11-Tema: Quraq quraw o`neri

11-Tema: Quraq quraw o`neri (2 saat laboratoriya)
Laboratoriyanıń maqseti:
Tıńlawshılarǵa quraq quraw óneri haqqında túsinikler beriw hám úyretiw


Kerekli ásbaplar: hár qıylı reńdegi tawarlar, qayshı,sabaqlar,videokórinisler,slayd


Jumıstıń orınlanıw tártibi:

Teoriyalıq maǵlıwmatlar:

Quraq quraw o`neri ko`p ellerge taralg`an. S.Dudinnin` pikirinshe gilem toqıwdın` o`zi quraqtan kelip shıqqan, yag`nıy ha`r tu`rli ren`degi terilerdi yamasa tawarlardı bir-birne quraw arqalı ko`lemli ha`mko`zge tartımlı, son`ın ala nag`ıslı zatlar islengen. Son` olardı toqıw, yag`nıy gilem o`neri kelip shıqqan. Bul tek boljaw.
Qaraqalpaqta quraq o`neri barlıq jerde tegis ushırasadı. Bul ha`r tu`rli ren`li tawardı ha`r qıylı geometriyalıq sızılmada qıyip alıp, olardı ha`r qıylı etip biriktirip quraydı. Quraqta tek geometriyalıq nag`ıslar boladı. Ko`binshe to`rtmu`yeshlik, u`shmu`yeshlik, uzınsha to`rtmu`yeshlik, eki ta`repi ten` u`shmu`yeshliklerdi, ayırım jag`dayda romb, iyrekeylerdi ha`r tu`rli etip biriktiredi. Atları: gilem nag`ıs, segizaq, shiyquraq. Quraq usılında shımıldıq qas, da`sturxan, kitap ushın papka, bala gu`rteshe, ko`rpeshe islengen. Ha`zirgi waqqıtta u`ylerdi tek quraq ko`rpesheler, diywalg`a tutılg`an dekorativlik quraq (awıllarda) ushırasadı.

Shımbay bazarında jaqıng`a shekem shımıldıq qas satıldı. Quraq ko`rpeshe nag`ısının` en` ken` tarqalg`an eki tu`ri bar. Bul ekewinde Amanbiyke Tajekeevanın` 1914-1977 jılları islegen quraqlarınan ko`riwge boladı. Birinshi an`sat tu`ri u`shmu`yeshlik ha`m to`rtmu`yeshlikten quralg`an segiz ushlı juldız. Moynaq, Qon`ırat jaqta bul segizaq dep ataladı. Qoyıw qızıl to`rtmu`yeshliktin` to`rt ta`repine jup-juptan segizaq ren`li u`shmu`yeshlik ornatılg`an. Sonda ulıwma kompazitsiya to`rtmu`yeshlik ishine ornalasqan segiz ushlı juldız boladı. Sırtı gu`n`girt qızıldan, do`geregi qara ha`m aq ren`lerden o`tlesiginen turatug`ın u`shmu`yeshliklerden jiyeklengen. Ko`rpeshenin` eninde juldız to`rtten, al uzınına qaray qa`legenin`she kete beredi. Quraq ko`rpeshenin` ekinshi tu`ri teksheli ayıl nag`ıslardan turadı. Bunda ortası atanaq bolg`an teksheli «ayılnag`ıs» ha`r tu`rli ren`ge o`zgerip bir neshe ma`rte birinin` sırtınan biri salınadı. Ortan`g’ısı qoyıw qızıl ren`li. Al to`rt shetinde ko`k yamasa jasıl ren`ler aralas. Atanaqtın` sırtın qorshag`an bir ta`repi uzınlaw to`rtmu`yeshlikler teksheli ayılnag`ıstı quraydı.

Sırtı qara, onın` sırtı aq. Ekinshi qon`sılas bawırsaqgu`lden turg`an kompozitsiyanın` ortasındag`ı atanaq ha`m onın` sırtındag`ı birinshini ta`kirarlaydı. Al u`shinshi bawırsaqgu`l qara emes, qara-ko`k, onın` sırtındag`ı forma aq emes ko`gis-jasıl ren`ler menen islengen, ortasındag`ı orın to`rtmu`yeshliklerden islengen al aq ha`m ko`gis-jasıl ren`lerdin` arasında ju`da` ko`z tartıp turadı, sodan keyin ortasında atanag`ı bar sarı ren`di teksheli «ayılnag`ıs» barlıq ko`rpeshenin` betin bir ren`ge bu`riktirip, «uslap» turadı, al aq ha`m ko`gis-jasıl ren`li teksheler onı tartımlı etip turadı. Bul ko`rpeshenin` de qayması aq ha`m qara ren`li u`shmu`yeshliklerden islengen, biraq onın` eki shetinde nag`ıslı tawardan islengen eki jol bar.
Segizaq qurag`ı «dastıq ko`z» dep atalatug`ın nag`ısqa da qollanıladı. Mayda to`rtmu`yeshlik ha`r tu`rli ren`li shu`bereklerden bir qatar iri bawırsaqgu`l (romb) islenip, ishi segizaq penen toltırıladı.
Qaraqalpag`ıstan Respublikalıq ko`rkem o`ner mu’yizinde quraqlı bala gu`rte, bala shapan bar.
Bala gu`rte (30x30) jen`siz, biraq eki iyinligi shıg`ın`qı, quraqlar eki iyininde, aldında ha`m artında. Aldındag`ı ha`m jawırınındag`ı u`lken quraq nag`ıs qara qon`ır shu`berekten islengen ko`lemli to`rtmu`yeshlikke ornalasqan. Ol to`rtke bo`linip ha`r bo`leginde bir segizaq nag`ıs bar. Segiz juldızshanın` ortasındag`ı to`rtmu`yeshlikler eki tu`rli shu`berekten joqarg`ı on` ha`m to`mengi shep jaqtag`ı gu`n`gu`rt qon`ır, qalg`an ekewi qızıl ren`li, juldızshalardı quraytugın segiz u`sh mu`yeshli qıyındılar a`dettegishe aq.
Gu’rtenin’ jag’asi do’ngelek, bir qaptali ashiq, ilgekli, demek gu’rteni qaptaldan kiyindirgen ja’ne sheshindirgen.
Bala shapannin’ arqasi, eki jen’i ha’m eki o’n’iri quraq penen a’sho’keylengen. Eki jen’inde bir-birden u’lken segizaq nag’is bar (10x10). Ol bir qatar mayda u’sh mu’yeshlikler menen qorshalg’an.
Bala shapannin’ aldi jag’i tigine ornalasqan u’sh mu’yeshlikten segiz aq nag’is penen bezelgen. Joqarg’i ekewinin’ ortasi qara, ortang’ilarinin’ ishi qizil, al to’mengi ekewinin’ ortang’i to’rt mu’yeshligi qara shu’berekten. Segiz juldizshasi aqtan, qaptallarindag’i u’sh mu’yeshlikler qizil. Nag’is aq ensiz shu’berek penen qorshalg’an, onin’ u’stinen bir Qatar mayday to’rt mu’yeshli ha’r tu’rli ren’li shu’berekler qadalg’an. U’lken segizaq quraq shapannin’ jawirinina ornalastirilg’an. Bul ju’da sa’nli islengen kiyim.
Quraq o’neri shimildiqqa ju’da’ ko’p qollaniladi. Tolig’i menen qural islengen shimildiqta, tek qasi (joqari ernegi) quralg’an shimildiqlarda ushirasadi. Eger shimildiq qastin’ o’zi bolsa, onda quraq penen kestelegen nag’is aralasipta keledi. Sopaq to’rt mu’yeshliklerden quralg’an tekshelengen iri u’sh mu’yeshliklerdin’ arasinda u’sh shaqali o’simlik nag’isi kestelenedi. Tolig’i menen quraqtan islengen shimildiq sopaq to’rt mu’yeshli aq qiyindilardan dizilgen iri tekshelengen «bawirsaqgu’l» (yamasa «ayil nag’is», romb) nag’islardan turadi. Olardin’ ortasi qizil, ko’k yamasa basqa ren’li shu’berekten islengen atanaq boladi.
Biraq shimildiqti awillarda geybir u’yler diywalg’a sa’nge tutip qoyadi. Ol g’ali gilem siyaqli ko’rik berip turadi. Qaraqalpag’istannin’ ekonomikaliq jag’dayi jo’nlesip, ko’rkem o’ner qaytadan janlang’anday ha’zirgi u’ylerdi bezewge, shetten kelgenlerge satiwg’a islenetug’in o’nerdin’ qolayli tu’rlerinin’ biri quraq boliwi mu’mkin.



Sorawlar
1.Quraq o’neri haqqinda mag’lumat?
2.Quraqlar nelerden quraladi?
3.Quraqlar qanday formalarda quraladi?
4.Shimildiq degen ne ?


Ádebiyatlar:
1. A.Allamuratov. “Ma’ngi miyras”, “Bilim” baspasi, 1993 j.
2. G.Kamaloha’m “Go’zzal u’lke”. «Qaraqalpaqstan» baspasi 1986 j.