12-mavzu. Mehnatga haq to‘lash jamg‘armasini tahlili

2. Iste’molga ajratilgan mablag‘larning tarkibi. Ish haqi jamg‘armasi statistika organlarining amaldagi yuriqnomasiga muvofiq korxonaning joriy xarajatlariga ajratilgan mehnatga haq to‘lash jamg‘armasining o‘zini emas, balki shu bilan birga, ijtimoiy himoya mablag‘lari xisobiga kiradigan to‘lovlarni ham, korxona ixtiyorida qolgan sof foydani ham o‘z ichiga oladi.
2-jadvalda iste’molga ajratilgan mablag‘lardan foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Ish haqi jamg‘armasiga hamma xodimlarga  doimiy, mavsumiy, vaqtincha ishlaydigan xodimlarga,  bajarilgan ish uchun to‘langan pul summalari kiradi. Ish haqi jamg‘armasidan tarif stavkalari va mansab maoshlari bo‘yicha haq to‘lash, ishbay mehnatga haq to‘lash, ishlab chiqarishning natijalari uchun mukofotlar, og‘ir va zararli mehnat sharoitlari uchun, kasb maxorati uchun, bir necha kasblarni qo‘shib bajarganliklari va xizmat ko‘rsatish zonalari kengaytirilganligi uchun qo‘shimcha va ustama haqlar beriladi, har yilgi va qo‘shimcha ta’tillarga haq to‘lash va xokazolar amalga oshiriladi.
Sof foyda xisobidan to‘lovlarga quyidagilar kiradi: yil yakunlari bo‘yicha ish natijalariga haq to‘lash; moddiy yordam ko‘rsatish; pensionerlarga bir galgi to‘lovlar; talabalarga stipendiya va ta’limga haq to‘lash; hodimlarni uy-joy qurilishiga berilgan qarzlarni uzish; dam olish va davolanish yo‘llanmalariga haq to‘lash; qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha dividend to‘lash va x.k.
Ijtimoiy to‘lovlarga bola tarbiyalayotgan onalarga nafaqalar, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, kasaba uyushmalari yo‘llanmalarining qiymati va x.k. kiradi.
Iste’molga ishlatiladigan mablag‘lar tarkibida eng ko‘p salmoqqa ega bo‘lgan jamg‘arma mehnatga haq to‘lash jamg‘armasi bo‘lib, u mahsulot tannarxiga kiritiladi.
2-jadval

Iste’molga ajratilgan mablag‘lardan foydalanishni

tahlil qilish (mln. so‘m.)

Haq to‘lash turlari	Reja	Haqiqatda	Farq
Mehnatga haq to‘lash jamg‘armasi. Ishbay ish haqi bo‘yicha. Tarif stavkalari va mansab maoshlari bo‘yicha. Ishlab chiqarishning natijalari uchun mukofotlar. Kasb mahorati uchun qo‘shimcha haqlar. Tungi vaqtda ishlaganligi uchun qo‘shimcha haqlar, ishdan tashqari soatlar, bayram kunlari. Har yilgi va qo‘shimcha ta’tillarga haq to‘lash. Bekor turib qolishga haq to‘lash.	20500 10630 6580 1400 500 -- 1390 --	21465 11180 6349 1545 520 80 1491 300	965 550 -231 145 20 80 101 300
Sof foyda xisobidan to‘lovlar. Yil yakunlari bo‘yicha ish natijalariga haq to‘lash. Moddiy yordam. Pensionerlarga bir martalik to‘lovlar. Talabalarga stipendiya va ta’limga haq to‘lash. Xodimlarning uy-joy qurilishga berilgan karzlarini uzish. Dam olish va davolanish yo‘llanmalariga haq to‘lash. Kimmatli kog‘ozlar bo‘yicha dividend to‘lash.	6130 1800 700 30 150 600 220 2360	6145 1850 720 45 150 600 250 2530	15 50 20 15 --- --- 30 170
Ijtimoiy to‘lovlar. Bola tarbiyalayotgan onalarga nafaqalar. Vaqtincha mehnatga layokatsizlik nafaqalari. Kasaba uyushmalari yo‘llanmalarining qiymati.	940 150 540 250	1100 160 740 200	160 10 200 -50
Iste’molga ajratilgan mablag‘lar jami:	27570	28710	1140
Umumiy summadan ulush, % ish haqi jamg‘armasi Sof foydadan to‘lovlar (%) Ijtimoiy himoya jamg‘armasi xisobidan to‘lovlar, (%)	74,4 22,2 3,4	74,8 21,4 3,8	0,4 -0,8 0,4

Ishlovchilar o‘rtacha ish haqining biror vaqt ichidagi (yil, oy, kun, soat) o‘zgarishi uning indeksi (J_ux) bilan ajralib turadi, u xisobot davridagi o‘rtacha ish haqining (UX_x) bazis davridagi o‘rtacha ish haqiga (UX_b) nisbati bilan aniqlanadi.

Mehnat unumdorligi indeksi ham xuddi shunday hisoblanadi.
Keltirilgan ma’lumotlarda tahlil qilinayotgan korxona mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari mehnatga haq to‘lashning o‘sish sur’atlaridan ortib ketgan. Ortib ketish koeffitsiyenti (K_ok) quyidagiga teng:

Mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari bilan unga haq to‘lash o‘rtasidagi nisbatlarning o‘zgarishi sababli ish haqi jamg‘armasining tejalishi (-E) yoki ortiqcha sarflanishi (QE) summasini aniqlash mumkin:

Bizning misolimizda mehnat unumdorligi o‘sish sur’atlarining mehnatga haq to‘lashning o‘sish sur’atlariga nisbatan ancha yuqori bo‘lishi ish haqi jamg‘armasini tejashga imkon beradi. Inflyatsiya sharoitida o‘rtacha ish haqining o‘sish indeksini tahlil qilishda ana shu davrdagi iste’mol tovarlari va xizmatlar narxining o‘sish indeksini hisobga olish zarur.
Masalan, xisobot yilida xodimlarning o‘rtacha yillik ish haqi  106,4 mln. so‘m, o‘tgan yili  76 mln. so‘m bo‘lgan, ana shu davrdagi inflyatsiya indeksi 1,5ni tashkil etdi. Demak, korxona xodimlarining real ish haqi tahlil etilayotgan davrda ko‘paymasdan, balki 6,7% (100-(106,4G‘(76x1,5))x100) kamaygan.
Ish haqi jamg‘armasining sarflanishi, uning miqdori tannarx elementi sifatida foyda va rentabellikda bevosita o‘z aksini topadi. Mehnat unumdorligi va o‘rtacha ish haqi o‘sish sur’atlarining o‘zaro nisbati shunday bo‘lishi lozimki, unda mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlaridan yuqori bo‘lishi lozim.
Mehnat unumdorligi va o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlari o‘zaro nisbatining tannarxga ta’siri quyidagi formula bilan aniqlanadi:

bu yerda, T_k tannarxning o‘zgarishi (%);
P_uix  o‘rtacha ish haqining va mehnat unumdorligining
o‘zgarishi (%);
D_ix mahsulot tannarxida ish haqining salmog‘i (%).

Korxonaning sanoat ishlab chiqarish xodimlarga mo‘ljallangan T_k ko‘rsatkichi ish haqi xisobiga olingan tannarxning kamayish salmog‘ini aks ettiradi. Tannarxning qolgan o‘zgarishlarini moddiy xarajatlar va boshqa sarflar (transport, ombor sarflari va x.k.) xisobiga kiritish mumkin. Mana shu salmog‘ni bilgan xolda osongina mehnat ko‘rsatkichlari xisobiga tannarx o‘zgarishining yig‘indisini aniqlash mumkin: o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlari mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlaridan ortib ketishi tannarxning ko‘payishini bildiradi («Q»  belgili natija), agar mehnat unumdorliging o‘sishi o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlaridan ortib ketsa unda tannarxning kamayishini bildiradi («-»  belgili natija).

Shunday qilib korxonada mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlarini o‘rtacha ish haqining o‘sish sur’atlaridan ortib turishini doim nazorat qilib turish lozim.

- -