10-mavzu: yig‘ma temir-beton korxonalarining turlari va ularning quvvati

---

1 
10-mavzu: 
YIG‘MA TEMIR-BETON KORXONALARINING TURLARI VA ULARNING 
QUVVATI
Reja: 
1. Temir-beton buyumlarini ishlab chiqarish
2. Yig‘ma temir-beton buyumlari korxonasida mahsulot va ishlab chiqarishning 
xususiyatlari
3. Texnologik liniyani tanlash
Temir-beton buyumlari ishlab chiqarish. Kapital qurilish hajmining oshishi mamlakatda 
temir-beton buyumlari ishlab chiqarishning ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Shu munosabat bilan 
qurilish materiallari sanoati oldida temir-beton buyumlari ishlab chiqarish texnologiyasini 
mukammallashtirish vazifasi turibdi. 
Yig‘ma temir-beton buyumlari sanoati hozirda sanoat, fuqaro va uy-joy qurilishi uchun 
tom qoplamalarining hammasini, 30 % bino va inshoat devorlari, bino poydevorlarining 30 % i va 
sanoat binolari karkaslarining 60 % ini tayyorlab chiqarmoqda. 
Yig‘ma binolar qurilishining ko‘payishi sababli uy, fuqaro va sanoat qurilishida temir-
beton buyumlari sarfi sezilarli darajada oshdi. Mamlakatda sanoat binolari, inshoot va uy-joy 
qurilishida hajmiy-rejalashtirish yyechimini umumiylashtirish tizimi ishlab chiqilgan. Ishlab 
chiqarilayotgan temir-beton buyumlarning 80 % i umumiylashtirilgan. 
Yig‘ma temir-beton konstruksiyalar rivojlanishining asosiy yo‘nalishi buyum va 
konstraksiyalarga ishlatiladigan material hamda metall, energiya sarfini kamaytirish, zavodda 
tayyorlik darajasini oshirish bo‘lib qolmoqda. 
Yig‘ma temir-beton buyumlari korxonasida mahsulot va ishlab chiqarishning 
xususiyatlari. Turli buyum va konstruksiyalami tayyorlash usulidan aynan birini tanlash o‘sha 
usulning turi, texnologik o‘ziga xosligi va ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq. Shu bilan biiga aynan 
bir buyumni ishlab chiqarishdagi texnik iqtisodiy ko'rsatkichlami hisobga olish ham ahamiyatlidir. 
Temir-beton buyumlarining yuzdan ortiq turiari mavjud. Ishlab chiqarishda tejamkorlikka 
erishish uchun ulaming turini imkon qadar kamaytirish lozim. 
Temir-beton buyumlari quyidagi xususiyatlariga ko‘ra bo‘linadi:
– qaysi yo‘nalishda ishlatilishiga ko‘ra – sanoat, uy, fuqaro qurilishi uchun;
– bino yoki inshootdagi ishlatilish o‘miga ko‘ra – poydevor, tom qoplamasi, devor va 
boshqa hokazolar uchun;
– geometrik shakliga ko‘ra – ustunsimon, plitali, blokli, panjarali va h.k.;
– ko’ndalang kesimining shakli va xususiyatiga ko‘ra – uzluksiz, g‘ovak, qovurg’ali, qat-
qat va h.k.;
– armatura qo‘yilishining xususiyatiga ko‘ra – betonli (armaturasiz), temir-betonli (oddiy 
yoki tortilgan armaturali);
– betonning turiga ko‘ra – og‘ir, yyengil, yacheykali beton. 
Bir xil turdagi buyumlar, agar konstruksiyasi va o'lchami har xil bo‘lsa, bir turli buyumning 
o‘lchamiga ko‘ra yoki bir turdagi buyumga armatura turlicha joylangan, detallari har xil yoki 
texnologik tirqishlari turlicha bo‘lsa, markasiga ko‘ra farqlanadi. 
Tayyorlash texnologiyasidan unisi yoki bunisini tanlash buyumning shakli, uning 
o‘lchami, og'irligi, betonning turi va armatura qo‘yilish usuliga ко‘ra tanlanadi. 
Korxonaga rentabel ishlash imkonini beradigan eng maqbul ishlab chiqarish quvvatini 
tanlash qo‘yilayotgan mablag‘ning hajmi, mahsulot tannarxi va transport xarajatlariga ko‘ra 

---

2 
belgilanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati ikki marta oshirilganda umumiy mablag‘ sarfi 15 – 
20 %, yig‘ma temir-beton buyumlarining tannarxi esa 5 – 8 % kamayadi. 
Ma’lum bir qurilish turi (uy qurilishi, sanoat) uchun lozim bo‘ladigan barcha mahsulot 
turini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan temir-beton buyumlari zavodida bir nechta texnologik 
liniyalar mavjud bo‘lib, ularning har birida ma’lum bir buyum tayyorlanadi va bunday usul ishlab 
chiqarishni tejamli ishlaydigan qilib tashkil etish imkonini beradi. 
Temir-beton buyumlari sanoatida tayyorlanayotgan buyumning nomi va ko‘rinishiga ko‘ra 
korxonalar quyidagicha bo’linadi: ixtisoslashgan korxona – uy qurilishi korxonalari; yirik panelli 
uy qurilish korxonalari va sehlari; hajmiy-blokli uy qurilish zavodlari; zavod qurish kombinatlari; 
qishloq xo‘jaligi qurilishi korxonalari; quvur, shpal, elektr ustunlari va boshqa mahsulot turlarini 
chiqaruvchi tor ixtisosli zavodlar; temir-beton buyumlari chiqaruvchi universal zavodlar; sanoat 
korxonalari kombinatlari; temir-beton buyumlari poligonlari. 
Ixtisoslashgan korxonalar (kombinat va zavodlar) bino va inshootlar montaji uchun lozim 
bo‘ladigan umumiy buyum va konstmksiyalami ishlab chiqaradi. Bunday korxonalaming ba’zi 
texnologik liniyalari ma’lum bir detalni ishlab chiqarishgagina ixtisoslashgan bo'ladi. 
Uy qurilishi korxonalari turli ko‘rinishdagi uylar uchun lozim bo‘ladigan buyum turlari va 
qurilmalarni tayyorlaydi. Bular sirasiga ichki, tashqi devor panellari, tosh qoplamalari, sanitar-
texnik kabinalar, zinapoyalar, qo‘shimcha elementlar kiradi. Shuningdek, korxona ulaming 
montajini ham bajaradi. Uy qurilishi korxonasining mahsuloti – tayyor uy bo'ladi. 
Mamlakatimizda yirik panelli uy qurilishining katta tajribasi to‘plangan va yiliga 100 – 
140 ming m
2
uy qurilishiga mo‘ljallangan kombinatlarning umumiy loyihalari ishlab chiqilgan. 
Bunday korxonalarda turli tipdagi 9 – 16 qavatli uylar tayyorlanadi. 
Hajmiy-blokli uy qurilish zavodlari uy va jamoat binolari qurilishi uchun tayyor temir-
beton elementlarini yetkazib beradi. 
Zavod qurish kombinatlarida sanoat inshootlari uchun umumiylash- tirilgan buyum turlari 
tayyorlab chiqariladi. Bular sirasiga fermalar, kran osti balkalari, ustun, devor va tom panellarini 
kiritish mumkin. Bunday korxonalaming ishlab chiqarish quvvati yiliga 200 ming m
3
temir-beton 
buyumlarini tashkil etadi. 
Qishloq qurilish kombinatluri chorvachilik majmualari, ishlab chiqarish binolari, don 
omborlari, silos saqlash joylari, madaniy va uy-joy binolari qurilishi uchun konstruksiyalar 
yetkazib beradi. 
Tor ixtisosli zavodlar konstruksiyasi va tayyorlash texnologiyasi bir xil bo‘lgan standart 
buyumlarni chegaralangan miqdorda ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘ladi. Bunday korxonalar 
sirasiga shpal tayyorlash, elektr ustunlari, metro va shaxta tirkagichlari, temir-beton quvurlari 
tayyorlash zavodlari kiradi. 
Universal zavod va poligonlar turli nomdagi har xil buyumlarni ishlab chiqarishga 
mo‘ljallangan. Bunday zavodlarda ixtisoslashgan zavodlarga qaraganda maxsus jihozlar kamroq 
bo‘ladi. Turli mahsulot ishlab chiqarish uchun uskunalarni qaytadan tayyorlash bunday 
korxonalaming samaradorligini kamaytiradi.
Texnologik liniyani tanlash. Liniyalaming turi va soni buyumning nomi va korxonaning 
ishlab chiqarish quwatiga ко Ta tanlanadi. Texnologik liniya va uskunalarni tanlash buyum 
konstruksiyasi va texnologik ko‘rsatkichlarining qoliplash va qotish vaqtidagi muvofiqligiga ко 
Ta tanlanadi. 
Ko‘p temir-beton buyumlari uchun quyidagi o‘lchamlar olinadi: betonning turi va markasi, 
buyumning shakli, kesmasining o'ziga xosligi, geometrik olchami va undan og‘ish chegarasi, 

---

3 
armaturaning turi, armaturaning joylashish tig'izligi, buyumning og‘irligi va yuzasining tekislik 
darajasi. Shu korsatkichlar bo‘yicha texnologik liniyaning yillik ishlab chiqarish quwatiga ko‘ra 
buyumlar tayyorlanadi. 
Bir guruhga birlashtirish jarayoni bir-biriga yaqin buyumlarning asosiy texnologiyasini 
tanlashdan boshlanadi va bunday buyumlarga ehtiyoj doimiy bo‘lishi nazarda tutiladi. Guruhlar 
soni texnologik liniyalaming soniga teng bo'lishi kerak. Shundan so‘ng asosiy buyumlar guruhiga 
ular xususiyatiga ko‘ra yaqin bo'lgan buyumlar tanlanadi va bunda ularning ishlab chiqarish hajmi, 
asosiy buyumlar bilan noteng ishlash koeffitsientiga ko‘paytirilganda, eng yuqori bo‘lishi kerak 
(10.1-jadvalda korsatilgan). 
Noteng koeffitsientlar 
10.1-jadval