104 a guruh talabasi azambekov izzatilloning noorganik kimyo fanidan tayyorlagan mustaqil ishi mavzu

[Pt(NH₃)₄Cl₂]Br₂ = [Pt(NH₃)₄Cl₂]²⁺ + 2Br^-;
[Pt(NH₃)₄Br₂]Cl₂ = [Pt(NH₃)₄Br₂]²⁺ + 2Cl^-
Bu turdagi izomerlarning boshqa misollari:
[Pt(NH₃)₃Br]NO₂ va [Pt(NH₃)₃NO₂]Br;
[Co(en)₂(NCS)₂]Cl va [Co(en)₂(NCS)Cl]NCS

Solvat (gidrat) isomeriyasi. Solvat izomeriyasi neytral erituvchi molekulalarini (suvni) koordinatsion birikmalarning ichki va tashqi sferalari o`rtasida qayta taqsimlanishidan iborat. Gidratlangan xrom (III) xloridning uchta izomerini ko`rib chiqaylik: ko`k-kulrang [Cr(H<sub>2</sub>O)<sub>6</sub>]Cl<sub>3</sub>, och yashil [Cr(H<sub>2</sub>O)<sub>5</sub>Cl] Cl<sub>2</sub> · H<sub>2</sub>O va to`q yashil [Cr(H₂O)₄Cl₂]Cl·2H₂O. Yuqoridagi suv komplekslarining eritmalariga kumush nitratning ortiqcha miqdori kiritilganda, izomerning har bir moliga mos ravishda uch, ikki va bir mol kumush xlorid cho`ktiriladi.
Bu turdagi izomerlarning boshqa misollari:
[Pt(en)Cl<sub>4</sub>]·2py va [Pt(en)(py)<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>]Cl<sub>2</sub>;
[Co(en)<sub>2</sub>(H<sub>2</sub>O)Cl]Cl<sub>2</sub> va [Cо(en)<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>]Cl·H<sub>2</sub>O
Koordinatsion isomeriya. Koordinatsion izomeriya kation-anion tipidagi birikmalarga xos bo`lib, koordinatsion sohalar orasidagi ligandlarning o`zaro almashinishida namoyon bo`ladi. Masalan:
[Pt^II(NH₃)₄][Pd^IICl₄] va [Pd^II(NH₃)₄][Pt^IICl₄];
[Pt^II(py)₄][Pt^IVCl₆] va [Pt^IV(py)₄Cl₂][Pt^IICl₄];
[Cr(NH₃)₆][Cr(NCS)₆] va [Cr(NH₃)₄(NCS)₂][Cr(NH₃)₂(NCS)₄]
Ko`p yadroli komplekslarda markaziy atomlar muhitining o`zgarishi bilan bog`liq pozitsiyaning koordinatsiyalovchi izomeriyasi mumkin, masalan:
[(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>Co(OH)<sub>2</sub>Co(NH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>]<sup>2+</sup> va [Cl(NH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>Co(OH)<sub>2</sub>Co(NH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>Cl]<sup>2+</sup>
Ayrim koordinatsion polimer deb ataladigan maxsus koordinatsion izomeriya turi mavjud bo`lib, u molyar massadagi izomerlarning farqidan iborat (bu afsuski - haqiqiy polimerlanish sodir bo`lmaydi). Misol sifatida Co(NH<sub>3</sub>)<sub>3</sub> (NO<sub>2</sub>)<sub>3</sub> empirik formulali izomerlar, ularning molyar massalari formulalar birligining massasidan 2-5 barobar ko`p:
[Co(NH₃)₄(NO₂)₂][Co(NH₃)₂(NO₂)₄] [Co(NH₃)₆][Co(NO₂)₆]
[Co(NH₃)₅(NO₂)][Co(NH₃)₂(NO₂)₄]₂ [Co(NH₃)₆][Co(NH₃)₂(NO₂)₄]₃
[Co(NH₃)₄(NO₂)₂]₃[Co(NO₂)₆] [Co(NH₃)₅(NO₂)]₃[Co(NO₂)₆]₂
Bog`lar isomeriasi(tuz izomeriyasi). Izomeriyaning bu turi turli donor atomlari orqali bog`lanish hosil qila oladigan ligandlarning mavjudligi bilan bog`liq. Bunday ligandlarni noma`lum deb atashadi (lotincha ambi - aylana, atrofida). Izomerizmning bu turi birinchi marta Yorgensen tomonidan kashf etilgan. U qizil va sariq izomerlarni [Co(NH₃)₅(NO₂)]Cl₂ ni oldi va ularning birinchisida NO₂– ligand kislorod atomi orqali, ikkinchisida esa azot atomi orqali koordinatsiyalandi. Qizdirilganda qizil kompleksning molekulalararo qayta tuzilishi natijasida uning sariq izomeri hosil bo`ladi:

Bog`lar izomeriyasi tiosiyanat komplekslarida uchraydi. Ma`lum izotiyosiyanat kompleksi [Co(NH₃)₅NCS]C_l2 va izomerik birikma [Co(NH₃)₅SCN] Cl₂. Ikkala izomerning ham tuzilishi rentgen strukturaviy tahlil bilan tasdiqlangan va ularni juda ishonchli deb hisoblash mumkin. Palladiy (II) ning tetrafenil-etilenifosfin [Pd(Ph)₂P (C₂H₄)P(Ph)₂(SCN)₂] bilan koordinatsion birikmasi diqqatga sazovordir, bunda tiosiyanat anionlari ikkala usul bilan ham koordinatsiyalanadi:





Geometrik isomerya. Geometrik izomeriya koordinatsion ko`pburchakda ligandlarning turlicha joylashishining natijasidir. Izomeriyaning bu turi 4 va 6 koordinatsion sonli birikmalar uchun yaxshi o`rganilgan.
Koordinatsion raqami 4 ga teng komplekslar tuzilishini aks ettira oladigan ikkita nosimmetrik geometrik shakl bor: tekis kvadrat va tetraedr. Tetraedral komplekslar uchun geometrik izomeriya ko`rinmaydi. Yassi kvadrat tuzilishga ega, MA<sub>2</sub>X<sub>2</sub> tarkibli komplekslar uchun ikkita izomer mavjud. X ligandlari bir chekkada joylashgan izomer sis izomeri deyiladi (lotincha cis - birgalikda). Agar X ligandlari diagonalda joylashgan bo`lsa, izomer trans deyiladi (lotincha trans - qarama -qarshi). Platin (II) birikmalari kvadrat tipidagi izomerik komplekslarning klassik namunasidir:

Geometrik sis va trans izomerlar MA₄X₂ tarkibining oktaedral tuzilishining koordinatsion birikmalari uchun mavjud bo`lishi mumkin. Izomerik birikmalar, qoida tariqasida, ranglari bilan farq qiladi, masalan, cis- [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>(NO<sub>2</sub>)<sub>2</sub>]Cl kompleksi sariq, trans- [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>(NO<sub>2</sub>)<sub>2</sub>]Cl- to`q sariq:

MA₃X₃ tarkibidagi sakkiz qirrali komplekslar uchun ikkita izomerik shaklning mavjudligi ham mumkin. Agar uchta bir xil ligand oktaedrning tepasida joylashgan bo`lib, konjugat qirralarini hosil qilsa, izomer kostal yoki eksenel (meridional) deyiladi. Bir yuzning tepasida uchta ligand joylashgan bo`lsa, izomer yuz yoki faset deb ataladi. Misol sifatida [Pt^IV(NH₃)₃Cl₃]Cl izomerik komplekslarini keltirish mumkin. Eksenel izomer yashil-sariq rangda, yuz izomeri esa och sariq rangda, komplekslari eruvchanligi bilan farq qiladi.

Optik isomerya. Bu turdagi izomeriya zarrachalari oynali aylanadigan simmetriya o`qlariga ega bo`lmagan (noto`g`ri aylanish o`qlari) koordinatsion birikmalar uchun kuzatiladi. Bunday molekulalar ko`pincha chiral (yunoncha cheir - qo`ldan) deb ataladi, chunki ular ko`zgu tasviriga mos kelmaydi (chap va o`ng qo`l kabi).
Tetraedral va kvadrat komplekslar uchun optik izomerlar ma`lum emas. Vernerning koordinatsiya nazariyasi oktaedral geometriyali birikmalar uchun optik izomerlar mavjudligini taxmin qiladi. Shunday qilib [Co(en)<sub>2</sub>(NH<sub>3</sub>)Cl]Cl koordinatsion birikmasi sis va trans izomerlar shaklida mavjud bo`lishi mumkin:

Sis-konfiguratsiya kompleksi uchun optik izomerlarning mavjudligi mumkin:

1911 yilda A.Verner [Co(en)₂(NH₃)Cl]Cl ni optik antipodlarga ajratdi. Bu koordinatsion nazariyasi uchun g`alaba edi.
Bugungi kunga kelib, oktaedral komplekslarning ko`p sonli optik izomerlari olingan. Odatda, aralashmalar xelatlanadi. Masalan, uchta xelat halqali [M(en)₃]X₃ va Na₃[M(C₂O₄)₃] bo`lgan koordinatsion birikmalar, bu erda M - Co (III), Cr (III), Rh (III), Ir (III), va hokazo ...

Konformatsion isomeriya. Xelat komplekslarida konformatsion izomeriya ancha keng tarqalgan. Masalan, 1,3-propilenediamin xelatlangan oltita a`zoli halqalar ikkita konformatsion shaklda mavjud: "kreslo" va "vanna".

Besh a`zoli xelat halqali koordinatsion birikmalar uchun konformatsion izomerlar mumkin. Masalan, etilenediaminli komplekslar nosimmetrik kanatlangan xelat halqali konformatsiyada va assimetrik konvert shaklidagi konformatsiyada bo`lishi mumkin:

Transformation izomeriya. Koordinatsion birikmalar (NH₄)₂[Pd(SCN)₄] va [Pd{NH₂C(S)NH₂}₂(SCN)₂] transformatsiya izomerlariga misol bo`la oladi. Bu birikmalarning elementar tarkibi bir xil, lekin ligandlarning tabiati boshqacha. Bundan tashqari, birikmalardan biri elektrolit, ikkinchisi esa noniyonikdir. Bu komplekslarni ammiakli tiyoamid va tiyoamidlar bir -biri bilan genetik bog`liqligi sababli transformatsiya izomerlariga bog`lash mumkin: nodir tuproq elementlarining tiomochevina komplekslarining termal parchalanishi jarayonida tiourea birikmalari olinishi isbotlangan. Quyidagi birikmalarni transformatsiya izomerlari deb tasniflash mumkin:
[PtH(C<sub>2</sub>H<sub>4</sub>)(Pph<sub>3</sub>)<sub>2</sub>]ClO<sub>4</sub> va [Pt(C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>)(Pph<sub>3</sub>)<sub>2</sub>ClO<sub>4</sub>]
Formal izomeriya. Koordinatsion birikmalar bir -biri bilan genetik bog`liq emas, lekin bir xil elementli tarkibga ega bo`lib, ularni rasmiy izomerlar deb hisoblash mumkin. Bunday izomerlarga quyidagi komplekslar juftligi misol bo`la oladi:
[Pt(NH₃)(NH₂C₂H₅)Cl₂] va [Pt(NH₂CH₃)₂Cl₂]