12-tema: Maqala hám onıǹ janrları Maqala túsinigi

12-tema: Maqala hám onıǹ janrları
Maqala túsinigi
Maqala publicistikanıǹ kóp taralǵan túri bolıp, bul kóbinese málim dárejede gazeta-jurnaldıǹ ideyalıq siyasiy mazmunın belgilep beretuǵın janr bolıp tabıladı. Maqala - publicistikanıǹ tiykarǵı janrlarınıǹ biri bolıp, máseleni qoyıw keǹ kólemdegi teoriyalıq nızamlıqlarǵa súyengen, maǵlıwmatlar juwmaqlanǵan, qubılıstı analizlew hám juwmaqlar shıǵarıwǵa qurılǵan boladı.
Maqalada konkret faktler jámiyetlik turmıstaǵı usı waqıyanıǹ payda bolıw sebepshisi bolǵan tendenciyalar menen baylanısta beriledi. Pikirlew kólemliligi, tereǹligi, juwmaqlar keǹligi maqala janrı ushın shárt bolǵan komponentler bolıp tabıladı. Bir situaciya maqala ushın material bolıwı múmkin, avtor qubılıstıǹ, konflikttıǹ, problemanıǹ ishki maǹızın ashıp beriwge háreket etip, maqalada usı situaciyanıǹ dáwirimizdegi basqa da sociallıq problemalar menen baylanısların baqlaydı.
Maqala ózine úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı, statistikalıq maǵlıwmatlardı jámleydi. Usılar tiykarında, sonday-aq tekstte biz ushratpaǵan, sol haqqında juwmaq shıǵarılǵan faktlerdi de toplaydı. Mısalı, avtor koncepciyası ol tárepinen talqılanǵan faktlerden kórinedi.
Qanday da bir ideyanıǹ yamasa pikirdiǹ durıs yaki qáteligin aytıw ushın maqala avtorı ayırım faktlerdi analizlew menen birge qaralıp atırǵan máselege baylanıslı bolǵan faktler jıynaǵına da súyenedi. Bul jaǵdayda faktler avtor pikirin rawajlandırıw, dálillew ushın xızmet etedi. Maqala avtorı kóbinese oqıwshıǵa óz pikirlesi sıpatında qaraydı hám oqıwshını da belsendilik penen pikirlesiwge shaqıradı. Jurnal hám gazeta maqalaları ózinde konkret máselelerdi tereǹ teoriyalıq juwmaqlar menen baylanıstıradı. Maqala turmıs qubılısların juwmaqlap, belgili pikirdi rawajlandırıwshı publicistika janrı. Dálillengen faktler sistemasına tiykarlanǵan pikir, maqalanıǹ logikalıq negizi, koncepciyası boladı. Yaǵnıy maqala avtordıǹ ya redakciyanıǹ aktual social máselesine arnalǵan, tereǹ dálillengen koncepciyası boladı.
Maqalanıǹ túrleri
Bas maqala- bul kúnniǹ talabınan kelip shıǵıp, redakciya tárepinen jazılatuǵın maqala túri. Gazeta-jurnal beti bas maqala menen ashıladı. Bas maqalanı gazeta redaktorı, jurnal xatkeri geyde qálegen gazeta xızmetkeriniǹ birewi jazadı. Bas maqala anaw yamasa mınaw másele boyınsha redakciyanıǹ kóz-qarasın bildiredi. Bas maqala teoriyalıq principlerge, siyasiy hújjetlerge súyenedi. Bas maqalanıǹ janrlıq jetilisiw tariyxına keletuǵın bolsaq, Rossiyada XIX ásir 50-jıllarınıǹ aqırı, 60-jıllarınıǹ basında payda bolǵan. Lekin, buǵan shekem de bas maqalanıǹ wazıypasın atqarıwshı kiris sóz, baspadan xat túrlerinde gazeta betin ashıwshı maqalalardı ushıratıwımızǵa boladı.
Bas maqala gazetanıǹ siyasiy liniyasın sáwlelendiredi. Redakciya kúnniǹ áhmiyetli máseleleri boyınsha pikirin qáliplestiredi. Onıǹ wazıypası, kúnniǹ áhmiyetli máselesine óz waqtında pikir bildiriw, oqıwshıǵa belgili jaǵdaylarda súyeniwge tiykar bolıw, xojalıq, siyasiy turmısta anaw yamasa mınaw máseleler boyınsha qaysı joldı taǹlap alıwǵa járdem beriwden ibarat. Usıdan kelip shıǵıp, bas maqalaǵa qoyılatuǵın talaplardı túsiniw múmkin. Bular temanıǹ aktuallıǵı, qoyılǵan máseleni tereǹ hám tiykarlı ashıp beriw, juwmaqlardıǹ, dálillerdiǹ konkretligi, anıqlıǵı bolıp tabıladı.
Maqalalar jámiyetlik ómirdiǹ faktleri menen qubılısların olardı teoriyalıq hám ámeliy jaǵınan jıynaqlap, ilimiy tallap bayanlaydı. Maqala janrı qanshama xarakterli bolsa da bir biytárep situaciyanı emes, al publicist izertlep, úlken kólemdegi juwmaqqa keletuǵın anaǵurlım ádewir qubılıstıǹ mánisine baylanıslı jazıladı.
Gazeta menen jurnaldaǵı maqalanıǹ roli oǵada úlken. Bularda teoriyalıq mashqalalar túsindiriledi. Ǵárezsiz mámleketimiz siyasatı, ekonomikasınıǹ, texnikanıǹ, ilim menen mádeniyattıǹ jetiskenlikleri, úlgili miynet tájiriybeleri kópshilikke taratılıp, qandayda bir aymaqtaǵı, úlkedegi elewli kemshiliklerdiǹ beti ashıladı. Bul ushın ádebiy bayanlaw sheberligi menen siyasiy jıynaqlawdı juwmaqlaw sheberligi áhmiyetli bolıp tabıladı.
Maqalalardı shártli túrde direktivlik, úgit-násiyatlıq, problemalıq, metodikalıq (tájiriybe talqılaytuǵın), kritikalıq (áshkaralaytuǵın) dep bóliwge boladı.
Direktivalıq maqala. Kóbinese gazetada bas maqala yamasa ekinshi maqala retinde keledi. Bul maqalalar basshılıq baǵıt beriwi, minez-qulıqtıǹ tiykarǵı baǵıtın belgilewi tiyis. Bas maqala menen onnan keyingi maqala jay gápler emes, shamalaw emes, al siyasiy nusqaw, direktiva. Máselen, ǵárezsiz mámleketimiz siyasatında milliy ideologiyanı adamlar sanasına siǹdiriw, bazar ekonomikasına ótiw tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul boyınsha bir neshe qararlar, nızamlar, pármanlar shıǵarıldı, koncepciyalar dúzildi. Direktivalıq maqalada mine sonday jaǹalıqlardı puqaralarǵa keǹirek túsindirip, durıs baǵdar kórsetedi. Máselen, milliy ideologiya tuwralı gazetalarımızda kóp jazadı: ²Milliy ideologiya-dáwir talabı², ²Milliy ǵárezsizlik ideologiyası². Mine, bulardıǹ bárine direktivalıq anıqlama berildi.
Bunday maqalanıǹ dál adresi sol máseleniǹ sheshiliwine baylanıslı adamlardıǹ belgili bir toparına aytılǵan, alǵa qoyılǵan minnetlerdi jaqsılap sheshiwdi táminleytuǵın, konkret sharaları belgilengen, bul arnalǵan faktler menen qubılıslarǵa dál tallaw beriwi tiyis.
Bas maqalalar úgit-násiyatlıq hám jalpı siyasiy sıpatta boladı yamasa jergilikli aktual temaǵa arnaladı, usıǵan baylanıslı bulardı shártli túrde alıp, úsh túrge: jalpı siyasiy, násiyatlıq hám operativlik dep bólemiz.
Úgit-násiyatlıq maqalalar. Úgit - násiyat maqalalardıǹ minneti jámiyet siyasatın tereǹ túsindiriw. Bunda joqarı ideyalıq, ilimiy tallaw, temanı sheshiwge dóretiwshilik penen qaraw, dogmatizm menen jasalmalılıqtıǹ bolmawı talap etiledi. Joqarıda aytıp ótkendey bazar ekanomikasına ótiw dáwirinde milliy ideologiya adamlarǵa júdá zárúrlik tuwdıradı. Sol sebepli baspa sóz betlerinde milliy ideologiya jóninde direktivalıq maqalalar kóp jazıladı.
Sonıǹ menen birge bul temada propagandalıq maqalalarda tez - tezden jarıq kórdi. ²Milliy ideologiyanı adamlar sanasına siǹdireyik² degendey shaqırıq súreǹler astında propagandalıq maqalalar dóredi.
Propagandalıq maqalanıǹ kúshi onıǹ isenimliliginde. Bul maqalalar mısallar hám faktler menen tolı boladı. Bunda durıs faktler menen birge kemshilik tuwralı aytılatuǵın mısallar da paydalanadı. Bul jaǵdayda avtor shınlıqtıǹ keri jaǵın áshkaralawshı bolıp shıǵadı, olarǵa qarsı gúresedi.
Problemalıq maqalalar. Bular jergilikli gazetalarda jiyi ushırasadı. Bunda jámiyettiǹ bunnan bılay rawajlanıwına baylanıslı payda bolatuǵın máseleler bayanlanadı. Máselen, «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasınıǹ 20-iyul 2000- jıl 29 (7058 ) sanında M.Meretklıchevanıǹ «Bizge sabaqlıq kerek» maqalasında túrkmen tilinde oqıtılatuǵın mektepte mámleketlik til bolǵan qaraqalpaq tili hám ádebiyatı ushın sabaqlıqlar joq ekenligi aytılıp, kúnniǹ áhmiyetli mashqalalarına qoyadı hámde tiyisli orınlarǵa qulaq qaǵıs etedi. Usı kishkene maqalanıǹ ózi úlken máseleni kóteredi.
Geyde bunday maqalalardıǹ diskussiyalıq sıpatı boladı. Bularǵa turli kóz qaraslar, qandayda bir jaǵdayda jaqlawshı hám jaqlamawshı kóz qaraslar problemalardı sheshiwdiǹ jolların salıstırıp bayanlaydı.
Metodikalıq maqalalar. Belgili bir ortalıqta jumıs tájiriybesin úyreniw ushın jazılǵan maqalalardıǹ úlken tematikası boladı. Bular xalıq baslamasın, miynet aldıǹǵılarınıǹ, eǹ jaqsı shólkemlerdiǹ paydalı baslamaların keǹnen taratıwǵa járdemlesedi. Bul usıl jergilikli gazeta- jurnallarımızda kóp ushırasadı. Bir adamnıǹ yaki shólkemniǹ is tájiriybesin úlgi sıpatında kórsetiw t. b.
Kritikalıq maqalalar. Bunda asıra aytıwǵa jol bermey, kemshilikti qanday jollar menen sheshiwge bolatuǵının, jaǵdaydı dúzetiwde kórsetetuǵın kritikanıǹ durıs mánisin tabıw kerek.
Kritikanı aytqan waqıtta shártli túrde onı qalay sheshiwge bolatuǵının aytıw kerek. Maqalalarda hár qıylı usıllar keǹ paydalanıladı. Gey bir avtorlar bularǵa ocherktiǹ elementlerin engizedi, basqaları faktlik materialdı súwretleme túrinde bayanlaydı, úshinshiler áhmiyetli qaǵıydalardı dialogtıǹ járdemi menen ashadı.
Maqalanı jazıwda avtordıǹ tiykarǵı wazıypası sonnan ibarat, konkret fakt tiykarında bir temanı talqılawı tiyis. Bunda tiykarǵı wazıypa avtordıǹ jeke pikirine súyenip islenedi. Taǹlap alınǵan tema kúnniǹ áhmiyetindegi baslı máselege qaratılǵan bolıp, avtor faktlerdiǹ analizi tımsalında waqıyanıǹ rawajlanıw barısın baqlaydı, salıstıradı hám juwmaq jasaydı. Negizinen maqala kóbinese gazeta betlerinde jarıq kóredi. Onıǹ teması hár qıylı bolıwı múmkin. Mısalı: ekonomikaǵa, siyasatqa, awıl xojalıǵına, óndiriske, mádeniyatqa baylanıslı bolıp, sol tarawdaǵı kemshiliklerdi yamasa jetiskenliklerdi talqılap óz pikiri menen tolıqtırıp sáwlelendiredi.
Maqalada anıq dál, faktke súyeniwi, waqıyanıǹ analizleniwi, avtordıǹ pikiriniǹ bolıwı, jámiyetshilikke soraw taslanıwı menen ayrıqsha áhmiyetke iye.