11-Tema. Jay hám imaratlar qurılısında energiya hám resurs puxtalıq. Reje

11-Tema . Jay hám imaratlar qurılısında energiya hám resurs puxtalıq.
Reje:
1. Jáhánda energiya hám resurs puxtalıq boyınsha ulıwma jaǵday.
2. Jay hám imaratlarda energiya talabı hám ıssılıq támiynatın saqlaw.
3. Jay hám imaratlarda samallatıw sistemasın basqarıw.
4. Jay hám imaratlarǵa energiya kiriwin kemeytiw.

11. 1. Jáhánda energiya hám resurs puxtalıq boyınsha ulıwma jaǵday
Shet el hám jergilikli qánigelerdiń bahalawı boyınsha dúnyada
ekologiyalıq jaǵdaydıń jaqsılanıwı hám xalıqtıń salamatlıǵın
saqlanıwınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri tábiyiy energetikalıq resursların
tutınıw qılıw dárejesin tómenletiw esaplanadı.
Jay hám imaratlar qurılısı tarawı - mámleketimizde hám shet el
mámleketlerde de tiykarǵı energiya qarıydarlarınan biri bolıp tabıladı.
Mámleketimizdiń janar may -energetikalıq resursları boyınsha bir jıldaǵı barlıq
talabınıń 15-20% shártli túrde mámleketimizdegi jay hám imaratlar
komplekslerindiń talabına sarplanadı. Jáhánda energiya tańsıqlıǵı hám
energiya tasıwshınıń bahası artıwınıń kúsheyip baratırǵan sharayatında
energiya talabın tómenletiliwi turaqlı rawajlanıw qaǵıydalarına, yaǵnıy
ekologiyalıq turaqlı (óz-ózin quwatlaw ) sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwǵa
tolıq juwap beredi.
Energiya puxtalıq - energiya resurslarini asa tejab-tergab
sarıplanıwın názerde tutadı. Kútilmegen jaǵday emeski, sol sebepli 1992 jıl Rio-deJaneyro qalasında Birlesken Milletler Shólkeminiń ótkerilgen
konferenciyasında hám keyingi sammitlerinde jáhán kóleminde energiyanı
tejew jáne onı joqarı dárejede nátiyjeli isletiliwine bólek itibar
qaratildi.

Energiya puxtalıq jámiyeti turaqlı rawajlanıwınıń
tiykarǵı jolı esaplanadı. Bul tómendegi bir neshe sebepler menen
tusintiriledi:
1. Tábiyiy organikalıq energiya resurslariniń tugayotgani;
2. Tábiyiy energiya resurslariniń bahası keskin eliriwi;
3. Tábiyaat kompleksleringe hám tábiyiy ekologiyalıq sistemalarǵa unamsız
antropogen tásirdiń sezilerli kusheytiwinde energiya talabınıń ósiwi
baqlanadı.
Evropa, AQSh, Yaponiya hám basqa mámleketlikler 1970 jıllarda jáhán daǵı
energiya tańsıqlıgınan keyin mámleketti ekonomikalıq rawajlanıwda energiya
puxtalıq máselelerine joqarı dárejede itibardı qaratıwdı.
Kereklilik dárejesi retinde jańa energiya resurslarini islep shıǵarıwdı
kóbeytiwge emes, bálki energiya puxtalıqǵa jóneltirilgen kontseptsiya
tán alıw etildi. Bul kontseptsiyanı ámelge asırıw nátiyjesinde 1990
jıllardıń ortalarında Evropa, AQSh, Yaponiya mámleketlerinde jıllıq energiya
sarpı ortasha 30 -40% ga pasaydi.
Energiyanıń bahası keskin asıwı menen energiya puxtalıq boyınsha
shólkemlestirilgen processler baslandı. Energiya puxtalıq mámleketlerdiń
energetikalıq strategiyasında tiykarǵı jónelis retinde rásmiy tán alıw etildi.
Sol sebepli, 1997-1998 jıllardan baslap ekonomikalıq rawajlanǵan shet el
mámleketlerde hám respublikamızda energiya puxtalıq boyınsha uzaq
múddetlerge muljallangan maqsetli programmalar qabıllandı.
Jergilikli turar jay qurılıs komplekslerinde bir neshe kóriniste
energiya tasıwshılar isletiledi, atap aytqanda organikalıq janar may, elektr energiya
hám ıssılıq energiyası. Energiyanıń saldamlı joǵalıp ketiwi islep shıǵarıw
jumıslarınıń barlıq basqıshlarında, yaǵnıy janar maynı júklewden baslap, qurılıs
hám xojalıq turar jay maqsetlerinde onıń isletiliwineshe baqlanadı.
Mısalı, xojalıq turar jay sektorında isletilineip atırǵan oraylıq ıssılıq
támiynatınıń gónergen texnologiyası energiya tasıwshılardı sezilerli
joǵalıp ketiwine alıp keledi.
Qurılıs tarmaǵında energiyanıń joǵalıp ketiwi analiz etilgende, gazdı
iri qarıydarlarınan biri qurılıs materialları sanaatı energiya
puxtalıqtıń shegaralanbaǵan múmkinshiliklerin kem isletip atır. Mısalı,
shıyshe islep shıǵarıw boyınsha zavodlardıń paydalı jumıs koefficiyenti
kóbinese 35-40% ten aspaydı, gerbish zavodlarında hám keramik buyımlardı
islep shıǵarıw boyınsha kárxanalardıń keptiriw qurılmalarında ıssılıq
joǵatılıwı 52% hám qızdırıw qo'rasida 63% ga jetip baradı. Tsement
klinkerini (kuydirib toshga aylantırılǵan tsement) ızǵar usıl daǵı
texnologiya boyınsha alıwda kútá úlken muǵdardaǵı ıssılıq shıǵıp atırǵan gazlar
menen birgelikte átirap -ortalıqqa ketedi.
Házirgi waqıtta qurılıs salasındaǵı óndiristiń derlik barlıq
túrleri ushın energiya puxta, ıssılıqtı paydalanıwǵa qayta tiklew
qurılmaları islep shıǵılǵan. Qurılıs tarmaǵı hám turaq-jay kommunal
xojalıǵı kárxanalarınıń energiya nátiyjelililik dárejesi hám basqa
ıssılıq ótkermeytuǵın ilajları qabıl etilgen.
Jáhán ámeliyatında mámlekettiń industrial rawajlanıwı sonı
kórsetip atırki, energiya talabı tek turar jay sektorına úskenelerdi hám
materiallardı isletiw hám de óndiristiń eń jańa
texnologiyaların engiziw arqalı hesh bolmaǵanda eki retke
qısqartirilishi múmkin.
Qurılıs salasında energiyanı nátiyjesiz joǵalıp ketiwin anıqlanıwınıń
tiykarǵı faktorlarına tómendegiler kiredi:
qurılıs industriyası hám qurılıs materialları sanaatında kóbirek
ónim óndiriske hám energiya yig'uvchi materiallardı (gerbish,
keramzitli beton hám b. q.) isletiwge jóneltiriw;
bınanıń ıssılıq ótkermeytuǵın dárejesi tómen bolǵan tosıq
konstruktsiyalarni qóllaw ;
bınanıń injenerlik úskeneleri hám ıssılıq támiynatı texnikalıq
sistemalarınıń nomukammalligi;
kólemlik proektlestiriwdi, konstruktiv qararlardı hám qalasozlik
usılların nátiyjesiz isletiw;

Energiya támiynatı sistemasınıń traditsiyaǵa tán bolmaǵan rawajlanıwı jetkilikli

dárejede emesligi.
Energiya puxta óndiriske ótiw tekǵana ekonomikalıq
munasábetlerdi hám texnologiyalardı jetilistiriwdi reformalaw, bálki
barlıq turmıs kórinisin ózgertiwdi hám jańasha pikirlewdi rawajlandırıwdı
talap etedi. Jáhánda házirgi ekologiyalıq jaǵday esabı menen energiya hám resurs
puxta texnologiyalardıń alternativı joqlıǵın mudam este tutıw
kerek.