13-Mavzu: Institutsionalizm yo’nalishini mohiyati va axamiyati Institutsionalizmning kelib chiqishi va undagi yangi rahnamolar

Veblenning hissasi
Umumiy qaraganda noortodoksal iqtisodiy nazariya va Veblenning o’ziga xosligi tez tez iqtisodiy fikrlar tarixidagi kitoblardan tushirib qoldiriladi, balki buning sababi, ular zamonaviy ortodoksal iqtisodiy nazariyaga juda oz yo’nalgan-ligidir. Veblen ortodoksal iqtisodiy nazariyaga tanqidiy yondoshgan u eng yetilgan bayonotlarni iqtisodchilar Alfred Marshaldan olgan. U tizimni parchalashni xohla-di chunki tizim yondoshishlarini boshidan xato bo’lgan deb hisobladi. Veblen ortodoksal nazariya yondoshishda atomistik bo’lganligini ta’kidlaydi, iqtisodiyotni tushunishga harakat birinchi tahlil va uning qismlarini, ro’zg’or xarajatlari va firmani tushuninsh jarayoniga o’xshaydi. Lekin qismlar yig’indisi butundan farq qiladi; Veblen haqiqiy yondoshish madaniyat, jamiyat va iqtisodiyotning bosqich-laridan boshlanishi kerakligi haqida bahslashdi. Natijada ba’zi odamlar Veblenning iqtisodchi emas balki sotsiolistligini aytishdi, noaniq ijtimoiy bilimlar ba’zi iqtisod-chilarga oddiy ma’no anglatadi. Veblenning bu qarashlari iqtisodchilarnikidan boshqacharoq edi, oxiriga kelib uning yo’nalishi va uning hissasi bir biriga uyg’un edi. Veblen nazariyalaridan biri xuddi shunday biz uni tushuna olmaymiz, biz iqtisodiyotni aytamizki, iqtisodiy xatti harakatni ajratish uning boshqa harakat-laridan tez harakatlanadi. Shu sababli Veblen haqiqatda ijtimoiy fanlarning qo’shilishini maslahat bergan.
Veblen ortodoksal nazariyachilar bilan muammolarning bir xil to’plamiga qiziqmagan. U fikrlar ko’nikmasi orqali tuzilgan institutsion tuzilish rivojla-nishini tushunishga qiziqdi, u bizning iqtisodiy harakatlarimizga yo’l ko’rsatdi. Bundan ma’lum bo’ladiki, Veblenning hissasi bilan ortodoksal nazariya bir birini to’ldiruvchi hisoblanadi. Qanday bo’lsa ham, bir safar Veblenning institutsion tizimni o’zgartirishi tushunildi, ko’proq cheklashning yechimi va ortodoksal nazariya orqali yo’nalgan katta bo’lmagan muammolar taxminlarning har xil to’plamiga hozirda iqtisodchilar tomonidan ishlatilayotgan qoidalarga muhtoj bo’ldi. U quyidagi fikrida qat’iy turdi, iqtisodchilar evolyutsion yondoshuvlardan foydalanishlari kerak, va uning tabiiy, me’yoriy va muvozanatlashgan teleologik tushunchalarini tushirib qoldirish kerak; boshqa ijtimoiy fanlar bilan birlashishi kerak, uning tizimdagi farazining ochiq ifoda etilmaganligi uning tahlillarini ko’proq haqiqiy emas deb topadi va natija bermaydigan, deduktiv yondoshishini ko’proq dalil topish va statistik ishni unga ilova qilish kerak.
Veblen iqtisodiyotda ko’plab kamchiliklar topdi, lekin u taklif qilgan muqobil-liklar foydali emas edi. U osonlikcha ko’zga tashlanadigan faraz bilan model yarata olmadi va mantiqiy faraz ustiga qurilgan faraz tushunarli xulosalarni boshqardi. U ortodoksal nazariyani gedonizm uchun ishlatishi keyinchalik psixologlar tomonidan rad etildi.