10-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fanidan elektron o’quv-uslubiy majmua yaratish metodikasi. Mundarija: Kirish Asosiy qism I bob. 10-sinflarga o’qitishni kompyuterlashtirish elektron darsliklar va ularni yaratish tamoyillari

1.2-§ O’rta maxsus ta’lim jarayonida 10-sinf informatika va AT fanini o’qitish metodikasi.
Tàlim-tarbiyaning asosiy maqsadlaridan biri boĺgan informatika va axborot texnologiyalarining fan sifatida o’ziga xosligi, uning zamonaviy fanlar tizimida tutgan o’rni va ahamiyatidan, hozirgi jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda «Informatika va AT» fanini o’qitishning maqsadlarini quyidagicha belgilash mumkin:
- o’quvchilarda kompyuter savodxonligini shakllantirish;
- o’quvchilarda axborotga ishlov berish, uzatish va undan foydalanish jarayonlari haqidagi bilimlar asoslarini mustahkam va ongli o’zlashtirib olishlarini tàminlash;
- o’quvchilarga dunyoning zamonaviy ilmiy ko’rinishini shakllantirishda axborot jarayonlarining ahamiyatini, jamiyatning rivojida yangi axborot va kommunikatsion texnologiyalarning ahamiyatini ochib berish;
- kompyuterlardan ongli va ratsional foydalanish ko’nikmalarini shakllantirish.
«Informatika va AT» fanining pedagogik vazifalari insonning umumiy tàlim olishidagi asosiy vazifalarini hal etishda qo’shadigan o’ziga hos xissasi bilan aniqlanadi.
1. O’quvchilarda informatika haqidagi bilimni shakllantirish va ular tafakkurini rivojlantirish.
2. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu muhim vazifani hal etishda butun pedagogik jamoa barcha o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ishtirok etadi.
3. Milliy mafkura ruhida tarbiyalash.
4. O’quvchilarni amaliy faoliyatga, mehnatga, tàlim olishni davom ettirishga tayyorlash.
Yuqoridagi masalalardan hech biri boshqalaridan ajratilmagan holda, alohida hal etilmasligi lozim. Ular bir butunlikda bir-biri bilan chambarchas bog’liq holda amalga oshirilishi lozim. o’quvchilar informatika asoslarini mustahkam egallashlari asosidagina ularning tafakkurini tarbiyalash va ilmiy dunyoqarashni yaratish mumkin. Ikkinchi tomondan, mantiqiy fikrlashga o’rgatish bilangina, o’quvchilarning informatikani fan sifatida uning o’ziga xos tomonlarini chuqur tushunishlariga erishish mumkin. Bundan tashqari, informatikani o’qitish jarayonida amaliy faoliyatga tayyorlash vazifasini to’g’ri hal etishga erishish uchun informatika kursining ilmiyligini oshirish lozim. Faqatgina to’g’ri va chuqur xulosalar qila olsagina, o’quvchilar har bir masalani echishga tanqidiy va ijodiy yondasha oladilar, yangi muammolar oldida o’zlarini yo’qotib qo’ymaydilar va turli shart-sharoitlarda unumli faoliyat ko’rsata oladilar. SHuningdek, amaliy ish o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi va uni yangi faktlar bilan boyitishadi, hamda informatikadan bilim darajalarini oshiradi, chuqur, to’liq va mustahkam bo’lishini tàminlaydi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari o’zlashtirishi zarur bo’lgan informatika va AT fani mazmuniga qo’yiladigan talablar:
- Informatsiya, o’lchov birliklari, xususiyatlari, vatanimizda informatika fanining taraqqiyoti, algoritm tushunchasi, dastur, uning turlari, EHM umumiy tuzilishini bilish;
- Norton Commander (NC) operatsion qobig’i haqida tushuncha, fayl tushunchasi, fayllarning turlari va nomlanishi, NCda fayllar ustida bajariladigan amallar, funktsional tugmachalar va ulardan foydalanish, amaliy dasturlar va ularning asosiy turlarini bilish;
- Windows nima, Windows dasturining afzalliklari va o’ziga xos xususiyatlarini bilish;
- Kompyuter grafikasi tushunchasi, grafik muharrirlari va ularda tasvir hosil qilish, grafik muharrirlarning matnlar muharrirlaridan farqi va o’xshashliklarini bilish;
- Matn muharrirlari, ularning turlari, matnlarni kiritish va xotirada saqlash, xotiradan o’qish, ularni tahrir qilish usullari, matnlarni shakllantirish, bosmaga chiqarish usullarini bilish;
- Elektron jadval tushunchasi, ularning turlari, elektron jadvallarni ishga tushirish va ulardan chiqish tartibi, elektron jadval yacheykalari ustida amallar bajarish qoidalarini bilish;
- Màlumotlar bazasi, ularning turlari va hosil qilish usullari, màlumotlar bazasini ishga tushirish va undan foydalanish tartibi, màlumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida tushunchaga ega bo’lishdan iborat.
- Axborot jamiyati tushunchasi, mamlakatimizdagi axborotga oid qonunlar mazmuni, lokal va xalqaro tarmoqlarni bilish.
Respublikamizdagi o’rta maxsus, kasb-hunar, maktab tàlimi tizimida faoliyat ko’rsatayotgan professor-o’qituvchilarni malaka oshirish kurslarida ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalari bo’yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz tashkil etish davr talabidir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida ro’y berayotgan tub yangilanishlar har bir ta’lim muassasasida o’quv jarayoni metodik ta’minotini rivojlantirishni talab etadi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari yaqin yillar ichida pedagogik innovatsiyalarning asosiy manbai bo’lib qoladi.Ta’lim oluvchilar uchun mustaqil bilim olish imkoniyatlarini oshirish, ta’limning elektron axborot resurslarini shakllantirish va rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish ta’lim mazmunini takomillashtirishning zaruriy shartlaridan biri sanaladi.Ta’lim–pedagogik jarayonning muhim tarkibi bo’lib, o’quvchi-talaba bilan o’qituvchi(pedagog)ning shaxsga yo’naltirilgan o’zaro munosabatlari hisoblanadi. Ijtimoiy bilimga teng bo’lgan pedagogik texnologiyalarning tashkil topishida fanning roli ortib bormoqda.
O’rta maxsus ta’lim DTS o’quv jarayonida yangi pedagogik texnologiya, tàlim dasturlari, umumdemokratik prinsiplarda tashkiliy boshqaruv funksiyalarni rivojlantirish, o’quvchilarga shaxs sifatida qarash, o’quv-tarbiya jarayonini demokratlashtirish, ijtimoiylashtirish, ijtimoy muassa sifatida maktab huquqlarini kengaytirishni joriy qilishni nazarda tutib o’rta maxsus ta’limining asosiy yo’nalishlarini aniqlaydi. O’qituvchi va talabaning maqsadi bo’yicha natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq: natijaga erishishga qaratilgan, bunda talabalarning bilim saviyasi, guruh harakteri, sharoitga qarab ishlatilgan texnologiya tanlanadi, masalan, natijaga erishish uchun balkim, komp’yuter bilan ishlash lozimdir, balkim film, tarqatma material, chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot texnologiyasi kerak bo’lar, bular o’qituvchi va talabaga bog’liq.
« Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko’nikma va malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. O’qitishdan ko’zlanadigan maqsad bu davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko’nikmalarini o’quvchiga yetkazishdan iborat. Qachonki o’quvchi tomonidan bilim qabul qilinsa va tushunib yetilsa yoki o’quvchi malaka oshirish uchun mo’ljallangan topshiriqlarni amalda namoyish etib bera olsagina o’qitish muvaffaqiyatli kechdi deb hisoblasa bo’ladi.
Ma’lumki, ta’lim olish (ma’lumot olish) jarayoni – bu ma’naviy va aqliy qobiliyatlarni tizimli rivojlantirib borish, bilim va tushunchalarni shakllantirish va olingan bilimdan foydalana olish qobiliyatini tarkib toptirishdan iborat jarayondir. Bu jarayon ta’lim oluvchining o’zi orqali yoki boshqa birov- ta’lim beruvchining ko’magida amalga oshirilishi mumkin. Ta’lim olish jarayoni esa turli xil metodlarga(usullarga) tayangan holda kechadi. Metod – grekcha “Metodos” so’zidan olingan bo’lib, “izlanish” yoki “bilish yo’li”, “nazariya”,“ta’limot” ma’nosini anglatadi. Ta’lim metodini(usulini) - ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining ma’lum maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning muayyan tizimga va tartibga solingan yo’l-yo’rig’i sifatida ta’riflash mumkin.Kant fikricha “agar biz nimanidir metod deb aytsak, unda u asosiy qonuniyatlar bo’yicha harakat usuli bo’lish kerak” ya’ni, boshqa so’zlar bilan aytganda, metod - bu ko’r-ko’rona harakat bo’lmay, balkim yo’llantiruvchi, oydinlashtiruvchi, ma’lum nazariyaga asoslangan bo’ladi.Ulug’ nemis faylasufi Gegel fikricha, metod-bu subyektiv tomonda bo’lgan qurol hisoblanib, uning harakat usuli hamdir.Umuman olganda, metod-bu ilmiy bilimni tartiblashtiruvchi va bilishning asosiy nazariy instrumenti bo’lib,olib boruvchi izlanish yo’li hisoblanadi. Metod deb, yana shunday prinsiplar sistemasini ham tushunish mumkinki, qaysiki bu prinsiplar qoida, ma’lum topshiriqlar yechish faoliyati regulyativi bo’lsa.Metoddan ham keng fikrni, uning ta’limoticbo’lgancmetodologiyanbildiradi. Ta’lim modelini, esa bir yoki bir nechta ta’lim metodlari yordamida amalga oshiriladigan ta’lim jarayoni amalga oshirish tuzilmasi, deb qarashimiz mumkin. Ta’lim metodi - bu ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining ma’lum maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning muayyan tizimga solingan yo’l-yo’rig’idir. Pedagogik metodlarning turlari. Ta’lim metodlarini ta’lim maqsadlariga erishish bo’yicha, o’quvchi va o’qituvchining birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning belgilari bo’yicha quyidagicha guruhlarga bo’lish mumkin: O’qituvchi markazda bo’lgan uslublar; O’quvchi markazda bo’lgan (interfaol yoki interaktiv) uslublar. Odatda ushbu uslublardan biri yoki bir nechtasi ayrim o’qitish modellarida birvarakayiga foydalaniladi. Odatda dars jarayoni ikki yoki undan ortiq asosiy uslublardan tashkil topadi va bu uslublar dars mavzusiga to’la muvofiq bo’lib, o’quvchilarning bilim va tajribasi qay bosqichda ekanligiga qarab qo’llaniladi. O’qituvchi markazda bo’lgan uslub. Bu uslub orqali o’qituvchi o’zi egallagan ma’lumot va ko’nikmalarni o’quvchilarning sezgi organlari orqali uzatish yo’llarini qidiradi. Bunda o’quvchilarning ishtiroki passiv bo’ladi, ya’ni ular tinglaydilar, kuzatadilar va ma’ruzalarni yozib boradilar. Bu uslublar asosan o’qituvchining quyidagi faoliyat turlari orqali amalga oshiriladi: Og’zaki o’qitish usuli (ma’ruza, hikoya) Insonlar o’rtasidagi eng sodda muloqot yo’llaridan biri – og’zaki nutq – og’zaki ta’rif yoki asosiy mazmunning og’zaki ifodasi hisoblanadi. Bu uslub butunlay «so’zlash» orqali amalaga oshiriladigan o’qitishning eng rasmiy uslubi hisoblanadi. U 40 daqiqa yoki undan uzoqroq davom etadi va odatda o’quvchining ishtiroki uchun hech qanday imkoniyat qoldirmaydi.Bunda asosan o’quvchining eshitish qobiliyati ishga solinadi. Tasviriy ifodalarni qo’llash usuli (illustratsiya) Bu faoliyat orqali yetkazilishi kerak bo’lgan bilim yoki malakalarni tasvirlovchi rasmlar orqali o’quvchilarning ko’rish qobiliyati ishga solinadi. O’quvchilarga yetkazilmoqchi bo’lgan ma’lumotlar tasvirlab berish orqali turli simvollar yordamida yetkaziladi. Bunday tasviriy ifodalar quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi: doska, maxsus oq doska, video tasvir, videoproyektor, kodoskop, kompyuter grafiklar, magnit taxta, rasmlar, suratlar, bo’yoqli rasmlar, grafik va jadvallar, diagrammalar, namunaviy va maxsus shaffof qog’ozga tushirilgan tasvirlar. Namoyish etish usuli (demonstratsiya) O’qituvchi ma’lum bir asbob yoki jihozdan foydalanish vazifasini yoki topshiriqqa aloqador harakatlarni namuna sifatida namoyish etib berishi mumkin.