12- ameliy Bankrotlıqtı anıqlawda qollanılatuǵın kórsetkishler sisteması hám olardıń salıstırmalı analizi

12- Ameliy Bankrotlıqtı anıqlawda qollanılatuǵın kórsetkishler sisteması hám olardıń salıstırmalı analizi
1-Tapsirma AJtiń finanslıq esabatlarınan paydalanıp tómendegilerdi anıqlań Ekonomikalıq bankrotlıqtı bahalawda úyreniletuǵın ekonomikalıq hám finanslıq iskerlik penen baylanıslı kórsetkishler sisteması

Kórsetkishlerdiń atı	Esaplaw jolı	Neni ańlatıwı
1	2	3
Óz qarjıları menen baylanıslı bolǵan kórsetkishleri
Óz qarjılarınıń (O’q) toplanıw koefficienti (Ko’qtk)	Ko’qtk=O’q m/ B	Kárxananıń jámi qarjılarında (B) ózine tiyisli bolǵan qarjılarınıń (O’qm) jaǵdayın ańlatadı
Finanslıq qaramlılıq koefficienti (Kfq)	Kfq=B / O’qm	Bir swmlıq óz qarjısına (O’q) qansha ulıwma qarjı (B) tuwra keliwin ańlatadı
Óz qarjılarınıń háreketsheńlik koefficienti (Ko`qh)	Ko`qh=O’q + Umm-Uma / O’q	Jeke kapitaldıń hár bir swmına tuwra keletuǵın aylanba qarjılardıń naqlıǵın ańlatadı
Ulıwma háreketsheńlik koefficienti (Kuh) yaki ulıwma hárekettegi qarjılardıń aktivlik koefficienti (Uhq)	Kuh=Uhq/B	Hárekettegi qarjılardıń ulıwma qarjılardaǵı úlesi
Sap hárekettegi qarjılarınıń aktivlik koefficienti (Kshq)	Kshq =Shq/Uhq	Sap hárekettegi qarjılardıń ulıwma hárekettegi qarjılardaǵı úlesin ańlatadı
Shetten tartılǵan qarjılar menen baylanıslı kórsetkishler
Shetten tartılǵan kapitaldıń toplanıw koefficienti (Kshtk)	Kshtk= SHtq / B	Jámi qarjılar quramında (B) shetten tartılǵan qarjılardıń (SHtq) úlesin ańlatadı
Uzaq múddetli shetten tartılǵan qarjılardıń óz qarjılarında toplanıw koefficienti (Kumshtq)	Kumshtq= Umshtq / O’q	Xojalıq iskerliginiń uzaq múddetli shetten tartılǵan qarjılar (Umshtq) menen támiynlengenlik dárejesin ańlatadı
Uzaq múddetli shetten tartılǵan qarjılardıń shetten qamtılǵan jámi kapitalda toplanıw koefficienti (Kumshtq)	Kumshtq= Ulshtq /SHtq	Ulıwma shetten tartılǵan qarjılarda uzaq múddetli shetten tartılǵan qarjılardıń úlesin ańlatadı
Óz qarjılarınıń shetten tartılǵan qarjılarǵa qaramlılıq koefficienti (Kshtq)	Kshtq= SHtq / O’q	Hár bir swm óz qarjısına qansha shetten tartılǵan qarjı tuwra keliwin ańlatadı
Uzaq múddetli aktivler menen baylanıslı kórsetkishleri
Tiykarǵı qurallar hám materiallıq emes aktivlerdiń ulıwma qarjılardaǵı úlesin ańlatıwshı koefficient (Ktqmea)	Ktqmea=Tq / B	Tiykarǵı qurallardıń ulıwma xojalıq qarjılarındaǵı úlesin ańlatadı
Óz qarjılarınıń kapitallasıw koefficienti (Ko`qk)	Ko`qk=Tq+Mea- Ump / O’q	Óz qarjılarınıń qansha bólegi tiykarǵı qurallarǵa sarplanǵanlıǵın ańlatadı
Tiykarǵı qurallar hám materiallıq emes aktivler jamǵarılıwınıń ulıwma koefficienti (Ktqju)	Ktqju=Tqae / Tq Tqae -tiykarǵı qurallardıń aǵımdaǵı eskiriw summası	Tiykarǵı qurallardıń qansha bólegi qaytadan toplanǵanlıǵın ańlatadı
Tiykarǵı qurallar jamǵarılıwınıń intensivlik koefficienti	Ktqin=Tqae / Tq Tqaje - tiykarǵı qurallardıń aǵımdaǵı jıldaǵı eskiriw summası	Bir jılda tiykarǵı qurallar bahasınıń qansha bólegi jamǵarılǵanlıǵın ańlatadı
Aǵımdaǵı (aylanba) aktivler menen baylanıslı bolǵan kórsetkishler
Aǵımdaǵı (aylanıs) qarjılardıń (Ayq) aylanıstaǵı óz qarjıları (O’q) menen támiynlengenlik koefficienti (Kaqt)	Kaqt=O’q / Ayq	Hár bir swm aylanıs qarjıǵa qansha óz qarjısı tuwra keliwin ańlatadı
Aǵımdaǵı (aylanıs) qarjılardıń qaramlılıq koefficienti (Kshtq)	Kshtq=SHtq / Ayq	Shetten tartılǵan qarjılardıń aylanıs qarjılardaǵı úlesin ańlatadı
Aǵımdaǵı (aylanıs) qarjılardıń qısqa múddetli bank kreditlerine (Qmbk) qaramlılıq koefficienti (Kbk)	Kbk= Qmbk / Ayq	Qısqa múddetli kreditlerdiń aylanıs qarjılardaǵı úlesi
Aǵımdaǵı (aylanıs) qarjılardıń tez hárekettegi (Pmba) Ayq menen támiynleniw koefficienti (Kaqt)	Kaqt= Pmba / Ayq	Aylanıs aktivlerdiń qansha bólegi tez likvid bolatuǵın aktivler menen qaplanǵanlıǵın ańlatadı
Aǵımdaǵı (aylanıs) qarjılardıń barlıq múliktegi úlesi (Kaqmu`)	Kaqmu`=Ayq / B	Aylanıs qarjılardıń barlıq múlktegi úlesin xarakterleydi

2-Tapsirma AJtiń finanslıq esabatlarınan paydalanıp tómendegilerdi anıqlań

Kárxanalardıń ekonomikalıq sharasızlıǵın bahalawdıń áhmiyetli kórsetkishleri hám olardıń normativ dárejeleri

Kórsetkishler	Anıqlanıw tártibi	Normativ shegara	Bankrotlıq belgisi
1	2	3	4
Firma hám kompaniyanıń tólemge uqıplılıq koefficienti	Ktu=Aǵımdaǵı aktivler/Múddeti kelgen tólem minnetlemeleri	2-3	Kt<2
Firma hám kompaniyanıń finanslıq ǵárezsizlik (avtonomiya) koefficienti	Km=Óz qarjıları /Jámi múlik	Km >50%	Km <50%
Materiallıq aktivlerdiń dereklerden alǵandaǵı koefficienti	Aylanıs qarjılarınıń naqlıǵı-Tovar-materiallıq zapaslar/Óz qarjıları+Uzaq múddetli qarız qarjıları-uzaq múddetli aktivler	Artıqshalıq	Jetispewshilik
Óz hám qarız qarjıları qatnasınıń koefficienti	Kóq =óz qarjıları/Qarız qarjıları	Artıqshalıq	Jetispewshilik
Aktivler, kapital hám minnetlemelerdiń rentabelligi	Kren=Sap payda/Aktiv yaki Kapital+Minnetleme	Kren>0	0 den kishi
Óndiris quwatlarınan haqıyqıy paydalanıw dárejesi	Kp=Óndiris quwatınıń haqıyqıy dárejesindegi ónimniń kólemi/texnikalıq joybar boyınsha islep shıǵarılıwı kerek bolǵan ónimniń kólemi	Kp=1 >0	Kp=1< 0
Tiykarǵı qural hám materiallıq emes aktivlerdiń eskiriwiniń jamǵarılıw koefficienti	Ke=Tiykarǵı hám materiallıq emes aktivlerdiń eskiriw bahası/Tiykarǵı qural hám materiallıq emes aktivlerdiń baslanǵısh bahası	Ks>0.5	Ks<0.5
Múddeti ótken minnetlemelerdiń jaǵdayı	Kd/k=Múddeti ótken minnetlemeler / jámi minnetlemeler	Kd/k<0.5	Kd/k>0.5

3- tapsirma AJ tiń finanslıq-ekonomikalıq jaǵdayınıń monitoringi hám analizin ótkeriń

Kárxanalardıń finanslıq-ekonomikalıq jaǵdayınıń monitoringi hám analizin ótkeriw kriteriyaları

Kórsetkishler	Ekonomikalıq jaǵdaydıń turaqsızlıǵı
Tiykarǵı kórsetkishler
Tólemge uqıplılıǵı yaki qaplaw koefficienti (Ktu):	Ktg - 1.25 den kishi bolsa
Óz aylanıs qarjıları menen támiynleniw koefficienti (Kat)	Kat -0.2 den az shıqsa
Kárxananıń aktivleri hám qárejetleriniń rentabelligi (Ra, Rq)	Ra, Rq -0 den tómen bolsa
Qosımsha kórsetkishler
Óz qarjıları hám qısqa múddetli qarız qarjıları qatnasınıń koefficienti (Kóq)	Kó/q -1.25 ten túsip ketken jaǵdaylarda
Óndiris quwatlarınan paydalanıw koefficienti (Kquw)	Kquw- 0.5 ten túsip ketkende
Tiykarǵı qurallardıń eskiriw koefficienti (Kesk)	Kesk- 0.5 ten artıp ketkende

Joqarıdaǵı dereklerge tayanǵan halda sonı aytıp ótiw kerek, Respublikamızda kárxanalardıń ekonomikalıq sharasızlıǵın analizlewde úsh topardan ibarat kórsetkishler sistemasınan paydalanıladı:

Birinshi topar kórsetkishleri – múddeti 3 aydan asqan kreditorlıq qarızlardıń bar ekenligi hám teris rentabellik dárejesi;

Ekinshi topar kórsetkishlerine – tólemge uqıplılıq, aylanıs qarjılar menen támiynlengenlik kórsetkishleri;

Úshinshi topar kórsetkishlerine – aktivlerdiń rentabelligi, jeke hám shetten tartılǵan qarjılardıń qatnası, óndiris quwatlarınan paydalanıw jaǵdayı, tiykarǵı kapitaldıń eskiriwi sıyaqlı kórsetkishler kiritiledi.
4- tapsirma Ekonomikalıq bankrotlıq qáwip-qáterlerin anıqlawda finanslıq jaǵdaydıń analizi hám bankrotlıqtı anıqlawdıń hár túrli modellerine misallar isleń

Ekonomikalıq bankrotlıqtı bahalawdıń milliy hám xalıq aralıq tájiriybelerinen sonı gúzetiw múmkin, ekonomikalıq bankrotlıqtı anıqlawdıń júdá kóp modelleri dúzip shıǵılǵan hám olar arasınan eń ǵalabalasqan formaların keltirip ótemiz.

Amerika alımları tárepinen islep shıǵılǵan metodikalıq tártip búgingi kúnde dúnyanıń 100 den artıq mámleketlerinde keń paydalanılmaqta. Olar quramında eń áhmiyetlisi Altman modeli bolıp esaplanadı.

Altman modeliniń eki hám bes faktorlı formulası bar:

Eki faktorlı Altman formulası:

Z= -0.3877 – 1.073*X₁ + 0.0579*X₂
Kórsetkishler hám olardı anıqlaw tártibi

Faktorlardıń belgisi	Faktorlar	Anıqlanıw tártibi	FEXS boyınsha anıqlanıwı
X1	Aǵımdaǵı likvidlik koefficienti	Aylanıs aktivleri/Qısqa múddetli minnetlemeler	(Working Capital) / Current liabilities
X2	Kapitallasıw koefficienti	Uzaq múddetli minnetlemeler+ Qısqa múddetli minnetlemeler/Jeke kapital	Book value of Total Liabilities/ Value of Equity

Z<0 - ekonomikalıq bankrotlıq itimalı 50 payızdan az;

Z>0 - ekonomikalıq bankrotlıq itimalı 50 payızdan joqarı;

Z=0 - ekonomikalıq bankrotlıq itimalı 50 payızǵa teń.

Bes faktorlı Altman formulası:

Z= 1.2*X1 + 1.4*X2 + 3.3*X3 + 0.6*X4 + X5

Kórsetkishler hám olardı anıqlaw tártibi

Faktorlardıń belgisi	Faktorlar	Anıqlanıw tártibi	FEXS boyınsha anıqlanıwı
X1	Aylanıs kapitaldıń aktivlerdegi salmaǵı	Aylanıs kapital/Aktivler jámi	(Working Capital) / Total Assets
X2	Aktivlerdiń rentabelligi	Sap payda/Aktivler jámi	Retained Earnings / Total Assets
X3	Operacion rentabellik	Operacion payda/Aktivler jámi	EBIT / Total Assets
X4	Akciyalardıń bazar bahası	Jeke kapitaldıń bazar bahası/ minnetlemeler	Market value of Equity/ Book value of Total Liabilities
X5	Aktivler nátiyjeliligi	Túsim/Aktivler	Sales/Total Assets

Z > 2.9 - finanslıq turaqlı zona (jasıl zona);

1.8

Ádette, Altmannıń formulası iri firma hám kompaniyalar ushın, jeke kárxanalar ushın, óndirislik emes kárxanalar ushın óz aldına tártipte qollanıladı.

Ekonomikalıq bankrotlıqtı anıqlawda Altman modeliniń anıqlıq dárejesi 90-91 payızdı quraydı.

Ekonomikalıq bankrotlıqtıń itimalı

Kórsetkishlerdiń anıqlanıwı
Aylanıs aktivleri/Qısqa múddetli minnetlemeler	11 683 693 105/1848646840=6,32
Uzaq múddetli minnetlemeler+ Qısqa múddetli minnetlemeler/Jeke kapital	12312891628/10 124 233 076=1,21
Eki faktorlı formula
Za= -0.3877 – 1.073*6,32 + 0.0579*1,21=-0,3877-6,78136+0,070059=-7,09901
Aylanıs kapital/Aktivler jámi	11 683 693 105 / 24 276 893 065 =0,4812
Sap payda/Aktivler jámi	974 038 284 / 24 276 893 065 =0,0401
Operacion payda /Aktivler jámi	1 415 400 093 / 24 276 893 065 =0,0583
Jeke kapitaldıń bazar bahası/ Minnetlemeler	10 124 233 076 / 14 152 659 989 =0,7153
Túsim/Aktivler	5 180 801 340 / 24 276 893 065 =02134
Za= 1.2*X1 + 1.4*X2 + 3.3*X3 + 0.6*X4 + X5 = =1.2*0.4812+1.4*0.0401+3.3*0.0583+0.6*0.7153+0.2134= =0.5774+0.05614+0.19239+0.42918+0.2134=1.46851

Zavgren modeli (AQSh).

Z_z = 0.23883 - 0.108*X1 - 1.583*X2 - 10.78*X3 + 3.074*X4 + 0.486*X5 - 4.35*X6 - 0.11*X7

P = 1/(1+e–z):

Bul jerde: R – bankrotlıq itimalı.

Koefficientler	Esaplaw formulası	FEXS boyınsha
X1	Zapaslardıń ortasha bahası / túsim	Average Inventories / Sales
X2	Debitorlıq minnetlemeleriniń ortasha bahası / Zapaslardıń ortasha bahası	Average Receivables / Average Inventories
X3	(Pul qarjıları + Qısqa múddetli finanslıq qoyılmalar) / Aktivler	(Cash + Marketable Securities) / Total Assets
X4	Aylanıs aktivleri / Qısqa múddetli minnetlemeler	Quick Assets /Current Liabilities
X5	Sap payda / (Aktivler- Qısqa múddetli minnetlemeler)	Income from Continuing Operations / (Total Assets - Current Liabilities)
X6	Uzaq múddetli minnetlemeler / (Aktivler - Qısqa múddetli minnetlemeler)	Long-Term Debt / (Total Assets - Current Liabilities)
X7	Túsim / (Sap aylanıs aktivleri + Aylanıstan tısqarı aktivler)	Sales / (Net Working Capital + Fixed Assets)

Lis modeli. 1972-jılda angliyalı professor tárepinen islep shıǵılǵan. Onı anıqlaw formulası tómendegishe kóriniste:

Z₁=0,063X1+0,092X+0,057X3+0,001X42

Ekonomikalıq bankrotlıqtı anıqlawdıń Lis modeli

Kórsetkishler	Kórsetkishlerdiń anıqlanıwı	Itimallıq norması
X1	Aylanıs kapital/ jámi aktivler	Eger: Z < 0,037 – bolsa bankrotlıq itimalı joqarı Z > 0,037 – bankrotlıq itimalı tómen
X2	Operacion payda / jámi aktivler
X3	Sap payda / jámi aktivler
X4	Jeke kapital / Qarız kapitalı

Angliyalı alımlar Tafler hám Tishoular tárepinen bankrotlıqtı anıqlawdıń 4 faktorlı formulası usınıs etiledi. (1977-jıl)

Z_tt=0,53X1+0,13X2+0,18X3+0,16X4

Ekonomikalıq bankrotlıqtı anıqlawdıń Tafler hám Tishou modeli

Kórsetkishler	Kórsetkishlerdiń anıqlanıwı	Itimallıq norması
X1	Operacion payda / qısqa múddetli minnetlemeler	Eger: Z > 0,3 – bankrotlıq itimalı tómen Z < 0,2 – bankrotlıq itimalı joqarı
X2	Aylanıs aktivleri / jámi minnetlemeler
X3	Qısqa múddetli minnetlemeler / jámi aktivler
X4	Satıwdan sap túsim / jámi aktivler

Bankrotlıqtı anıqlawdıń hár túrli modelleri hám olardıń salıstırılıwı¹

Anıqlaw formulası			Itimallıq norması
Olson modei Y=-1,3-0,4Y1+6,0Y2-1,4Y3+0,1Y4 -2,4Y5-1,8Y6+0,3Y7-1,7 Y8-0,5Y9
Y1 = jámi aktivlerdiń jalpı ónim indeksine qatnası	p=11+e-y formula boyınsha esap-kitap qılınadı
Y2 = jámi minnetlemeler / jámi aktivler
Y3 = jumısshı kapital / jámi aktivler
Y4 = aǵımdaǵı minnetlemeler / aǵımdaǵı aktivler
Y5 = jámi minnetlemeler jámi aktivlerden artsa 1 ge teń, keri jaǵdayda 0 ge teń dep alınadı
Y6 = sap payda / jámi aktivler
Y7 = Operacion iskerlikten túsim / jámi minnetlemeler;
Y8 = eger aqırǵı eki jılda payda keri bolsa 1 ge teń, kerisinshe bolsa 0 ge teń dep alınadı
Y9 = aǵımdaǵı jıl paydasınıń ótken jıl paydasınan parqı/ modelge alınǵan paydanıń aǵımdaǵı hám ótken jıllar boyınsha summası
Fulmer modeli Z=5,528A+0,212B+0,073C+1,27D-0,12E+2,335F+0,575G+1,083H+0,894I-6,075
A = Sap payda / jámi aktivler		Z < 0 jaǵdaylarda kárxananıń ekonomikalıq bankrotlıq jaǵdayı bar dep qaraladı.
B = Satıwdan sap túsim / jámi aktivler
C = Salıq tólemine shekem payda / jeke kapital
D = Pul qarjıları qaldıǵınıń ózgerisi/ kreditorlıq minnetlemeler
E = Qarız kapitalı / jámi aktivler
F = Aǵımdaǵı minnetlemeler/ jámi aktivler
G = Materiallıq aylanıs qarjılar / jámi aktivler
H = Óz aylanıs aktivleri / Kreditorlıq minnetlemeleri
Springeyt modeli Zs=1,03A+3,07B+0,66C+0,4D
A= Óz aylanıs qarjıları / jámi aktivler		Z < 0,862 jaǵdaylarda ekonomikalıq sharasızlıǵı joqarı dep bahalanadı.
B = Salıqlar hám payızlar tólemine shekem payda / jámi aktivler
C = Salıq tólemine shekem payda / aǵımdaǵı minnetlemeler
D = Satıwdan sap túsim / jámi aktivler
Konan-Golder modeli KG=-0,16Y1+0,222Y2+0,87Y3+0,10Y4-0,24Y5
Y1 = Pul qarjıları hám debitorlıq minnetlemeler /Balans jámi		Ekonomikalıq bankrotlıq jaǵdayı KG indeksi boyınsha belgilenedi: - (+0,048) - 90%; - (-0,026) – 70%; - (-0,068) – 50%; - (-0,107) – 30%; - (-0,164) – 10%.
Y2 = Jeke kapital hám uzaq múddetli minnetlemeler / Balans jámi
Y3 =Kredit hám qarız payızlarınıń summası/ Satıwdan sap túsim
Y4 = Xızmetkerlerge qárejetler/ salıq tóleminen keyingi qosılǵan baha
Y5= Salıqlar hám payızlar tólengenge shekem payda/ qarız kapitalı
Biver modeli
Kb. = (Sap payda + Amortizaciya) / Qarız kapitalı		Kb. > 0,35 – normal; 0,17 < Kb. <0,3 – turaqlı emes; 0,15 < Kb. < 0,16 –krizis
Kt.l. = Aylanıs aktivleri / aǵımdaǵı minnetlemeler		Kt.l. > 2 - normal; 1 < Kt.l. < 2 -turaqlı emes; Kt.l. < 1 – krizis
Ke.r. = Sap payda / Balans jámi		6-8% hám onnan joqarı- normal; 2-5% - turaqlı emes; (-22%) den 1 ge shekem – krizis
Kfl. = Qarız kapitalı / Balans jámi		Kf.l. < 35% -normal; 40% < Kf.l. <60% - turaqlı emes; Kf.l. > 80% - krizis
Kp. = (Jeke kapital - Aylanıstan tısqarı aktivler) / Balans jámi		Kp. > 0,4 - normal; 0,3 < Kp. < 0,1- turaqlı emes; Kp. < 0,1 - krizis

1^ M.Raximov h. b. Moliyaviy tahlil. Toshkent «Iqtisod va moliya» 2019