12-mavzu Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari Reja

I. Isbotlanayotgan tezisga aloqador xatoliklar: 

1. 

Tezisni almashtirish. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida o‘zgarmasligi shart, 

degan qoidaning buzilishi tezisning almashtirilishiga sabab bo‘ladi. Tezis ataylab yoki bilmasdan 

boshqa  tezis  bilan  almashtiriladi  va  bunda  yangi  tezis  isbotlanadi  yoki  rad  etiladi.  Tezis 

mazmunining torayishi  yoki kengayishi ham bahs jarayonida tezisning o‘zgarishiga olib keladi. 

Masalan, inson ma’naviy  kamoloti uchun uning  falsafiy dunyoqarashini rivojlantirishda mantiq 

ilmining ahamiyati to‘g‘risidagi tezisni isbotlash davomida umuman    insonga falsafiy tafakkur 

qilish  kerakmi  yoki  yo‘qmi,  degan  masalani  isbot  etishga  harakat  qilinsa,  unda  tezisning 

mazmuni kengayib ketadi va tezis almashinadi. 

2. 

Insonning  shaxsiy  sifatini  bahona  qilib  tezisni  almashtirish.  Bahs  jarayonida 

mavzudan  chetga  chiqib,  opponentning  shaxsiy,  ijtimoiy  hayoti,  yaxshi  fazilatlari  yoki 

kamchiliklari xususida fikr yuritib, shu asosda tezisni isbotlangan yoki rad etilgan, deb ta’kidlash 

tezisning almashinishiga sabab bo‘ladi. Bunday xatoga ataylab yo‘l qo‘yiladi. Tinglovchilarning 

his-tuyg‘ulariga  ta’sir  qilish  orqali  isbotlanmagan  tezisning  chin  deb  qabul  qilinishiga  urinish 

ham tezisni almashtirish hisoblanadi. 

3. 

Ortiqcha  yoki  kam  isbotlashga  urinish  natijasida  tezisning  almashinishi.  Fikr 

ortiqcha  isbotlansa,  berilgan  tezis  o‘rniga  undan  kuchliroq  tezisni  isbotlashga  harakat  qilinadi. 

Agar  A  hodisadan  V  kelib  chiqsa,  lekin  V  hodisadan  A  kelib  chiqmasa,  unda  A  hodisani 

ifodalovchi tezis V hodisani ifodalovchi tezisdan kuchliroq bo‘ladi. Masalan, «A shaxs birinchi 

bo‘lib  janjalni  boshlamagan»  degan  tezis  (V)  o‘rniga,  «A  shaxs  umuman  janjal  bo‘lgan  yerda 

yo‘q  edi»  degan  tezisni  (A)  isbotlashga  harakat  qilinadi.  Ikkinchi  tezisni  isbotlab  bo‘lmaydi, 

chunki A shaxsning janjalda qatnashganligini ko‘rgan guvohlar bor.