11-Tema. Awil xojaliǵi: ijara haqi hám renta

Jer rentasi
Jer ta`biyat o`nimi bolg`anliqtan onin` o`nimdarlig`i da ha`r qiyli. Awil xojaliq jerleri o`zinin` o`nimdarlig`i boyinsha jaqsi, ortasha ha`m to`men hasildarli jerler bolip bo`linedi.
Jaqsi ha`m ortasha hasildarliqqa iye bolg`an jerler o`zinin` ko`lemi boyinsha sheklengen ha`m ol xojaliq ju`rgiziwshi sub`ektler ta`repinen iyelep aling`an. Bul jerge xojaliq ob`ekti retindegi monopoliyani keltirip shig`aradi.
Eger awil xojaliq o`ndirisinde jaqsi ha`m ortasha hasildarli jerlerden paydalanilip qoyilatug`in bolsa, ol bazar talaplarin qanaatlandira almaydi. Sonliqtan awil xojaliq o`ndirisinde to`men hasildarliqqa iye bolg`an jerlerde aylanisqa qosiladi. Jerlerden paydalaniw huqiqina keletug`in bolsaq, ol jer iyesi qolinda boliwi sha`rt emes. Jerler basqa sub`ektlerge ijarag`a da beriliwi mu`mkin. Jer iyesi jerden paydalang`anlig`i ushin olardan to`lem aladi ha`m bul to`lemnin` tiykarin awil xojalig`inda o`ndirilgen qosimsha o`nim quraydi. Usi qosimsha o`nimnin` bir bo`legin renta formasinda jer iyeleri o`zlestirip aladi.
Demek, renta bul jerge menshikliktin` ekonomikaliq jaqtan realizatsiyalaniwi bolip tabiladi. Renta absolyut, differentsial, monopol renta bolip ha`r qiyli tu`rlerge bo`linedi.
Absolyut renta jerge jeke menshik monopoliyasina baylanisli alinatug`in renta bolip tabiladi. Jerge menshik huqiqinan paydalana otirip, jer iyesi en` to`men hasildarli jerlerden de absolyut renta aladi.
Differentsial rentanin` o`zi differentsial renta I ha`m differentsial renta II bolip bo`linedi. Jerlerdin` ta`biyiy o`nimdarlig`i ha`m bazarlarg`a jaylasiw jag`dayina baylanisli alinatug`in renta differentsial renta I dep ataladi. Joqarida aytqanimizday jerler ta`biyiy o`nimdarlig`i boyinsha ha`r tu`rli boladi. Jerdin` o`nimdarlig`i ha`r tu`rli bolg`anliqtan bul jerlerden aling`an o`nimnin` individual qunlari da ha`r qiyli boladi. Biraq bazarda o`nimler individual bahalar menen emes, al bazar bahasi menen satiladi. Awil xojalig`inin` tiykarg`i o`zgesheligi bul jerde to`men hasildarli jerlerden aling`an o`nimnin` bahasi bazar bahasi xizmetin atqaradi. Bunday bolmag`anda to`men hasildarli jerlerde hesh kim xojaliq ju`rgizbegende bolar edi.
Jaqsi ha`m ortasha hasildarli jerlerde xojaliq ju`rgiziwshiler o`nimnin` individual bahasi menen bazar bahasi ortasindag`i ayirmashiliq esabinan artiqsha tabis ko`redi. Usi tabis differentsial renta I-din` tiykarin quraydi.
Rentanin` bul tu`ri xojaliqlardin` iskerligine baylanisli bolmag`an ta`biyiy sharayatta ju`zege keledi. Sonliqtan ol ja`miyetlik talaplardi qanaatlandiriw maqsetinde byudjetke toplanadi.
Differentsial renta II jerdin` ekonomikaliq o`nimdarlig`ina baylanisli alinadi.
Xojaliqlar jerdin` hasildarlig`in arttiriw ma`qsetinde og`an qosimsha qa`rejetler jumsaydi. Jumsalg`an bunday qa`rejetler tu`rlishe na`tiyje berip, aling`an tabista ha`r qiyli boladi.
Awil xojaliq o`ndirisinde monopoliyaliq renta da bolip, ol ayirim kem ushirasatug`in o`nim tu`rlerine monopol bahalar belgilew arqali alinadi. Renta tek g`ana awil xojalig`inda emes, al qazip shig`ariwshi sanaat tarawlarinda da alinadi.
Qazilma bayliqlardin` jaylasiw jag`dayi, ka`nlerdin` baylig`i, olardi qazip shig`ariw ushin sariplanatug`in qa`rejetlerdin` de tu`rlishe boliwina alip keledi. Bul ayirim ka`rxanalardin` qosimsha tabis aliwina mu`mkinshilik jaratip ha`m ol renta tu`rindegi da`ramatti o`zlestiriw imkaniyatin beredi.