1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi


Download 50.74 Kb.
bet7/8
Sana02.11.2023
Hajmi50.74 Kb.
#1739612
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi-fayllar.org

baliq > balig', taroq > tarog‘kabi. Qadimgi turkiy tilda q-k tovushlari bir
fonemaning ikki ko'rinishi bo'lgan, keyincha bu fonema divergensiyaga 
uchrab, ikki fonemaga aylangan. Demak, «q»-«к» divergent deyish mumkin.
2. «G‘» fonemasi - chuqur til orqa (uvular), sirg'aluvchi, jarangli, 
shovqinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh, «х» ning jarangli
jufti. Bu fonema so'z boshida (gbr, g'alvir), o'rtasida (tog‘ora, sog'inch) va 
oxirida (tog\ yog', mablag*) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda «g» ning
variatsiyasi bo'lgan va so'z boshida qo'llanmagan. Demak, tarixan «g»ning 
divergensiyaga uchrashi natijasida «gk» yuzaga kelgan, shuning uchun uni
«g»ning divergenti deyish mumkin. Hozirgi o'zbek adabiy tilida «gk» bilan 
tugagan so‘zlarga «g» bilan boshlangan affikslar qo'shilganda «g‘» va «g»
laming «q» ga ko'chish holatlari uchraydi: tog‘+ga > toqqa, bog‘+ga > boqqa, 


og'gan> oqqan, sog'+gani> soqqani kabi. Shevalarda so'z oxirida «g'»
o'rnida «V» ning qo'llanish hollari uchraydi: tog'>tov, to'g'ri > tuvri, 


og'iz > ovuz kabi. Bunday holatlar adabiy til uchun me’yor hisoblanmaydi.
3. «X» fonemasi — chuqur til orqa, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli 
undosh, «g'»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so'z boshida (xalq, xabar),
o'rtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (do'zax, mix, tarix) kela oladi. Qadimgi 
turkiy tilda «х» undoshi bo'lmagan. U eski turkiy til davrida paydo bo'lgan:

xan 

(xon), 

xayu 

(qaysi), 

yaxsaq 

(oqsoq) 
kabi

[29,
-52].

Qipchoq lahjasi shevalarida «х» ning o'rnida «q» ning qo'llanish
holatlari uchraydi: xabar > qabar, xalq> qalqf xalta> qalta kabi. 
«X» undoshidan song qo'llangan unlilar, odatda, orqa qator ottenka bilan
talaffuz etiladi (akkomodatsiya hodisasi sodir bo'ladi): xulq, xavf, xato 
kabi.
Bo‘g‘iz

undoshi
tavsifi

«Н»
fonemasi 
—bo'g‘iz
undoshi, 
sirg'aluvchi,
jarangsiz, 
shovqinli
tovush. Bu fonema so'z boshida (ham, hozir), o'rtasida (qahramon, mahsulot) 
va oxirida (shoh, guruh) kela oladi. Asosan, arab va fors tillaridan o'zlashgan


so'zlarda yoki shu so'zlardan yasalgan o'zbekcha so'zlarda qo'llanadi: hammol, 



haqiqat, huquq, humo («humo qushi»), hunar, hurriyat, jumhuriyat kabi.
Hozirgi o'zbek tilida «h»ning «y»ga o'tish Holatlari uchraydi: shohi > shoyi 
(h > y), Rahim > Rayim (h > y), Sohib > Soyib (h > y), Mohira > Moyira 
(h > y) kabi. «H»ning bu xususiyati ba’zan uning so'z tarkibidan tushib 
qolishiga ham olib keladi: shahar > sha:ar, Solih > Soli, Tohir> Го/r kabi.
Hatto Muhammad Rahim > Muhammad Raim > Mamaraim > Maraim kabi 
fonetik jarayonlarda ham «h»ning yuqoridagi xususiyatlari ta’siri bor.
Qorishiq 
«TS»
(«Ц»)

undoshi
tavsifi

«ts»
fonemasi 
-
til

oldi-alveolar,


qorishiq-portlovchi, 
jarangsiz,
shovqinli undosh. Bu fonema faqat ruscha leksik o'zlashmalarda qo'llanadi. 
Dastlab «ts» o'rnida «ch» va «s» tovushlari ishlatilgan: Царизм > Chorizm,

цирк > sirk kabi. Keyingi 50—60 yil davomida o'zbek-rus ikki tilliligining
shakllanishi va mustahkamlanishi tufayli ko'pchilik o'zbek ziyolilarida 
«ts» ning ruscha artikulatsiya bazasi (talaffuz ko'nikmasi) ham shakllangan:

konstitutsiya, aviatsiya, evolutsiya, inflatsiya, litsey kabi so'zlarning o'zbeklar
nutqidagi qo'llanishi shundan dalolat beradi, ammo o'zbek tilida «ts» 
bilan qo'llanadigan birorta so'zga qarama-qarshi qo'yish mumkin bo'lgan
boshqa so'zning (kvaziomonimning) yo'qligi bu fonemaning o'zbek tilidagi 
fonologik
funksiyasini 
munozarali
qilib

qo'ymoqda.



Savollar:
1.

Tasnif
va

tavsif
qanday

farqlanadi?


2. Labial undoshlardan qaysilarining qanday fonetik pozitsiyada asosiy 
bolm
agan

ottenkalari


qatnashadi? 
3. Portlovchi tovushlarning qaysilari intervokal holatda sirg‘aluvchiga
o
ktadi? 

4. Jarangli undoshlarning qaysilari qanday pozitsiyada jarangsizlashadi?


5.

Lab-lab
«v»

va
lab-tish 
«v»
qanday

farqlanadi?


6. Qandav pozitsiyada lab-tish «f» ning lab-lab ottenkasi shakllanadi? Bu 
hodisa
tilshunoslikda 

nima
deb

ataladi?


7.
Qanday

so'zlar
oxiridagi 
«t»
talaffuz 

etilmaydi?


8.

Qanday
holatlarda 


«1»
undoshi

tushib
qolishi

mumkin?
9. Qanday pozitsiyada til oldi «п» lab-lab «in» ga o'tadi? Sababi? 
10. j (dj) va j undoshlari qanday farqlanadi? Qanday pozitsiyalarda bu
fonemalarning 
allofonlari
yuzaga

keladi?
11. Qanday holatda «ch»ning «sh»ga o ‘tishi uchraydi? Bu hodisa nima 


deb
ataladi? 

12. Sayoz til orqa «к», «g» undoshlari qanday pozitsiyada o'zgaradi? Chuqur


til

orqa
undoshlari-chi? 


13.
«Н»

undoshi
talaffuzida 


qanday
o'zgarishlar 

kuzatiladi?


14. «ts» («ц») undoshining qaysi jihatlari 0‘zbek tilshunosligida munozaraga 
sabab
bo‘lmoqda? 

15. Divergent nima?


16.Konsonantizm 
nima?
17. Hozirgi o'zbek adabiy tili konsonantizmi qanday undoshlardan tarkib 

topgan? Ularning soni nechta? Tovush fokusi nima? Uning ahamiyati?


18

O’zbek
tilining 


qaysi
tovushlari 

ikki
fokusli? 


Sababi?
19.Undosh 
fonemalar
qaysi

belgilar


asosida

tasnif
qilinadi? 


20.Artikulatsiya
o‘rniga

ko‘ra
undoshlar 


tasnifi?
21.

Artikulatsiya


usuliga

kokra
undoshlar 


tasnifi?
22.

Un
paychalari 


ishtirokiga
ko‘ra

undoshlar


tasnifi? 
23.
Ovoz

va
shovqin

munosabatiga
ko‘ra

undoshlar


tasnifi? 
24. O’zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar?



Download 50.74 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling