida «х» ning o'rnida «q» ning qo'llanish
undoshi
«Н»
so'zlarda yoki shu so'zlardan yasalgan o'zbekcha so'zlarda qo'llanadi: hammol, haqiqat, huquq, humo («humo qushi»), hunar, hurriyat, jumhuriyat kabi. Hozirgi o'zbek tilida «h»ning «y»ga o'tish Holatlari uchraydi: shohi > shoyi (h > y), Rahim > Rayim (h > y), Sohib > Soyib (h > y), Mohira > Moyira (h > y) kabi. «H»ning bu xususiyati ba’zan uning so'z tarkibidan tushib qolishiga ham olib keladi: shahar > sha:ar, Solih > Soli, Tohir> Го/r kabi. Hatto Muhammad Rahim > Muhammad Raim > Mamaraim > Maraim kabi fonetik jarayonlarda ham «h»ning yuqoridagi xususiyatlari ta’siri bor. Qorishiq «TS» («Ц») undoshi
«ts»
oldi-alveolar, qorishiq-portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh. Bu fonema faqat ruscha leksik o'zlashmalarda qo'llanadi. Dastlab «ts» o'rnida «ch» va «s» tovushlari ishlatilgan: Царизм > Chorizm, цирк > sirk kabi. Keyingi 50—60 yil davomida o'zbek-rus ikki tilliligining shakllanishi va mustahkamlanishi tufayli ko'pchilik o'zbek ziyolilarida «ts» ning ruscha artikulatsiya bazasi (talaffuz ko'nikmasi) ham shakllangan: konstitutsiya, aviatsiya, evolutsiya, inflatsiya, litsey kabi so'zlarning o'zbeklar nutqidagi qo'llanishi shundan dalolat beradi, ammo o'zbek tilida «ts» bilan qo'llanadigan birorta so'zga qarama-qarshi qo'yish mumkin bo'lgan boshqa so'zning (kvaziomonimning) yo'qligi bu fonemaning o'zbek tilidagi fonologik funksiyasini munozarali qilib qo'ymoqda. Savollar: 1. Tasnif
tavsif
farqlanadi? 2. Labial undoshlardan qaysilarining qanday fonetik pozitsiyada asosiy bolm agan ottenkalari qatnashadi? 3. Portlovchi tovushlarning qaysilari intervokal holatda sirg‘aluvchiga o ktadi? 4. Jarangli undoshlarning qaysilari qanday pozitsiyada jarangsizlashadi? 5. Lab-lab
va
farqlanadi? 6. Qandav pozitsiyada lab-tish «f» ning lab-lab ottenkasi shakllanadi? Bu hodisa tilshunoslikda nima
ataladi?
7.
so'zlar
etilmaydi? 8. Qanday
«1» undoshi tushib
mumkin?
keladi?
deb ataladi? 12. Sayoz til orqa «к», «g» undoshlari qanday pozitsiyada o'zgaradi? Chuqur til orqa
13. «Н» undoshi
qanday o'zgarishlar kuzatiladi? 14. «ts» («ц») undoshining qaysi jihatlari 0‘zbek tilshunosligida munozaraga sabab bo‘lmoqda? 15. Divergent nima? 16.Konsonantizm nima? 17. Hozirgi o'zbek adabiy tili konsonantizmi qanday undoshlardan tarkib topgan? Ularning soni nechta? Tovush fokusi nima? Uning ahamiyati? 18 O’zbek
qaysi tovushlari ikki
Sababi? 19.Undosh fonemalar qaysi belgilar asosida tasnif
20.Artikulatsiya o‘rniga ko‘ra
tasnifi? 21. Artikulatsiya usuliga kokra
tasnifi? 22. Un
ishtirokiga ko‘ra undoshlar tasnifi? 23. Ovoz va
munosabatiga
undoshlar tasnifi? 24. O’zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar? Download 50.74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling