11-mavzu. Shaxsning kasbiy kamoloti. (2 Soat)

Kasbiy kamolot - kompetentlik

Ko„p qo„llaniluvchi “kompetentlik” tushunchasi kasbiy shakllanish va kasbiy etuklikni baholovchi me‟yor bo„lib, hali aniq ta‟rifga ega emas. U mehnat sub‟ektiga nisbatan aniq faoliyat talablari yoki aynan, sub‟ektning aniq faoliyatning o„ziga xos jihatlariga nisbatan munosabatini tavsiflovchi xususiyat sifatida qo„llaniladi. Umuman olganda, bu tushuncha shaxsning qandaydir hayotiy vaziyatlarda, ijtimoiy va kasbiy faoliyatda avtoritarligi, shu soha bo„yicha tushuncha hamda bilimlarga egaligi bilan tavsiflanadi. A.K.Markovaning fikricha, muayyan bir shaxsning kompetentligi uning kasbiy shakllanishiga qaraganda ko„proq uchraydigan tavsifnomasidir. Bunga ko„ra, kasbiy kompetentlikning
xilma-xil turlarini ajratish mumkin: maxsus (mehnat jarayonini amalga oshirishda), ijtimoiy (hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirishda), shaxsiy (o„zini-o„zi boshqarish va takomillashtirish malakalariga egalik) va boshqalar. Ayrim mualliflar kasbiy muloqotdagi, mutaxassis shaxsining rivojlanishidagi kompetentlikni ham ajratib ko„rsatadilar.
Kompetentlikning yuqorida sanab o„tilgan turlari albatta bir insonni to„liq shaklda tavsiflashi shart emas, chunki, shaxs yaxshi mutaxassis bo„lishi mumkin, lekin o„zini-o„zi boshqarish yoki shaxslararo kasbiy muloqot malakalariga ega bo„lmasligi mumkin, qolaversa, yuqori darajada kasbiy kompetentlikka ega bo„la turib, shaxsiy va ijtimoiy kompetentligi past bo„lishi mumkin.
Aytish mumkinki, o„z navbatida professionalizm darajasi sub‟ektning professionalizatsiyani yo„nalganligi, ko„rsatgichi va mazmuni hamda mutaxassisning professionallashuv darajasiga ta‟sir etuvchi ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va boshqa keng doiradagi kompetentliki bilan shartlangandir.
Dj. Raven (2003) tadqiqotlari kompetentlikning tuzilishli-funksional konsepsiyani asoslashga imkon berdi va u quyidagilarda aks etadi:
Eng avvalo, shaxs qadriyatlari, ijtimoiy-siyosiy ishonchi va fikrini aniqlovchi shaxs motivatsion-qadriyatlar sohasini tizimli ravishda namoyon bo„lishi va shakllanishining ahamiyati;
Shaxsiy qadriyatlarning mehnat jarayonini tashkil qilish va mazmuniga nisbatan bevosita qiziqish, liderlik, tashkilotchilik kabi xususiyatlarda aks etishi;
Kompetentlikning tabiati kognitiv, emotsional va irodaviy jarayonlarning, individning maqsadga erishishini ta‟minlovchi masalalarni echishga, hal qilishga tayyorligini baholash mezoni va namoyon bo„lishiga asoslangan bo„ladi;
Kompetentlik faqatgina o„zining faol komponentlari hisobiga emas, balki yangi hayotiy vaziyatlarda namoyon bo„lishi mumkin bo„lgan passiv komponentlari hisobiga ham shakllanib boradi;
Kompetentlik o„zining bir-biridan mutlaqo mustaqil, lekin bir-birini o„rnini ahamiyatli darajada samarali xulq-atvor omili sifatida egallab tura oladigan, ko„p sonli komponentlari yordamida aniqlanadi.
Kompetentlikning komponentlari qatoriga kognitiv, emotsional, irodaviy sifatlardan tashqari o„ziga ishonch (o„zining kasbiy bilimlariga, liderlik qobiliyatiga va b); qaror qabul qilish va uning ijrosini boshqarish malakasiga ega bo„lish; qiziqarli umumiy maqsadlarni qidirish, anglash va qaytarma aloqani qo„llashdagi samarali faoliyat; o„zini-o„zi boshqarish, o„zini-o„zi takomillashtirish qobiliyatlariga ega bo„lish; o„zini-o„zi nazorat qilish, moslashganlik, murakkab muammolarni hal qilishga tayyorlik va tavakkalchilikka moyillik, qat‟iyatlilik, kasbiy ma‟suliyatlilik va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
E.F.Zeerning ta‟kidlashicha, kasbiy kompetentlikning funksional taraqqiyotini tadqiq qilish kasbiy kamolotga erishish chog„ida kompetentlikning turli ko„rinishlari integratsiyalashib borishini va ularning kasbiy muhim shaxs sifatlari bilan aloqasi kuchayib borishini ko„rsatdi. Aytish joizki, kompetentlikning asosiy darajalari kasbiy tayyorgarlik va tajriba, o„z-o„zini anglash, o„z kuchiga ishonish,
o„zga insonlar tomonidan ko„rsatilgan kamchiliklarni to„g„ri qabul qilish va shu kabi boshqa kasbiy kamolotni belgilab beruvchi shaxs xususiyatlari kiradi.
Taxmin qilish mumkinki, mehnat sub‟ektining sanab o„tilgan professionallashuv ko„rsatkichlari, mutaxassis bo„lish (malaka, kompetentlik) va sub‟ektning kasbiy etukligi orasida o„zaro aloqa va o„zaro ta‟sir mavjud. K.Mak- Goven va L.Xartlar asosiy urg‟uni o‟z tarkibiga kasbiy rollarni amalga oshirish va yangi qadriyatlarni, ustanovkalarni va kasbiy sifatlar tarkibini rivojlanishi uchun talab etiladigan maxsus bilim va ko‟nikmalarni o‟zlashtirishni qamrab oluvchi ijtimoiy o‟rganish jarayoniga qaratadilar. Pedagoglarning kasbiy shakllanishini tadqiq qilish natijasida quyidagicha tahliliy xulosaga kelingan: pedagog-talabalar tanqidiy tafakkur, shaxslararo munosabatlar, nizolarni bartaraf etish kabi sohalar yuzasidan maxsus bilim, ko‟nikmalarni o‟zlashtirishlari, qolaversa, kompyuter texnologiyalari va turli metodlarni qo‟llay olishlari zarur.
Kasbiy sifatlarining shaxsiy va ijtimoiy aspektlarining muvofiqligi g‟oyasi “psixoijtimoiy sifatlar” tushunchasida to‟laligicha aks ettirilgan bo‟lib, u kasbiy taraqqiyotning ijtimoiy kontekstlari bilan bog‟liq kasbiy sifatlarni anglatadi. Bu bilan shaxs taraqqiyoti va faoliyatni amalga oshirishda ijtimoiy muhitning roli alohida ko‟rsatib o‟tiladi. Muammoga bu jihatdan yondoshish G.Teshfelning ijtimoiy sifatlar nazariyasi yuzaga kelgandan so‟ng ommalashib ketdi. Faoliyat va o‟zaro hamkorlikni o‟zlashtirish natijasida shakllanuvchi ijtimoiy sifatlar ishchilar guruhining o‟zaro munosabatlariga hamda individning kasbiy taraqqiyotiga ta‟sir o‟tkazadi.
Kasb-jamiyatga zarur bo„lgan faoliyatning tarixan yuzaga kelgan shakllaridir. Uni bajarish uchun inson bilim, ko„nikma va malakalar yig„indisiga mos keluvchi qobiliyat va kasbiy muhim sifatlarga ega bo„lish lozim. Kasb (aniq bir kishi nuqtai nazaridan)-bu faoliyat bo„lib, uning yordamida ushbu shaxs jamiyat hayotida ishtirok etadi va bu unga yashash uchun zarur bo„lan moddiy vositalar asosiy manbai bo„lib xizmat qiladi. Shuningdek, u shaxsiyo„zini o„zi amalga oshirishning vositasi ham hisoblanadi.