13-Mavzu: O‘z mahsulotini reklama qilish yo‘llari

---

13-Mavzu: O‘z mahsulotini reklama qilish yo‘llari. 
Reja: 
1. Reklama tushunchasi va markrtingda reklamaning mohiyati 
2. Reklama turlari va qo’llanilish usullari. 
3. Reklama faoliyatini tashkil etish. 
1. Reklama tushunchasi va markrtingda reklamaning mohiyati 
Reklama ingliz tilidan olingan bo‘lib, “qichqirmoq” ma’nosini anglatadi. 
Reklama faoliyati insoniyat tarixida oldi-berdi jarayonlarining boshlanishi bilan tarkib topgan desak 
noto‘g‘ri bo‘lmasa kerak. 
Reklama faoliyatining kelib chiqish tarixi qadimga borib taqaladi. Eng qadim davrlarda kurash 
tushuvchi polvonlarni davrada va boshqa joylarda ularning janglari haqida jar solib gapirganlar. 
Reklamaning yana boshqa bir ko‘rinishi bu tamg‘a bo‘lgan, sotuvchilar ularni o‘z tovarlariga 
bosganlar. Masalan, o‘sha davrlarda sotuvchi va savdogarlar tovar sifatini tekshira turib, tamg‘a 
qo‘yganlar. 
Reklama AQSHda eng katta ravnaqqa erishdi. Benejamin Franklin Amerika reklamasining otasi 
hisoblanadi. U 1728-yilda Amerika ro‘znomalari orasida eng katta nusxa va eng ko‘p hajmdagi 
reklama e’lonlariga erishdi. Hozirgi vaqtgacha reklama faoliyatining rivojlanishiga bir necha omillar 
ta’sir qildi, bularga: 
– birinchidan, sanoat ishlab chiqarish jarayonida qo‘l mehnatidan foydalanish tugatildi, buning 
natijasida tovarlar bozorda ko‘payishiga olib keldi; 
– ikkinchidan, suv yo‘llari, shosse va oddiy yo‘llar chorrahalarning yaratilishi natijasida tovarlar va 
reklama vositalarining boshqa joylarga yetkazish imkoniyati yaratildi; 
– uchinchidan, mamlakat miqyosida kiritilgan majburiy boshlang‘ich ta’lim savodxonlik darajasini 
oshirdi, ro‘znomalar va jurnallar chiqarishning o‘sishiga yordam berdi. Radioning keyingi paytda, 
televideniyening kashf etilishi reklama faoliyatida kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi. 
Reklamaning bozordagi sotuvchi va xaridorlar hamda tovar va xizmatlarning keskin raqobatchilar 
bilan aloqasi quyidagi tushunchani shakllantiradi: 
“Reklama – reklama beruvchi tomonidan tarqatilgan ma’lumotlarning har xil matnlarini, u 
foydalangan tahlil yoki boshqa vositalardan qat’i nazar, shu jumladan, bosma, nashr qilish yo‘li bilan, 
efirga uzatish yo‘li bilan iste’molchilarni ommaviy o‘rganish, foydalanish yoki yetkazish maqsadida 
uchinchi shaxslarga nisbatan reklama beruvchi to‘g‘risida uning tovarlari, ularning xususiyat, ishlab 
chiqarish sharoitlari va boshqa holatlar to‘g‘risida, shu maqsadlarning reklama beruvchi uning 
tovarlarga bo‘lgan qiziqishini shakllantirishga yoki ushlab turishga xizmat qiluvchi, bozorda ularni 
raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan harakatga aytiladiReklama talabga ega bo‘lmagan 
tovarlarni sotilishini tezlashtirish uchun ishlatilgan. Bozorning shakllanishida boshlangan yangi 
jarayon reklamadan foydalanish va rivojlanishida o‘ziga xos yangi yo‘llarini talab qiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o‘tishining dastlabki bosqichlarida reklama aholini 
import tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini, jumladan, elektron hisoblash va orgtexnikalar, bank, birja, 
sug‘urta kompaniyalari xizmatlari, mamlakatda va uning tashqarisida biznes maktablarida o‘qitish, 
biznes bo‘yicha o‘quv-metodik qo‘llanmalar to‘g‘risida barcha ommaviy axborot vositalarida aholiga 
ma’lumotlarni yetkazishdan iborat edi. 
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan reklamaning iqtisodiy roli ham ortib boradi. Reklama 
tufayli xaridor tanlashda qaysidir tovarga xohishini bildiradi, shu bilan u oldi-sotdi jarayoni, moliyaviy 

---

mablag‘larni aylanishini tezlashtiradi. To‘g‘ri tashkil qilingan reklama axborot faoliyati bozor 
sharoitlarida nafaqat butun iqtisodiy tizimga balki tarmoq, korxona ayrim iste’molchiga ham ta’sir 
qiladi. Bunda reklamaning ta’siri ham ijobiy, ham salbiy tomonlari mavjudligi tabiiy holdir. 
Reklama faoliyatini tashkil qilish tadbirkorlik faoliyatida talabni ko‘paytirishga, ushlab turishga yoki 
barqarorlashtirishga yordam beradi. Hayot darajasini ko‘tarish uchun rag‘batlantiradi. 
Reklama faoliyatining asosiy vazifasi bu tovarlar va xizmatlarni kerakli joyda va kerakli vaqtda, kerakli 
iste’molchiga yetkazib berishdan iboratdir. U faqatgina tovar va xizmatlarni iste’molchiga yetkazib 
berish vositasi bo‘lishi kerak. Reklama amaliyotida shuni esda tutish lozim: reklama muvaffaqiyat 
qozonishi uchun u to‘g‘ri, haqiqatga mos bo‘lishi, reklama qilinayotgan tovarning haqiqatdan ega 
bo‘lgan sifatlarini ko‘rsatishi kerak. Noinsof reklama balki shovqin ko‘tarishi mumkin va ma’lum 
muvaffaqiyat olib kelishi mumkin, lekin bu muvaffaqiyatdek vaqtinchalik ko‘rinishi mumkin, aslida 
esa tadbirkorning bozordan chiqib ketishini tezlashtiradi. 
Reklama faoliyati ushbu sohaning asoslarini chuqur bilishni talab qiladi. Shu bilan bir vaqtda hozirgi 
milliy reklamalar ko‘pincha tajribali mutaxassislarni va xodimlarni ishtirokisiz tashkil qilinayotganligi 
sababli boshqa xorijiy reklamalardan keskin ajralib turadi. Ushbu fikrimizni isboti sifatida, gazeta, 
jurnal, radio, televideniyadagi reklama e’lonlari misol bo‘la oladi. 
Chet elda reklama materiallarini barpo qilish asosida yotadigan asosiy tamoyillar quyidagicha: 
– har qanday reklama toza, to‘g‘ri va haqiqiy bo‘lishi kerak; 
– har qanday reklama jamiyat oldida javobgarlik hissi bilan tashkil qilinishi va sof raqobat 
tamoyillariga javob berishi kerak; 
– hech qaysi reklama reklamaga bo‘lgan iste’molchilar ishonchiga putur yetkazishi mumkin emas. 
Bizning mamlakatimizda ham tovar va xizmatlarning reklama qilishda ushbu asosiy tamoyillarni 
qo‘llash o‘rinlidir. 
Reklamani yorituvchilar shuni esda tutishlari kerakki, “Reklama o‘zo‘- o’zidan tovarlarni past sifatini 
kompensatsiya qila olmaydi. Bundan tashqari bunday reklamasifatsiz tovarlarga bo‘lgan salbiy 
qarashni kuchaytirishi mumkin, chunki ko‘pchilik xaridorlar reklama ta’sirida uni sotib oladilar va 
yomon taassurot aholi o‘rtasida tarqalishi mumkin”. 
Ana shunday holatda reklama ta’sirida ushbu mahsulotga nisbatan va reklamaga nisbatan 
iste’molchilarda salbiy tasavvur hosil bo‘ladi, bunday holat tadbirkor uchun yaxshi natijalarni olib 
kelmaydi. Mahsulotni ishlab chiqarishdan uni realizatsiyasigacha bo‘lgan hamma bosqichlar reklama 
ta’sirining faol dasturi sifatida mujassamlashtirilgan bo‘lishi kerak. 
Marketing faoliyati davomida asosiy iste’molchilar talablarini batafsil va to‘la o‘rganishni, ushbu 
talabni qondirish, sotishning jarayonini o‘stirish va tadbirkorlik faoliyatida umumiy samaradorligini 
oshirish maqsadida talabni shakllantirish va rag‘batlantirishni hal qilishni ko‘zda tutadi. Ushbu 
maqsadga, birinchi navbatda, kommunikatsion siyosat deb nomlangan tizim javob beradi, reklama 
uning tarkibiga bozorga ta’sir qiluvchi kompleks choralar sifatida kiradi. Xorijiy marketologlarning 
fikricha, bozorda talabni shakllantiruvchi va rag‘batlantiruvchi tadbirlar tizimining asosiy elementlari 
quyidagilardan iborat: 
1. Reklama. 
2. Rag‘batlantirish vositalari. 
3. Targ‘ibot-tashviqot. 
Reklama muhim elementlaridan biri bo‘lib, sotishni rag‘batlantirish vositasi, servis siyosati, to‘g‘ridan 
to‘g‘ri va shaxsiy sotishlar, ko‘rgazmalar va yarmarkalarda ishtirok etish, tovar belgisi, o‘rash-joylash, 
ishlab chiqa ruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida shaxsiy munosabatlarning shakllanishi, ommaviy 
axborot vositalari bilan ishlash va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
“Reklama – moliyaviy mablag‘ bilan ta’minlash manbasi aniq ko‘rsatish bilan pullik axborot tarqatish 
vositalari vositachiligi orqali amalga oshiriladigan kommunikatsiyaning shaxsiy bo‘lmagan shakllarini 

---

namoyon qiladi”. 
“Reklama – bu tovar yoki tadbirkor faoliyati tovarining iste’mol xususiyatlarini 
tijorat tashviqoti, tadbirkorning bo‘lajak xaridorlarni xaridga faol tayyorlovchi faoliyati fazilatlari 
haqidagi axborotlarning ishontiruvchi vositasidir”. 
Hozirgi sharoitda boshqa ko‘plab reklama ta’riflari ham mavjud. Ularning barchasi bo‘lajak 
iste’molchilarning shakllanishini ta’minlovchi, tadbirkor va tovar haqidagi axborotlar kabi elementlar 
bilan birlashtirilgandir.