10-§. Монийлик ва маздакийлик мафкурасининг тарихда тутган ўрни. Монийлик мафкураси фалсафасининг моҳияти

10-§. Монийлик ва маздакийлик мафкурасининг тарихда тутган ўрни.


1. Монийлик мафкураси фалсафасининг моҳияти.
Яқин-яқингача «Авесто» дан сўнг исломгача бўлган таълим-тарбияда бир бўшлиқ пайдо бўлиб, мазкур давр таълим –тарбияси ҳақида гап кетганда фақат Урхун-Енисей ёдгорликлари ҳақида фикр билдирилар эди.
Аммо қатор тадқиқотчиларнинг олиб борган илмий-тадқиқот ишлари асосида биз эрамизнинг бошларидан исломгача, тўғрироғи туркий халқлар ёзма маърифий ёдгорликларигача ҳам таълим - тарбияга оид хос таълимотга эга эканликларимизни кўрамиз. Булар монийлик ва маздакийлик таълимоти бўлиб, қадимий халқдарнинг инсон камолотида муҳим бўлган хулқ-одоб қоидалари мавжуд бўлганлигидан далолат беради.
Монийлик эрамизнинг бошларидан, тўғрироғи III асрда Эронда вужудга келган. Бу даврда феодал муносабатлар таркиб топа бошлаган эди. У зардуштийлик динидан сўнг араб истилоси арафасигача бўлган диний қарашлардан саналади.
Бу таълимотнинг асосчиси Мани бўлиб, у Жанубий Вавилонда 216-217-йилларда, диндор оиласида туғилган. Унинг ота-онаси эронлик бўлиб, обрўли оилалардан саналарди. Мани ўзининг диний тарғиботини эрта бошлайди.
У 25 ёшида Ҳиндистонга бориб, ўзининг дастлабки тарафдорлари жамоасини тузади ва кейинчалик Эронга ўтиб, ўз таълимотини тарғиб эта бошлайди. Моний диний таълимотининг шаклланиши Сосонийлар империясининг таркиб топган даврига тўғри келади. Шопур I (243-273) ҳукмронлик қилган даврда монийлик тағиботига унча тўсқинликлар бўлмайди. Лекин кейинчалик сосонийлар Моний ва унинг тарафдорларини таъқиб эта бошлайдилар. Чунки Моний таълимоти ўзида зардуштийлик, христианлик, буддизмнинг турли кўринишларини мужассамлаштирган бўлса ҳам, ҳокимиятдаги зўравонлик ва зардуштийлик бидъатларига қарши эканлигини билгач, монийлик таълимоти ва унинг намоёндаларини таъқиб эта бошлайдилар. Лекин Моний бир неча йил давомида ўз таълимотини Хуросон ва Мовароуннаҳрга, ундан Кашмир ва Тибетгача тарғиб этган.
Моний таълимотига асосан дунё зиё ва зулматдан иборат: инсон ёвузликка қарши курашда зиёга ёрдам бериши керак дейилади.
Монийлик дини инсонинг улуғлашнинг дастлабки ахлоқий дебочаси эди. Чунки тотемизм, ҳайвонлар ва йиртқичларга топинишдан ягона худо учун кураш, инсонинг ўз-ўзининг англай бошлашига йўлловчи дўст,ҳамкор, ўртоқ, инсон қайғусига шерик бўлиш каби илғор ғояларнинг тарғиб этилиши, албатта баъзи манфаатдор шахсларга ёқмас эди. Шунинг учун ҳам Моний чет ўлкалардан ўз юрти Эронга қайтгандан сўнг Сосоний Варахран I (Бахром) (174-276) фармонига асосан 275- йилда зиндонбанд этилди. 276- йилда териси танасидан шилиниб, қатл этилади ва Жунди Шопур дарвозасига осиб қўйилади. Бу дарвоза хозиргача Эронда Манис дарвозаси деб айтилади.
Манбаларга кўра Моний асарларида фалсафа, тарих, космогония, география, ал-химия, фалакиёт, математика, наботот, тиббиёт, масалалари ёритилган бўлиб, унинг ижоди қомусий характер касб этади.Замирида диний таълимот ётган фалсафий асарларида эса таълим-тарбияга оид қарашларини илғаш мумкин . Монийнинг таълим-тарбияга оид қарашлари унинг «Сифр ул- асрор» ( «Сир-у асрор китоби»), «Китоб-ул-худ ват тадбир» (« Раҳбарлик ва бошқарув китоби»), «Шапуҳракан» ва бошқа асрларида келтирилган. Монийлик жамоасида кишилар икки гуруҳга бўлинган. Биринчиси-«танланган» диндорлар. Улар қаноатланарли даражада зоҳидларча ҳаёт кечиришлари керак. Уларнинг вазифаси никоҳ қурмай яшаш, монийлик жамоасини тарғиб қилиш, жамиятдаги барча кишиларнинг гуноҳини ювишдан иборат .
Иккинчи гуруҳга меҳнаткашлар оммаси ва савдогарларни киритади. Улар юксак ахлоқий ҳаёт кечиришлари, на инсонни ва на ҳайвонни ўлдирмаслиги, гўштли таом емаслиги ва шу хислатлари билан зиё ва эзгу кучлрга ёрадам беришлари зарур.
Моний икки дунё мавжуд дейди. Бири кишилар ҳаёт кечираётган дунё бўлиб, унда адолатсизлик, зулм, зўравонлик хукмрон. Инсон бу дунёда камолатга эриша олмайди. Иккинчи дунё эса « зиё дунёси» бўлиб, унинг илоҳий қобиғи олмосдан ясалгани учун бирорта ёвуз ниятли киши унга кира олмайди. Бунда яшаётган кишилар зулмдан ҳоли, хар бир киши ўз эркига эга.
Моний таълимоти бўйича зиё ва зулмат яхшилик ва ёмонлик дунёси доим курашади .Инсон яхшиликнинг ғолиб келмоғи учун зиё ва яхшилик кучларига ёрдам бериши керак. Бунда Моний ўзининг ахлоқий ақидасини илгари суради. Бу ақидалар Ан- Надимнинг «фихрист» китоби орқали бизгача етиб келган. А. Баҳоуддинов ҳамда Е. Жумабоевларнинг кўрсатишича булар «нафосат фарзандлари» (муаллимлари) «Билимлар фарзандалари» (Қуёш ёғду сочганлар), «Фахм фарзандлари», «Ақл-идрок ўғлонлари» дан иборатдир¹.
Монийлик тарки дунёчиликни тарғиб этади : кам овқат ейиш, рўза тутиш, мол –дунёда ортииқчаликка йўл қўймаслик, меъёрида ҳаёт кечириш кабилар уларнинг фикрича инсонини маънавий тўқликка етаклайди. Унинг асарларида мифологик тушунчалар ҳам мавжуд. Зиё дунёси ҳақидаги ғояларида адолат, адолат, озодлик, ахлоқий камолат ғалаба қилади.
Зардуштийлик ва христианлик дини тарафдоралри томонидан таъқиб этилганига қарамай, монийлик дини Шарқда Мовароуннахр, Хитой, Фаластиндан, Ғарбда Арабистон, Булғория, Ғарбий Овропа худудларида ҳам узоқ вақт сақланиб қолди.
Шарқда суғдийлар орасида, Шарқий Туркистонда, айниқса кенг
тарқалди.VIII асрдан эса уйғур давлатида давлат дини даражасига кўтарилди. Моний яратган асарлр турли тилларга, хусусан, сурия, форс,
_______
1.Й.Жумабоев. Ўрта Осиё этикаси тарихи очерклари. Т., Ўзбекистон, 1980,41- бет.
парфия, сўғд, хитой, уйғур тилларига таржима этилди.
Моний ва унинг тарафдорлари томонидан яратилган монийлик қарашлар халқ оғзаки ижоди ҳикматлари билан ифодалангани учун ҳам омма онгига сингиб кетган эди. Шунингдек, Моний санъатининг турли соҳалари : мусиқа, ҳаттотлик, тасвирий санъатда танилган шахс бўлган. Санъаткор сифатида у чизган нафис санъат асарларини нафис минятюралар билан безаган.
Таълимий-ахлоқий қарашлар ифодаланган асарларида эса ёруғлик ўлкасини гўзал тасвирини чизган. Жаҳолат, зулм, қабоҳатдан холи, ўзи орзу қилган ўлка эди у. Бу ўлкага хеч қандай ёвуз кучнинг қўли етмайдиган, мусаҳкам эди. Чунки унинг эрк учун, зиё учун курашган инсон барпо этган ва унда инсон ўзи ўз эрки билан яшайди.
Монийнинг бундай эзгу ғоялари ифодаланган асарларидан парчалар Ғарб ва Шарқда кенг тарқалган . Буни биз И.С. Брагинский китобида келтирилган мисоллардан ҳам билсак бўлади. Тадқиқотчи В Банг турк тилидаги Моний матнларини келтирилган монийлик ҳақидаги китобида Л.Н Толстойнинг «Новая азбука» сидаги ифодаланган « Она кўз ёшлари» номли кичик ҳикоятни учратганини ёзади: Анита деган қизча вафот этгандан сўнг онасининг тушида унинг олдига келади ва ундан ўлганларга йиғламаслик кераклигини, чунки она кўз ёшлари «сабр косаси»ни тўлдириб, нариги дунёда унга кўп ранч-аламлар етказишини айтади.
Қадимги форс тилида сақланган монийлик ҳикояларидан бирида Хуросон музофотидаги руҳ Монийнинг дастлабки тарафдорларидан бири-Фомни қандай қилиб ўқитганлиги ҳикоя қилинади ва фолклор характерида беш ёлғон сезги ҳақидаги ҳикоятлардан парча келтиради:
Ёлғон ҳиссиёт туфайли қопқаси алданганидек, инсон чўлда шаҳар, дарахтлар, сув яна жуда кўп нарсаларни кўргандек алданади. Буни унга дев кўрсатади ва ҳалок этади. Гўё қоядаги душман чиқиб олмайдиган қалъа каби кўринади. Шунда душман томоша кўрсатади: қўшиқ айтиб рақсга тушади.
Қалъа ичидагиларга бу ёқиб тушиб, қизиқиб қолганда душман орқадан келиб, қалъани эгаллайди.
Гўё эгри-букри йўллардан жуда кўп қимматбаҳо жавоҳирлар билан кетаётган киши қулоқларининг қопқасидир у. Шунда икки ўғри сингари унинг қулоқлари олдида туриб олиб, ёқимли нутқи билан уни ўзига жалб қилади. Узоқ жойларга олиб бориб уни ўлдирадилар ва жавоҳирларини олиб кетадилар.
Гўё у қалъага яшириб қўйилган гўзал қиз бўлиб, ёлғончи одам қалъа девори остида чиройли қўшиқ айтаётгандай кўринади, ўша қиз қайғу- ҳасратдан ҳалок бўлади.
Гўё у ҳид сезадиган бурундир. Тоғ чўққисидан туриб шоҳ боғидаги гуллар ҳидини сезган фил сингари, кечаси тоғдан қулаб ҳалок бўлади.
Демак, монийлик таълимотида инсон эрки ҳимоя этилади, зиё ва яхшилик учун кураш инсонинг эзгу вазифаси сифатида қаралади. Инсоннинг жамиятдаги ўрни унинг яхшилик, адолат, озодлик, ахлоқий камолати билан белгиланишига олиб борувчи дастлабки илғор тасввурлар сифатида таълим-тарбия тарихида катта аҳамиятга эга бўлди.
Шунинг учун ҳам Монийниг таълим-тарбияга оид таълимоти унинг диний тарғиботлари таркибида бўлса ҳам, у ўзидан кейинги таълимотларга замин тайёрлаб берди. Бундай таълимотлардан бири Маздак номи билан боғлиқ таълимот бўлиб, унинг баъзи томонлари Моний таълимотига ўхшаш бўлса ҳам, баъзи жиҳатлари билан ундан илгарилаб кетди.