10-Mavzu: O‘zbekistonda 3 ta asosiy iqlim hududlar mavjud: cho‘llar, quruq dashtlar, tog‘li yerlar va tog‘lar

10-Mavzu: O‘zbekistonda 3 ta asosiy iqlim hududlar mavjud: 

cho‘llar, quruq dashtlar, tog‘li yerlar va tog‘lar. 

O’zbekiston tekislik tuproqlari, tog` oldi tekisliklari va tog`etaklari tuproqlari

 

Ustyurt  platosi,  Qizilqumdagi  past  tog`lari  va  Nurota  tog`larining  etaklaridagi  toshloq 

cho’llarda  sur  –  qo’ng`ir  tuproqlar  tarqalgan.  Bunday  tuproqlarda  chirindi  juda  kam,  ular 

ko’pincha  sho’rtob  bo’ladi.  Tuproqning  ustki  qatlamida  kalsiy  karbonat,  pastki  qatlamida  esa 

sulfat tuzlaridan gips to’planadi. Tarkibida chirindi miqdori 0,3 – 0,6 % gacha  bo’ladi. 

Qizilqum,  Zarofshon  daryosi  etagi,  Markaziy  Farg`ona  va  mirzacho’ldagi  qumli 

tekisliklarda  qumli  cho’l  tuproqlari  tarqalgan.  Bu  tuproqlar  tarkibidagi  chirindi  miqdori    0,3  –  

0,6  %  ni  tashkil  etadi.  Bunday  tuproqdan  deќqonchilikda  foydalanish  qiyin.  Qumli  cho’l 

tuproqlarida o’sadigan o’simliklardan qorako’l qo’ylari uchun yaylov sifatida  foydalaniladi. 

Respublikamizning  yer  osti  suvlari,  yer  betiga  yaqin  bo’lgan  joylarida  Mirzcho’l, 

Markaziy  Farg`ona  ,  Qarshi  cho’llari  va  Amudaryo  bo’ylarida  sho’rtuproqlar  vujudga  kelgan. 

Bo’nday  joylardagi  yer  osti  suvi  yer  betiga  chiqib  bug`lanadi,  tuproq  tarkibida  tuz  ko’payadi. 

Cho’l mintaqalarida yirik sho’rxoklardan dexqonchilikda fodalanib  bo’lmaydi. 

O’zbekiston  daryo  vodiylarida,  qayr  va    deltalarida    o’tloq    va    botqoq    tuproqlari 

uchraydi (Baќodirov., Miraќmedov. 1965). 

Respublikamiz  tekislik    qismining    sharqiy    va    janubiy    chekkalarida    bo’z    tuproqlar 

keng tarqalgan,  ular  asosan uch  xil: ochtusli  bo’z  tuproqlar,  oddiy  bo’z tuproqlar va  to’q 

tusli bo’z tuproqqa  bo’linadi. 

Cho’l  mintaqasining  okean  satќidan  300  –  500  m  balandlikdagi  joylarida  ochtusli  bo’z 

tuproqlar  tarqalgan.  Och  tusli  bo’z  tuproqning  tarkibida  1  –  1,  5  %  gacha  chirindi  bo’ladi. 

Surg`orib o’g`itlar solinsa unumdor tuproqqa aylanib yaxshi ќosil  beradi. 

 

Mavzuni o’rganish uchun qo’ydagilarni bajaring. 

 

1.  Surqo’ng`ir  cho’l  tuproqlari  tarqalgan  joylarni  O’zbekiston  tuproq kartasidan 

topish. 

2.  Kartadan cho’l taqir tuproqlar, taqirlar va sho’rxoklarni  topish. 

3.  Qayirallyuvial,  cho’l  qumli  tuproqlari  tarqalgan  ќududlarni  O’zbekiston tuproq 

kartasidan topish va kontur kartaga tushirish. 

4.  Och tusli, tipik bo’ztuproqlar tarqalgan ќududlarni kartadan topish. 

5.  O’tloq – bo’z tuproqlar va o’tloqlar tarqalgan joylarni kartadan topish. 

 

O’zbekistonning to oldi va tog` mintaqalari  tuproqlari 

 

Tog` mintaqasi okean satќidan 1000 – 1200 m dan 2700 – 2800 m gacha  bo’lgan 

balandlikdagi joylarni o’z ichiga oladi. Balandlikka ko’tarilgan sari ќavo hararati  pasayib 

yog`inlar miqdori ortib boradi. To g`larda yoz salqinroq cho’ldagiga nisbatan qisqaroq bo’ladi. 

Tog`larning  shimoliy  yon  bag`irlari  janubiy  yonba  g`irlariga  nisbatan  salqin  va 

namroq bo’lganligidan o’tlar yoz bo’yi ko’m – ko’k bo’lib o’sib turadi.  Tog`larning harbiy 

yonba  g`irlarida  sharqiy  yonbag`irlariga  nisbatan  yog`in  ko’proq  bo’lib,  binobarin,  bu 

yonbag`irlarda  o’simliklar  ќam  ko’proq  va  qalin  o’sadi  (Matkarimov.,  Xo’jayev.,  Davronov, 

1992). 

Tog`mintaqasida  nam  iqlim  va  qalin  o’simlik  qoplami  tuproq  tarkibida  chirindining 

ko’payishiga  sharoit  yaratadi.  Tog`larda  tog`qo’ng`ir  va  tog`jigarrang  tuproqlar  tarqalgan. 

Bunday tuproqlar tarkibida chirindi miqdori ќam ko’p bo’lib 4 – 6 % gacha yetadi. 

Bu  mintaqadagi  tuproqlar  tabiiy  sharoitga    bog`liq    ќolda    tarqalgan.    Tog`larning 

nisbatan  qirg`oqchilroq  qisimlarida  jigar  rang  tuproq  turi,  aksincha,    namroq    va    balandroq,  

keng bargli  o’rmonlar  serob  bo’lgan qismida  esa qoramtir – qo’ng`ir  tog`– o’rmon   tuproq 

turi tarqalgan. 

Jigar  rang  tuproq  turli  gumus  saqlovchi  qatlamning  qalinligi,  donadorligi,  gumus 

miqdorining    ko’pligi    tufayli  rangini    qo’ng`ir  –  jigarrang    va  to’q  –  qo’ng`ir  tusdaligi    bilan  

bo’z tuproqdan ajralib turadi. 

Respublikamizning  tog`lari    va  tog`etaklarida,    daryo    vodiylarida  va  

qayirlarida  o’tloq va botqoq – o’tloq tuproqlar tarqalgan. 

 

Mavzuni o’rganish uchun qo’ydagilarni bajaring 

 

1.  Tog`oldi  ќududidagi  to’q  tusli  bo’z  tuproqlar  joylashgan  

ќududlarni  kartaga tushirish. 

2.  Tog`  jigarrang  tuproqlari  tarqalgan  ќududlarni  tuproq 

kartasidan  aniqlang  3.Tog`  o’tloq,  dasht  tuproqlarini 

chegaralarini kontur kartaga tushirish. 

Respublikamizning  cho’l  va  adir  mintaqalaridagi  sug`oriladigan 

joylarda  Toshkent  (Chirchiq),  Oќangaron,  Farg`ona,  Andijon,  Surxon  , 

Xarazim va Qoraqolpog`iton voќalari vujudga kelgan. Toshkent, Zarafshon va 

Xorazim voќalari o’zining 2 – 3 ming yillik tarixiga  ega. 

Sug`orib  ekiladigan  voќalarda  o’tloq  –  allyuvial  tuproqlar  ќosil 

bo’lgan, ularning tarkibida 1 – 1, 3 % chirindi bo’ladi. 

Œzbekiston sug`oriladigan yerlarining 2,1 mln. gektari xavfli darajada,  

shu    jumladan    0,7  mln.  gektari  o’rtacha    va    kuchli    darajada    eroziyaga  

uchragan.    Sug`oriladigan    tuproqlarning  sho’rlanishiga  ќam  tabiiy  ќam 

antropogen  omillar  sababchidir.  Ba’zi  joylarda  gurunt  suvning  siljishi  qiyin 

bo’lganligidan    tuproq    shurlansa,    ba’zi    ќollarda    ilg`or    agrotexnika 

qoidalariga amal qilmaslik tufayli tuproq qayta  sho’rlanadi. 

Œzbekiston tuproqlarini muќofaza qilish o’z ichiga uni  ifloslanishdan 

saqlash  kabi  masalani  ќam  oladi.  Chunki  eroziya  tufayli    tuproq    tarkibi  

buzilib,    unumdorligi    keskin  kamayib  ketsa,  ifloslanish  tufayli  tuproqning 

kimyoviy  va  biologik  xususiyati  o’zgaradi,  binobarin,  modda  almashinuvida 

buzilish  yuz  beradi,  zaќarlanadi,  unda  ќar  xil  kasallik  tarqatuvchi  mikroblar 

ko’payib  ketadi. 

Mavzuni o’rganish uchun qo’ydagilarni bajaring. 

 

1.  Farg`ona, Zarafshon, va Qashqadaryo vodiylari sug`oriladigan 

tuproqlari tarqalgan ќududlarni xaritaga tushiring. 

2.  Qadimgi sug`oriladigan o’tloq cho’l tuproqlari va bo’z tuproqlar 

tarqalgan joylarni belgilang. 

3.  Lalmikor deќqonchilik qilinadigan ќududlarni xaritadan topish. 

Sug`oriladigan      yerlarning      eroziya      jarayoni      yuz      bergan      joylarni    

aniqlash.  Deќqonchilikda  foydalanilayotgan  yerlarning  4,2  mln  gektari 

sug`oriladigan maydonga to’g`ri keladi. O’sha sug`oriladigan maydonning 1,6 

mln.  gektari  cho’l  zonasida,  qolgan  2,6  mln.    gektari  bo’z  tuproq  mintaqasi 

ќududiga to’g`ri keladi. Demak, sug`oriladigan tuproqlar maydonining 62,0 % 

bo’z tuproqlar mintaqasi ќududiga to’g`ri keladi. O’zbekistonda bo’z  tuproq 

tarqalgan maydon 8 mln. gektardan ortiq bo’lib, o’shani 6,5 mln. gektari och 

tipik va to’q bo’z tuproqlarga, qolgani esa o’tloq bo’z, bo’z – o’tloq va o’tloq, 

botqoq – o’tloq tuproqlariga to’g`ri keladi (Matkarimov, 2004). 

O’zbekistonda ќozirgi sug`orilayotgan umumiy maydonning 60 % dan 

otig`i  o’tloq  voќa  (sug`oriladigan  voќa)  tuproqlariga  to’g`ri  keladi. 

O’zbekiston sug`oriladigan yerlarining 2,  1 mln. gektari xavfli darajada, shu 

jumladan 0, 7 mln. gektari o’rtacha va kuchli darjadi eroziyaga uchragan.