10-Mavzu. Budjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish Reja

Sarf-xarajatlar	jami	paypoqcha-lar	maykalar
ko‘ylakcha-lar
1	Materiallar:
	xom ashyo	137 000	62 500	29 000	45 500
	qo‘shimcha materiallar	5 250	2 500	1 000	1 750
	yordamchi materiallar	9 250	3 750	2 000	3 500
	rang-bo‘yoqlar	70 500	30 000	16 000	4 500
2	Mehnat xarajatlari
	Shtampalash	53 750	22 500	12 000	19 250
	Payvandlash	94 000	42 500	20 000	31 50
	rang berish	107 500	45 000	24 000	38 500
	terish-yig‘ish	44 250	17 500	11 000	15 750
	Bilvosita mehnat xarajati	173 000	77 500	36 000	59 500
	Bevosita qo‘shimcha sarflar	30 000	12 500	7 000	10 500
	O‘zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari	90 500	40 000	19 000	31 500
	Doimiy ishlab chiqarish xarajtlari	120 000	45%	25%	30%
	Tijorat xarajatlari	105 000	40%	20%	40%
	Marketing bo‘yicha o‘zgaruvchan xarajatlar	123 000	55 000	26 000	42 000
	Marketing bo‘yicha doimiy xarajatlar	85 400	40%	25%	35%
	Ma’muriy boshqaruv xarajatlari	47 600	40%	25%	35%

Korxona har bir mahsulot turidan eng kamida xarajatlar miqdoridan 30% hajmida foyda olishni rejalashtirgan.

Sotish hajmi quyidagicha belgilangan:
- paypoqchalardan - 50 000 dona;
- maykalardan - 20 000 dona;
- ko‘ylaklardan - 35 000 dona.
Zaxira hajmi o‘zgarmasdan qoladi.
Talab qilinadi:
Quyidagi usullardan foydalanib, har bir mahsulot turining sotish bahosini aniqlash lozim:
a) yalpi foyda;
b) sotuv rentabelligi.
2-Masala. Xarajatlarni kamaytirish. “Mirzo” dehqon-fermer xo‘jaligi qishloq xo‘jalik ekinlariga mineral o‘g‘itlarni solishni amalga oshirmoqchi. Buning uchun hisob-kitoblarga asosan 4 800 kg azotli va 5 000 kg fosforli o‘g‘it kerak bo‘ladi.
Mineral o‘g‘itlar maxsus xaltalarda sotilmoqda. “Ekstra” rusumli xaltada ikkita paket bo‘lib, uning bittasiga 20 kg azot va 80 kg fosfor o‘g‘iti solingan, ya’ni bitta xaltaning umumiy og‘irligi 100 kg. Ana shu “Ekstra” rusumli bitta xaltaning bahosi 10 ming so‘m.
“Mineral” rusumli xaltaning ham har birida 100 kg o‘g‘it bo‘lib, shundan 75 kg – azot va 25 kg - fosfor, bahosi 18 ming so‘m.
Faraz qilaylik, X – bu “Ekstra» rusumli xaltalar soni va U – “Mineral” rusumli xaltalar soni.
Talab qilinadi:
“Mirzo” dehqon-fermer xo‘jaligi o‘ziga kerak bo‘lgan mineral o‘g‘itlarni eng kam xarajat bilan sotib olishi uchun har bir xaltadan qanchadan xarid qilishi lozim? Masalani grafik ko‘rinishida eching.
3- Masala. Kritik nuqta tahlili. Rejalashtirilayotgan yilda sotilishi mo‘ljallanayotgan mahsulot bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud:

1	Bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar	so‘mda
1	Bevosita moddiy xarajatlar	2 300
2	Bevosita ish haqi xarajatlari	800
3	Umumishlab chiqarish xarajatlari	600
4	Sotish xarajatlari	500

№	Jami doimiy xarajatlar	so‘mda
1	Umumishlab chiqarish xarajatlari	195 000
2	Reklama xarajatlari	55 000
3	Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari	68 000

Sotilish bahosi - 9 600
Talab qilinadi:
Rejalashtirilayotgan yil uchun kritik nuqtani hisoblash.
Shu yili 65 dona mahsulot sotilgan bo‘lsa, korxona qancha foyda ko‘rgan?
Korxona menejeri kelgusi yil uchun rejalar tuzmoqda:
a) korxona 95 400 so‘mlik foyda olishi uchun qancha mahsulot sotishi lozim?
b) sotish hajmi 20% ko‘payib, bir dona mahsulotning bahosi 500 so‘mga kamaysa, foyda qanchani tashkil qiladi?
v) reklama xarajatlari 47 700 so‘mga ko‘payadigan bo‘lsa, kritik nuqtani toping.
Barcha variantlar bir-biriga bog‘liqsiz, mustaqil echilishi ko‘zda tutilgan.
4-Masala. Kritik nuqta tahlili usullari.Korxona rejalashtirilayotgan yilda yangi mahsulot turini ishlab chiqarmoqchi. Ayni yoki ko‘proq qo‘shimcha mablag‘lar, yoki qo‘shimcha mehnat xarajatlarini ko‘paytirish usuli orqali amalga oshirish mumkin. Lekin, ikkala usulning qaysi birini tanlashdan qat’iy nazar, mahsulotning sifati o‘zgarmaydi.
Quyidagi ma’lumotlar mavjud:

T/r	Ko‘rsatkchlar nomi	Qo‘shimcha mablag‘ sarfi usuli (so‘mda)	Qo‘shimcha mehnat sarfi usuli (so‘mda)
	Xom ashyo	5.00	5.60
	Bevosita mehnat xarajatlari	(0.5 ish soati 12 so‘mdan) = 6.00	(0.8 ish soati 9 so‘mdan) = 7.20
	O‘zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari	(0.5 ish soati 6 so‘mdan) = 3.00	(0.8 ish soati 6 so‘mdan) = 4.80
	Qo‘shimcha doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari	2 440 ming so‘m	1 320 ming so‘m

Bir dona mahsulotning sotish bahosini 30 so‘mda belgilashga qaror qabul qilingan. Faraz qilinayaptiki, mahsulot qaysi usulda ishlab chiqilishidan qat’iy nazar, yillik tijorat xarajatlari 5 mln. so‘mni va har bir dona sotilgan mahsulotga yana qo‘shimcha 2 so‘mni tashkil qiladi.
Talab qilinadi:
ikkala usul bo‘yicha ham korxonaning mahsulot ishlab chiqarishi bo‘yicha kritik nuqtasini hisoblab topish:
a) qo‘shimcha mablag‘ sarfi usuli;
b) qo‘shimcha mehnat sarfi usuli.
Ikki usulda ham korxona uchun bir xil bo‘lishi mumkin bo‘lgan mahsulot sotish hajmini aniqlash.
Qaysi holatda shu usulning qaysi birini qo‘llash mumkinligini tushuntirib bering.