10- mavzu. Matn va uslub Reja

10- mavzu. Matn va uslub
Reja:

1. 
   Tilshunoslikda uslubiyat tushunchasi.
   
2. 
   Matnning uslubiy xoslanganligi masalasi.
   
3. 
   Turli uslublarda yaratilgan matnlarning o’ziga xos xususiyatlari.
   
4. 
   Yozma va og’zaki uslubdagi matnlarda bog’lovchi vositalari xususida.
   

O’zbek tili uslublarini vazifaviy jihatda tasnif qilish ikki omilga - til va tildan tashqarida bo’lgan omillarga tayanadi. Bu uslublaming N.A.Baskakov, A.Sulaymonov, A. Shomaqsudov, G’.Abdurahmonv, B.O’rinboyev, S.Muhamedovlar tomonidan tavsiya qilingan variantlari bo’lib, ularda asosan beshta: so’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy, badiiy uslublar e’tirof etiladi. ¹
«Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. O'zbek tilining izohli lug'atida matn so'zining arabchadan o'zlashganligi, eskirgan kitobiy so'z ekanligi va aynan tekst so'zi anglatgan ma'noga tengligiga ishora qilinadi. Ayni lug'atda tekst so'ziga quyidagicha ta'rif beriladi: [r^!gi, shuning uchun matn tarkibi o'zaro qaysidir bog'lovchilar yordamida birik ishini o'rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bo'lib qoldi». Mazkur ishda muallif «matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqiash lozimligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari dunyo tilshunosligida matn muammolari tadqiqiga bag'ishlangan ishlarning ko'pchiligida "diskurs" termini ham bot-bot qo'llanadi. Bu termin matn lingvistikasi bilan bir qatorda adabiyotshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, mantiq, psixologiya kabi fan sohalarida keng ishlatilib kelinayotgan bo'lsa- da, matn lingvistikasining o'zida ham yagona, ko'pchilik tomonidan e'tirof etilgan talqini, ma'nosi yo'q, xilma-xil farqli tushunchalar ifodasi uchun istifoda qilinadi. Dastlab "diskurs" va "matn" terminlari ayni bir tushuncha uchun qo'llangan bo'lsa, keyinroq "matn" yozma kommunikatsiyaga nisbatan, "diskurs" esa og'zaki kommunikatsiyaga nisbatan ishlatilgan. Bu so'zning ma'nosi fransuzcha discours - "nutq", "so'zlash" demakdir. Xulosa qilib aytganda, matn til sintaktik sathining oliy darajadagi birligi bo'lib, gaplar ketma-ketligining bog'lanishlilik asosida og'zaki va yozma shaklda yuzaga keladigan struktural, semantik va kommunikativ jihatdan yaxlit bir butunligidir.


¹ QurbonovaM., Yo’ldoshev B. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet, 2014. - B.43.
MATNNING USLUBIY XOSLANGANLIGI MASALASI
Matnda gaplar o'zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo'laklar, olmoshlar, xizmat konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal so'zlar kabi turli leksik- grammatik birliklar kiradi. «Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo'shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o'xshab ketadi, faqat murakkabroq ko'rinishda yuzaga chiqadi. Ma'lumki, qo'shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab-natija, shart-payt, aniq lash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu munosabatlar qo'shma gapning uch turi: bog'lovchisiz, bog'langan va ergash gapli qo'shma gaplarda komponentlarni o'zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalar-intonatsiya, bog'lovchilar, bog'lovchi vazifasidagi so'zlar, gap bo'laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so'zlarning takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali bo'laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. Ko'rinadiki, qo'shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o'rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazali sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo'limlar, boblar o'rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va struktural birligini ta'minlaydi»22. Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat struktural jihatdan emas, balki mazmunan ham bir- birini taqozo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo'lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim Masalan:

1. 
   Hovli yog' tushsa yalagudek top-toza bo'ldi.
   
2. 
   Ahmad bugun ham darsga kelmadimi?
   
3. 
   Har qanday chuqurlikdan ham yuksaklikka ko'tarilish mumkin.
   
4. 
   O'qituvchining vazifasi o'quvchilarga orzu ulashishdan, orzu qilishni o'rgatishdan iborat bo'lmog'i lozim.
   

1. 
   Yuqorida to'rtta^;gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazmuniy yaqinlik yo'q. Shu sababli uni yaxlit bir matn deb bo'lmaydi. Quyidagi gaplar yig'inida esa mazmuniy yaqinlik ko'zga tashlanadi, lekin mazmun izchilligi yo'q:
   
2. 
   Qalamkashnmg so'zi bir yo'la o'n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi.
   
3. 
   Demak, uning so'z mas'uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortig'roqdir.
   
4. 
   Maktab o'qituvchisining so'zi o'z o'ttiz bo'laga yetib boradi. 4. Notiqning so'zi ming tingiovchiga yetib boradi. 5. Dorilfunun domlasining so’z yuz talabaga yetib boradi.
   

Mazkur gaplardan matnning so'z va uning mas'uliyati haqida ekanligini payqash qiyin emas. Lekin fikrning to'g'ri, tugal va oson anglanishi uchun mazmun yaqinligining o'zi yetarsiz. Bu gaplar yig'inidagi mazmun izchilligining buzilganligi tufayli matn butunligiga putur yetgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz:
Maktab о 'qituvchisining so'zi o'ttiz bolaga yetib boradi.
Dorifunun domlasining so'zi yuz talabaga yetib boradi.
Notiqning so'zi ming tingl ovchiga yetib boradi.
Qalamkashning so'zi bir yo'la o'n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi. Demak, uning so'z mas'uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir.{01. Hoshimov)
Muallif aytmoqchi bo'lgan filer, aslida, oxirgi gapda keltirilgan. Agar yozuvchi faqatgina oxirgi gapni keltirib qo'ya qolganida o'sha fikrning ta'sirchanligi bu darajada bo'lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash hamda miqdoriy gradatsiya usulidan foydalanib to'la va aniq yetkazishga erishgan: o'qituvchi va bunga parallel ravishda o'ttiz bola, domla - yuz talaba, notiq - ming tinglovchi, qalamkash- o'n ming, yuz ming kitobxon. Bu matndagi pog'onama- pog'ona «kengayib boruvchi" leksik-semantik birliklar fonida yana-da aniq ifodasini topgan: 1. Muassasalar: maktab > dorilfunun > ijtimoiy - ijodiy maktab, ya'ni hayot; 2. Kasb egalari: o'qituvchi > domla > notiq > qalamkash; 3. Miqdor o'ttiz > yuz > ming > o' n ming, yuz ming. Ohang ham shunga muvofiq ko'tarilib boradi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:

5. 
   Matn va uslub muammosi haqida ma’lumot bering
   
6. 
   Qolip, aniqlik deganda nimani tushunasiz?
   

3 Rasmiy uslubning sintaktik alomatlari haqida gapiring.

2. 
   Badiiy uslubning o‘ziga xos jihatlari haqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Ilmiy uslubning oiga xos jihatlari haqida ma’lumot bering.