13-mavzu. O'simliklarning gullash va changlanishini o'rganish

Dixogamiya - bu bita gulda changchi va
urug‘chilarning bir vaqtda yetilmasligidir. Кo‘pchilik
sharoitlarda changchi oldin yetiladi. Bunday holatni 
labguldoshlarda, butguldoshlarda, ituzumdoshlarda 
kuzatish mumkin.Geterostiliya - bir turga kiruvchi 
o‘simlikning har xil uzunlikdagi changchi va 
urug‘chilarni hosil qilishiga aytiladi. Masalan: grechixa, 
xina daraxtida. Changning unish qobiliyatini saqlashi
turli o‘simliklarda turlichadir.

Masalan: Shoyigulning changchisi 60-65 kun, optimal
sharoitda saqlansa 140 kundan keyin ham una oladi. 
Lola, pion changchi 65 - 150 kun, smorodinada 35 -117, 
olma, nokda 70 - 210, olchada 30 - 100, olxo‘rida 180-
220, kungaboqar 100 kun palma changchi 10 yil hayotini 
saqlay oladi. G‘allaguldoshlar oilasi vakillari 2 kun, 
makkajo‘xorida 1 - 2 kun, grechixada 7-10 kun, changshi 
aniqlangan.

---

---


Gibridlash -deb turli tur, navdagi o‘simliklarni 
chatishtirish asosida olingan naslga aytiladi. Gibrid 
urug‘dan o‘stirilgan o‘simliklar gibrid o‘simlik deyiladi. 
Gibrid o‘simliklarni tabiiy va sun’iy yo‘l bilan hosil
qilishi mumkin. Tabiiy gibridlash o‘simliklarning tabiiy 
chatishishi asosida ro‘y bersa, sun’iy chatishtirish inson
faoliyati ishtirokida amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda
sun’iy chatishtirish

asosida 100 lab madaniy o‘simliklar yaratilgan. 
Urug‘lanish jarayoni, gulli o‘simliklarda murakkab 
jarayonlar qatoriga kirib changlanish jarayonidan keyin
ro‘y beradi. Otalanish jarayoni erkak va urg‘ochi 
gametalarining bir biri bilan qo‘shilishi asosida
zigotani hosil qilish bilan tugallanadi. Changning 
unishi otalanishgacha bo‘lgan muhim jarayon 
hisoblanadi. 

---


Urug‘chi tumshuqchasi changni qabul qilishga
tayyorlanib o‘zidan maxsus suyuqlik ajratib chiqaradi.
Bu yopishqoq suyuqlik changni faqat tutib qolmasdan 
chang unishini tezlashtirib, uni namlab unishga majbur 
qiladi. Ekzina qavatidan chang ichiga kirgan namlik 
intinani tumshuqchadan urug‘chi trubkasiga o‘sib 
kiritadi.Chang trubkasida harakatlanayotgan generativ 
hujayra 2 ta spermiya hosil qiladi. Chang nayining 
uzunligi ayrim o‘simliklarda 25 - 35 sm tashkil qilsa, 
ayrim o‘simliklarda 1 smgacha bo‘ladi. Chang nayining
o‘sish tezligi har xildir. Masalan: makkajo‘xorida 6,25 
mm/s, gulsafsarda 4 mm/s, qoqio‘tda esa 35 
mm/s.Changlanish jarayonida onalik tugunchasiga 
ba’zan 1 ta, ba’zan cheksiz miqdorda

chang o‘sib kiradi. Agar gul 1 ta urug‘ kurtak hosil qilsa 1
ta chang, ko‘p urug‘ kurtak hosil qilsa ko‘p chang o‘sib 
kiradi.

---


Urug‘ kurtakka yetib kelgan chang nayi urug‘kutrak 
qopchasida yorilib 2 ta sperma hosil qiladi. Bu
spermaning bittasi tuxum hujayrani otalantirsa, 
ikkinchisi markaziy hujayrani otalantirardi. Bu hodisa
bir vaqtning o‘zida parallel ro‘y beradi. Shuning uchun 
bu jarayon qo‘sh urug‘lanish jarayoni deyiladi. Bu jarayon 
yopiq urug‘li o‘simliklar uchun xos bo‘lib boshqa 
o‘simliklarda kuzatilmaydi. Tumshuqchaga tushgan
changning urug‘ kurtakka yetib borishi turlicha 
bo‘ladi. Masalan: qoqio‘tda 15-45 minut, zubturumda
3-4 soat, guruchda 12-14 soat, qayinda bir necha oy, 
emanda 12-14 oy gacha boradi. O’simliklarning ko'plab 
tasniflari mavjud, ammo ularning asosiylaridan biri
changlanish xususiyatiga asoslangan. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, ekinlar bir nechta katta
guruhlarga bo'linadi: shamol bilan changlanadigan,
hayvonlar tomonidan changlanadigan (asosan
hasharotlar, shuning uchun biz bunday o'simliklarni 
hasharotlar bilan changlanadigan deb ataymiz) va suv 
(gidrofiliya, u tez-tez kuzatilmaydi, shuning uchun u
hisobga olinmaydi).

---


Shamol bilan changlanadigan o'simliklar nima ekanligini 
bilish uchun avval har bir guruhning xususiyatlari va 
farqlarini tushunishingiz kerak.O'simliklar, biz
hozirgina bilib olganimizdek, shamol va hasharotlar 
tomonidan changlaishi mumkin. Shamol bilan
changlanadigan ekinlar, ularning belgilari Dastlab,
ushbu guruhga kiradigan o'simliklar (ular anemofil
deb ham ataladi), ba'zi holatlarda, hasharotlar
tomonidan changlanishi mumkin, garchi bu kamdan-
kam hollarda bo'lsa. Bunday o'simliklar ko'plab kichik 
novdalar bilan bir qatorda ular ishlab chiqarishga
qodir ekanliklari bilan ajralib turadi ko‘pmiqdorda 
polen (har bir namuna bir necha million polen
donasini hosil qiladi). Ko'pgina ekinlarda (tut va findiq 
kabi) gul shakllanishi barglar ochilishidan oldin

ham boshlanadi. 

---


Gullarning o'zi ko'pincha sezilmaydi va kichik
gulzorlarda to'planadi. Masalan, vahima uchun bu
murakkab spikeletdir. Gullashda ko'plab yengil va
mayda polen donalari hosil bo'ladi. Eslatma! Odatda, 
shamol bilan changlanadigan ekinlar guruh bo'lib
o'sadi. Bundan tashqari, to shamol bilan
changlanadigan o'simliklar nafaqat daraxtlarni (qayin,
olxo'ri va boshqalarni), balki o'tlarni (chakalak, 
timoti) va butalarni ham o'z ichiga oladi.

Hasharotlar changlanadigan ekinlar Ushbu 
o'simliklarning o'ziga xos xususiyati (aytmoqchi, ular 
entomofil deb ham ataladi) barglar paydo bo'lgandan 
keyin gullashidir. Bu erda harorat sharoitlari muhim rol
o'ynaydi: harorat ko'tarilganda hasharotlar paydo
bo'lib, polenni olib yuradi. Bundan tashqari, barcha 
hasharotlar hanglanadigan ekinlarning nektarlari bor. 

---


Anemofil kulturalarning anterlari gullardan
tashqarida olib boriladi. Pistilkalar dog'lari katta va
"mo'rt" bo'lib, bu havoda uchib yuradigan chang 
zarralarini ushlashga imkon beradi. Bundan tashqari,
bunday o'simliklar maxsus moslashishga ega, shuning
uchun polen behuda sarf qilinmaydi, aksincha uning 
turlarining boshqa vakillarining tamg'alariga 
tushadi.Endi shamol bilan changlanadigan ekinlarning 
o'ziga xos xususiyatlari bilan batafsilroq tanishib 
chiqamiz.Anemofil o'simliklarning xususiyatlari Ushbu 
guruhning barcha vakillari quyidagi belgilar bilan 
tavsiflanadi: ko'zga tashlanmaydigan yoki ko'zga
tashlanmaydigan gullar (ular hasharotlarni jalb 
qilmasligi kerakligi sababli); kichik va quruq polen 
donalari; 

anterlar osilgan katta uzunlikdagi iplar. 

Endi batafsilroq. asosiy xususiyati shamol bilan
changlanadigan barcha ekinlarning - bu gullarning
yoqimsizligi, nektar, hid va yorqin ranglar yo'qligida 
namoyon bo'ladi 

---


Shu bilan birga, ko'p miqdorda rivojlanadigan polen
donalari hajmi jihatidan juda kichik: bitta chang 
donasining og'irligi o'rtacha 0,000001 mg. Mana bir 
kichik taqqoslash: bir oshqovoq changining zarrasi - 
asalarilar tomonidan changlanadigan o'simlikning 
og'irligi ming baravar ko'p, ya'ni taxminan 0,001 mg. 
Faqat ot kashtan inflorescences 42 million don hosil
qilish imkoniyatiga ega, javdar inflorescence esa o'n
baravar kam (4 million 200 ming). Anemofil
o'simliklar changlanishining o'ziga xos xususiyatlarini
uning yopishqoqlikdan butunlay mahrum bo'lganligi, 
ko'pincha tekis yuzaga ega bo'lishiga ham bog'lash
mumkin.Eslatma! Shamol bilan changlanadigan
ekinlarda nektar yo'q, lekin ularga changni yutuvchi 
hasharotlar tez-tez tashrif buyurishadi. Biroq, bunday 
hasharotlar vektor sifatida faqat kichik rol o'ynaydi.

---

Shamolni changlatish jarayoni 

Changning chang bilan tarqalishini boshqariladigan
jarayon deb hisoblash qiyin. Shuning uchun,
donalarning o'zlarining ullarining tamg'alariga
tushishi ehtimoli juda yuqori. Ma'lumki, o'z-o'zini
changlatish bunday o'simliklar uchun keraksizdir,
shuning uchun gullar bunga to'sqinlik qiladigan turli
xil moslashuvlarni keng rivojlantirdilar. Shunday qilib, 
ko'pincha stigmalar va anterlar bir vaqtning o'zida
pishmaydi. Xuddi shu sababga ko'ra, shamol bilan 
changlanadigan ba'zi ekinlarda ikki rangli gullar 
mavjud.Bahor, ayniqsa aprel va may oyining birinchi 
yarmi o'simliklarning ekologik tadqiqotlari uchun juda 
mos vaqt. Qishdan yozgacha o'tish davrida bo'lgan 
ushbu davrda siz turli xil tabiat hodisalarini
ko'rishingiz mumkin, bundan tashqari biz
yashaydigan Rossiyaning markazida barcha jarayonlar
shu qadar tez o'tadiki, ularning aksariyati rivojlanish 
jarayonida, ba'zan esa hatto boshidanoq kuzatilishi