10 Seminar. Ko'chmanchilar Markaziy Osiyo

"Hunlar ittifoqi"ning paydo bo'lishi
Urush hunlar hayotida katta rol o'ynadi. Ot sporti san'ati ularning balandligiga erishdi. Hunlarning otliq otryadlari dushmanga, odatda to'rt tomondan hujum qilib, uni o'q bulutlari bilan yog'dirishdi, dushman bilan to'g'ridan-to'g'ri yaqinlashganda esa nayza va qilichlar ishlatildi. Hunlarning harbiy muvaffaqiyatlarida III asr oxiri — II asr boshlarida qayta qurollanish muhim rol o'ynadi.miloddan avvalgi E. Hunlar qo'shini og'ir otliqlarga aylandi, uning chavandozlari latlar kiyishdi. Hunlarning harbiy tashkiloti ham ularning g'alabalariga hissa qo'shdi. Bir tomondan, klan va qabilaviy aloqalarning mavjudligi unga g'ayrioddiy qal'ani berdi, boshqa tomondan, hunlar allaqachon o'nlab, yuzlab va minglab qo'shinlarga bo'linishni rivojlantirdilar.
Xitoy manbalariga ko'ra, "hunlar uyining yuksalishi" tarixi quyidagi xususiyatlarda tasvirlangan. Miloddan avvalgi 206 yilda xun boshlig'i tuman o'g'li Mode, ilgari Yueji qabilasida garovga olingan,otasini o'ldirgan va hunlar ustidan hokimiyatni qo'lga kiritgan. Bir necha yil ichida u qo'shni ko'chmanchi qabilalarni o'z hokimiyatiga bo'ysundirdi va keyin Xitoyga qarshi harakat qildi. Hunlarga qarshi surgun qilingan Xitoy qo'shini mag'lubiyatga uchradi. Mode Xitoy imperatorini yillik o'lpon to'lashga majbur qildi.
Ammo bundan keyin ham xunlarning Xitoyga hujumlari to'xtamadi. Xitoy bilan chegaradosh qabilalar hunlar tomoniga o'tdilar. Xitoy muntazam ravishda kerak edi hunlardan qutulish uchun, lekin bu har doim ham yordam bermadi. Hunlarning Xitoyga hujumlari dahshatli vayronagarchilik bilan birga bo'ldi.
Hunlar zen'u hukmronligi ostidagi g'alabalar natijasida Baykaldan Tibetgacha va Sharqiy Turkistondan (Shinjon) sariq daryoning o'rta oqimigacha cho'zilgan ulkan hudud paydo bo'ldi. Uning chegaralari noaniq edi, chunki ba'zi hududlar va qabilalar hunlardan yiqilib, keyin yana ularga bo'ysunishdi. Hunlar qabilalar Ittifoqining yadrosi mo'g'ul qabilalaridan iborat edi, ammo shu bilan birga u boshqa kelib chiqishi bo'lgan ko'chmanchi qabilalarni ham o'z ichiga olgan: g'arbda — turkiy va hatto ehtimol Eron, shimolda — tunguso-Manchu. Zamonaviy Sibirning janubida, tayga zonasida, yuqorida aytib o'tilganidek, hunlar bir qator ibtidoiy dehqonchilik va ovchilik qabilalariga bo'ysunishgan. G'arbda hunlar hukmronligi ostida bir vaqtlar Yueji va usuni ko'chmanchi qabilalari bo'lgan. Shinjonning o'tirgan aholisi hunlarga o'lpon to'lagan.
Hunlar qabilalar Ittifoqi aql bovar qilmaydigan tezlik bilan rivojlanib, ulkan bo'shliqlarni qamrab oldi, ammo ichki tomondan u juda mo'rt edi. II asrning 20-yillarida u-da hukmronligida xitoyliklar hunlarga qarshi hujumga o'tadilar, ularga bir qator mag'lubiyatlar keltiradilar va Ordosni (Xuanxe burilishidagi hudud) egallab olishadi. Xitoyliklar katta otliq qo'shinlarni yaratadilar va hunlar hududiga chuqur kirib boradilar.
Xitoy hukumati hunlarga qarshi kurashda nafaqat qurollardan foydalangan. U alohida Gunn rahbarlarining isyonlarini tashkil etdi, shanyuevlar stavkasida saroy to'ntarishlarini uyushtirdi va hatto hunn olijanoblari orasida Xitoy tarafdorlari guruhini tashkil etdi. Xitoyning shimoli-g'arbga va g'arbga harakatlanishi ko'chmanchilardan qaytarib olingan hududni harbiy aholi punktlari zanjiri bilan mustahkamlash bilan birga bo'ldi. 119 yilda hunlar kuchli mag'lubiyatga uchradi.Xitoyning hujumi natijasida Shinjonning o'tirgan aholisi hunlarga bo'ysunishdan chiqib, Xitoy hokimiyatini qisman tan oldi. I asr boshlarida. xitoyliklar nihoyat hunlar va usunlar bilan aloqani uzishga muvaffaq bo'lishdi.