13-Mavzu: XVI-XIX asrlarda Markaziy Osiyoda fanning ahvoli

Maktab va madrassa ta’limi
XVI-XIX asrning birinchi yarmida O'rta Osiyo xonliklari va Buxoro amirligining xalq ta'limi, fan va madaniyati haqida gap borganda shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalarida va birinchi navbatda madaniyat va mafkurada islom dini g'oyasi markaziy o'rinni egallar edi. O'z boshlang'ich nuqtasini X-XII asrlardan e'tiboran olgan so'fiylik tariqati naqshbandiylik g'oyasi bilan uyg'unligi negizida XV asrga kelib eng yuksak cho'qqiga ko'tariladi, u to XX asrdagi siyosiy to'lqin va larzalar davriga qadar jamiyat taraqqiyotining borishida jiddiy rol o'ynaydi. XVI asrning ikkinchi yarmidan e'tiboran Jo'ybor shayxlar nomi bilan tarixga kirgan din pesh-volari yuqori mavqeyiga ega bo'ladilar. Bu davrning nomdor Jo'ybor shayxlaridan Xo'ja Muhammad Islom (1493-yil atroflari-1563), Hoji Jaloliddin Kosoniy (1549-yilda vafot etgan), u tarixda Mahdumi A'zam nomi bilan mashhur edi; Xo'ja Sa'ad (1531­32-1589); Xo'ja Tojiddin Hasan (1547-1646); Xo'ja Abdurahim (1575-1628-29) va boshqalar bo'lib naqshbandiylik tariqatining atoqli namoyandalari bo'lganlar. Davlatni boshqarish ishlarida ruhoniylar faol qatnashganlar, hukmdorlar din arboblariga katta mansablar va huquqlar berganlar. Buxoro hukmdorlari hatto o'zlarini «Musulmon amirlari» deb e'lon qilganlar. Mamlakat va davlat ahamiyatiga molik barcha ishlar, o'zga mamlakatlarga qarshi olib borilgan urushlar ruhoniylarning maslahati va fatvosi bilan e'lon qilingan. Ayni zamonda din ham xonlarni qo'llab-quvvatlagan, Olloh va Qur'on nomidan ularga katta va cheklanmagan huquqlar bergan. Masalan, Amir Nasrullo (1826­1860 )ning Qo'qon xonligini 1842-yili bosib olishi bunga dalil bo'la oladi. Yoki amir Shohmurod Olloh irodasini bajo keltirishni qizg'in namoyish qilgani va davlatda Islomning ravnaq topishiga g'amxo'rlik ko'rsatgani uchun «begunoh amir» nomini olgan. Darvoqe Shohmurod naqshbandiylar darvesh jamoasining a'zosi va o'sha davrda shu jamoaning boshlig'i bo'lgan shayx Safarning muridi bo'lgan.
Ruhoniylarning ta'siri va rahnamoligida o'z davrining mulkdorlari va xudojo'y kishilari mablag'lari hisobiga qabristonlar obod qilinar, u yerlarga boradigan yo'llar, ko'priklar ta'mirlanar va qabristonlarga yaqin joylarda masjidlar va madrasalar qurilardi. Naqshbandiylar ta'limotining asoschisi Bahovud-din Naqshbandning Buxorodan 12 kilometrlar chamasi narida joylashgan qabri to oktabr to'ntarishiga qadar ham musulmon dunyosi xalqlari o'rtasida mashhur qadamjoy bo'lgan. Bu yerda har chorshanba kuni Buxoro shahridan va boshqa uzoq-uzoq yurtlardan musulmonlar bozorga va an'anaga aylanib qolgan «gul bayrami»ga to'planganlar. Qur'oni Karimdan tilovatlar qi-lib nomozlar o'qiganlar.
Amirlar bu qadamjoni haftada bir marta albatta ziyorat qilishni odat tusiga kiritganlar, hojilar, jamoa arboblariga sovg'a-salomlar va tangalar hadya qilganlar.
Buxoro amirligi, Qo'qon va Xiva xonliklarida xalq ta'limining tuzilishi va faoliyati deyarli bir xil bo'lgan. Ularda madrasalar, maktablar va qoriqxonalar mavjud edi. Madrasalar musulmon oliy o'quv yurtlari hisoblangan. Maktablar masjidlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Xonlar o'rtasida xonzoda va zodagonlarning bolalarini o'qitish uchun maxsus maktab bor edi. Masalan, «Ansob as-solatin va tavorixi al-havoqin» nom-li asarda yozilishcha, «Musulmonqul mingboshining buyrug'i bilan yosh Xudoyorxon va qipchoqlar bolalarini o'qitish uchun o'rdada maktab qurilib, unga maktabdor etib Mullo So-diq tayinlangan»¹.
Lekin bu maktab hozir Qo'qonda mavjud bo'lgan Xudoyor­xon o'rdasida emas, balki 1845-yilda bo'lgan xon o'rdasida joy-lashgan edi. Keyinchalik bu o'rda buzilib ketgan.
Odatda, maktablarda asosan o'qish va yozish, arifmetika va adabiyot o'qitilar edi. Qorixonalarda esa asosan ko'zi ojizlar o'qib, Qur'on, doston va she'r-u g'azallar yodlar edilar. Maktablar qizlar uchun alohida, o'g'il bolalar uchun alohida bo'lgan. Masalan, mashhur shoira Dilshod Qo'qonda maktab ochgan. U o'zining maktabdorlik faoliyati haqida bunday deb yozgan edi: «Me-ning suhbatdoshlarim va dugonalarim aqlli qizlar va iste'dodli shoiralar edi. Ellik bir yil davomida men maktabdorlik qildim va yiliga o'rtacha 20 tadan 30 tagacha o'quvchilarim bo'lib, sakkiz yuz to'qsonta qizlarning savodini chiqardim, bulardan deyarli chorak qismi she'riyatga qobiliyatli bo'lib, shoira va o'z davrining aqlli va dono odamlari edi».
Qo'qon shahrida boshqa shaharlarga nisbatan maktablar soni ko'proq bo'lgan. Bu esa qo'qonliklarning aksariyat ko'pchiligi savodli bo'lib, o'qish va yozishga usta bo'lganligidan dalolat beradi.
O'qituvchilar o'z uylarida ochgan xususiy maktablaridan tash-qari barcha o'quv yurtlari, turli shaxs va tashkilotlar tomonidan xayriya qilingan vaqflardan tushadigan daromad hisobiga ishlar edi. Ularning odatida masjidlar birinchi o'rinda turardi, chunki deyarli barcha masjidlarda maktablar ochilgan.
1841-yilgi ma'lumotlarga qaraganda, Qo'qon shahridagi xonning asosiy madrasasida 1000 ta mulla o'qigan. Bu madrasani ikkita bosh mudarris boshqargan: Eshon Mavloniy va Mahzumi Buxoriy. Bular hurmatli insonlar bo'lib, katta ilmga ega edilar.
Madrasalar Qo'qon xonligining boshqa shaharlarida ham bor edi, ammo ular Qo'qondagidek salobatli va katta emasdi. O'qishni bitirganlarning ayrimlari bilimini takomillashtirish va oshirish uchun Buxoro va Samarqand madrasalariga ham borib o'qishardi.
Har bir maktabdor domlaning ham o'zicha o'qitish usul-lari bo'lgan. Ularning ba'zilari bolalarning yosh xususiyat-lariga alohida e'tibor bergan holda kichik yoshdagi o'quvchilarga husnixat va og'zaki hisobni o'rgatsa, katta yoshdagi o'quvchilarga esa Qur'onning oyat va suralaridan tashqari fors, arab, turkiy tillarda yozilgan o'nlab hayotiy kitoblarni ham o'qishni o'rgatar edi.
Demak, dastlabki boshlang'ich ta'limdan so'ng Qur'on xatm qilinib, «Chor kitob», keyin esa «So'fi Olloyor» ibtido qilingan. So'ngra «Kalila v a Dimna», «Qobusnoma» singari donishmandlik ruhidagi kitoblar o'qitilgan. O'quvchilarga «Odobnoma» dasturlari asosida dars berilgan. Xalq og'zida yurgan axloqiy, falsafiy ruhdagi maqollar, masallar, majmualar, rivoyatlar, hikoyatlardan esa tarbiya vositasi sifatida foydalanilgan.
Madrasalarda o'quv dasturi asosan uch bosqichda: bosh-lang'ich (adno), o'rta (avsat) va yuqori (a'lo) bosqichlarda olib borilib, unda uchta til (arab, fors va turkiy) mukammal o'rgatilgan. Madrasalarda Qur'on ilmi (o'qish usullari, qiroat, tavsif), fiqh (shariat qonunlari), xandasa, ilmi nujum, axloq, falsafa, mantiq, adabiyot, jo'g'rofiya, tarix, tabobat fanlari o'qitilgan. Talabalar arab va fors tillari orqali Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr», Hofiz Sheroziy devoni, Mirzo Abdulqodir Bedil devoni, Mir Alisher Navoiyning «Chor devon»i, Fuzuliy g'azaliyoti hamda sharqda milliy ta'lim sohasida darslik va qo'llanma sifatida foydalanib kelinayotgan «Maslak ul-muttaqin», «Avvali ilm», «Mu'zi Vazanjoniy», «Avomil», «Harakat», «Qofiya», «Sharqi muloyi Jomiy», «Risolai Shamsiya» kabi risolalar bilan tanishish imkoniga ham ega bo'lganlar. Bu esa madrasalarda ta'lim jarayonida badiiy adabiyotning mumtoz namunalari keng o'rin o^^igim, dunyoni, tаfаkkurni shakllantirish borаsidа bаdiiy аsаrlаrgа alohida ahamiyat berilganligini ko'rsаtаdi.
Mаdrаsаlаrdа bilim olish mumkinligi, bu yerdа ham diniy, ham dunyoviy fаnlаr bo'yichа dunyogа tаnilgаn тМагткг, olimlаr bor bo'lgаnligi uchun ham Turkistondа turli mаmlаkаtlаrdаn ko'plаb tаlаbаlаr kelib o'qigаnlаr¹.
Qo'qon xonlаri dаvridа turli mаnsаblаrdа xizmat qilgаn Muhiddinxo'jа 1861-yili Qo'qondаgi mаdrаsаlаrdаn biridа o'qigаn. Keyinchalik u N.Likoshingа so'zlаb bergаnligigа qаrа-gаndа, mudаrrislаr tаlаbаlаrning mаdrаsаdаn tashqarigа chiqib mаishat qilgаnlаrini yoqtirmаgаn. Tаlаbаlаr vаqtlаrini ertаlаbdаn kechgаchа domlаlаrining tushuntirishlаrini eshitib, kitob o'qish vа hattotlik mаshqlаri bilаn o'tkаzаrdilаr.
Pаyshаnbа kunlаri domlаlаr uylаrigа ketganlаr, tаlаbаlаr esа bo'sh vаqtlаrini o'yinlаr biten bаnd etgаnlаr. Jumа kunlаri o'qish bo'lmаgаn. Tаlаbаlаr bа'zаn bozorgа borib mаddohlаrning hiko-ya vа diniy rivoyatlаrini eshitаr edilаr. Tаlаbаlаrning ko'pchiligi esа Qo'qon xoni borаdigаn vа olimlаr yig'ilаdigаn Jome' mаsjidigа borishni orzu qilgаnlаr. Bu yerdа jurim nаmozidаn ke-yin olimlаr biten birgаlikdа Qur'on vа shаriаt haqida munozаrа-lаr o'tkаzilgаn. Bundа ko'pteb mashhur din аrboblаri, olimlаr, yosh mutаxаssislаr ham mаdаniyat tаrаqqiyotidа biroz tushkun-lik yuz bergаn bo'lsаdа, аjdodlаrimiz: fаlsаfа, tаbiiy fаnlаr, tibbi-yotshunoslik, jo'g'rofiya, tarix, bаdiiy ijod vа аdаbiyotning bar­cha sohalаridа qаlаm tebrаtdilаr. Xiva xonligidа XVII аsrdа ro'y bergаn mаdаniy hayotdаgi tushkunlik Buxoro xonligidаgigа qаrаgаndа kuchliroq bo'^n. Bu shundа yaqqol ko'rhmdiki, Xorazmdа Аbulg'ozi Bahodir­xon xon bo'^n dаvr (1644-1663)dа Xorazm tarixini yozib qoldirish mаsаlаsi ko'tаrilgаndа, bu ishni eptey olаdigаn bir kimsа topilmаgаn. Bu haqda Аbulg'ozi Bahodirxonning o'zi quyidаgichа hikoya qilаdi: «Afsuski bizning otа-bobolаrimizning bepаrvoyiligi vа Xorazm xalqining beuquvligi, bu ikki sаbаbdin, bizning jаmoаtimizni Abdullaxonning otаlаri birlаn bizning otаlаrimizning аyrilgаn yeridin to bizgа kelguncha tarix bitmаy erdilаr. Bu tarixni bir kishigа tаklif qilаli teb fikr qilduk. Hech munosib kishi topmaduk. Zarur bo'ldi. Ul sababdin o'zimiz aytduk. Turkning masali turur: «O'qsuz o'z kindigini o'zi kesar», degan.
XVII asrda yashab ijod qilgan Abulg'ozi Bahodirxon oliy nasab, toj-taxt sohibi, o'z sulolasining shon-u shuhrati uchun ku-rash olib borgan, ayni choqda parchalanib ketayotgan Xiva xon-ligini kuchli markazlashgan davlatga aylantirish uchun ham qurol bilan, ham qalam bilan kurash olib borib, nisbiy osoyishtalik o'rnatishga erisha olgan hukmdor ham edi. U qoloqlashib qolgan Xorazmni ham iqtisodiy, ham madaniy jihatdan yuqori ko'tarishga intildi. Hukmdor sifatida bekliklar o'rtasidagi ziddiyatlar, o'zaro qirg'in urushlarga barham berishga qaratilgan tadbirlar ko'rgan bo'lsa, ijodkor sifatida «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» va «Manofe'-ul-inson» («Inson uchun foydali tadbirlar») kabi tarixiy-badiiy hamda tabiblikka oid nodir kitoblar yozadi. Abulg'ozi Ba-hodirxonning birinchi yodgorliklar asari «Shajarayi tarokima» yarim afsonaviy xususiyatga ega bo'lsada, u mahalliy xalqlarning kelib chiqishi va ularning qadimiy tarixiga oid ma'lumotlar beradi.
Abulg'ozi Bahodirxonning ikkinchi qimmatli asari «Shajarai turk» bo'lib, uni oxiriga qadar yozib tugata olmadi. Bu asarni Abulg'ozi vafotidan so'ng o'g'li Anushaxonning topshiri -g'iga ko'ra urganchlik mulla va Abulg'ozining qarindoshi Mah-mud Ibn Muhammad Urganjiy yozib poyoniga yetkazadi. Bu taxminan 21 sahifani tashkil etgan qo'shimcha edi, xolos.
«Shajarai turk» asari qisqa muqaddima va to'qqiz bobdan iborat bo'lib, Odam Atodan to turklarning qadimgi xonlaridan Mo'g'ulxongacha kechgan hodisalar va, shunindek Shaybon avlodidan Xorazm mamlakatida podsholik qilganlar zikrini o'z ichiga oladi.
Abulg'ozining «Shajarai turk» asari o'sha davrning eng noyob asarlar jumlasidandir. Shu bois mojar (Venger) sharq-shunosi G.Vamberi: «Jahon uning «Shajarai turk» nomli ta-rixiy asari uchun undan minnatdordir² degan bo'lsa, taniqli adabiyotshunos Olim Sharofiddinov: «Abulg'ozi Bahodirxon bin­ni Arabmuhammad o'zbek xonlari ishida Boburdan keyingi mu-him shaxsdir. Uning madaniyat tarixida qilgan ishlari ulug'¹ deb yuksak baho bergan. Abulg'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va boshqa asarlari nafaqat Sharq tarixchilari, balki butun dunyo ilmiy jamoatchiligining ham diqqat e'tiborini o'ziga tortgan, juda ko'plab jahon xalqlarining tillariga tarjima qilingan. Jumladan «Shajarai turk» asari rus tilida 1825, 1854 va 1871-yilda Qozon shahrida, «Shajarai tarokima» asari esa 1898 va 1906-yilda bir necha marotaba nashr etilgan. 1871-1874-yillar orasida P.N. De-mezon «Shajarai turk»ni fransuz tiliga ag'daradi. Bu asar Angliya va Amerika xalqlari orasida ham keng tarqalgan.
Abulg'ozi Bahodirxon o'zining «Shajarai turk» asari bilan Xorazm tarixchilik maktabiga asos soladi. Xorazm xalqining bu-yuk farzandi Abulg'ozi boshlagan g'oyatda ulug' va mo'tabar ish-ni undan keyingi avlodlar, Munis Xorazmiy va Muhammad Rizo Ogahiylar davom ettiradi.