Сиғишмайдиган тушунчалар ҳажми жиҳатидан умумийликка эга бўлмаган
тушунчалардир. Бу тушунчалар ўртасида ҳам уч хил: бирга бўйсуниш, қарама-қаршилик,
зидлик муносабатлари мавжуд.
Тушунчалар ўртасидаги муносабатларни билиш уларнинг мазмуни ва ҳажмини
аниқлаштиришга, алоқадорлик томонларини топишга ѐрдам беради. Масалан, ―талаба‖ ва
―ѐшлар етакчиси‖ тушунчалари ўртасидаги муносабатни аниқлаш асосида ―Баъзи
талабалар ѐшлар етакчисидир‖ деган мулоҳазани ҳосил қилиш мумкин.
Мантиқий-структуравий схема:
Тушунчалар ўртасидаги муносабатларни янада аниқроқ тасаввур қилиш учун
доиравий ифодалардан фойдаланиб, қуйидаги мисолларни кўриб чиқамиз:
1-мисол.
А - геометрик фигура
Б -
учбурчак
С - тўртбурчак
Д - квадрат
Е - тенг ѐнли учбурчак
Бўйсуниш
муносабати
А – тарих.
В – Ўзбекистон тарихи
Бирга бўйсуниш муносабати
А – шифокор
В – кардиолог
С – эндокринолог
Қарама-қаршилик
муносабати
А – таъм
В – аччиқ
С – ширин A
Зидлик муносабати
А – уруш.
В – адолатли уруш.
В – адолатсиз уруш. А
А
Б
С
Е
Д
в
A
B
C
B
C
В
Вэмас
Мисолда бирга бўйсиниш ва бўйсиниш муносабатлари акс этган: геометрик фигура
тушунчаси хажмига учбурчак ва тўртбурчак тушунчалари ва уларга бўйсинувчи
тушунчалар киради.
2-мисол.
А – бобо
Б - ота
С – ўғил
Д - ўғил
набира
2-мисолдаги тушунчалар бўйсиниш муносабатида бўлиб, улардан ўғил набира
тушунчасининг хажми бошқа тушунчаларга нисбатан кенг бўлгани учун, қолган
тушунчалар унга бўйсинади.
3-мисол.
А – дин
Б -
ислом дини
С -
мусулмон
3-мисолда дин тушунчасига ислом дини тушунчаси бўйсунади.
Мусулмон тушунчаси
аввалги икки тушунча билан хажмига кўра умумийликка эга бўлмагани учун алоҳида
доира билан ифодаланди.
4-мисол.
А – океан
Б – денгиз
С – дарѐ
Д - кўл
4-мисолдаги ҳар бир тушунча бир-бирини инкор қилади:
океан бу денгиз эмас, дарѐ кўл
эмас, кўл океан эмас ва ҳ.к. шунинг учун ҳам улар қарама-қаршилик муносабатидаги
тушунчалардир.
Do'stlaringiz bilan baham: 
