14-mavzu: Jahon savdosini liberallashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar

Jahon savdosini liberallashtirish etaplari-bosqichlari
Urushdan keyingi davrda jahon iqtisodiyotining o’sish dinamikasi bilan taqqoslaganda xalqaro savdoning o’sish dinamikasi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi:
1954 - 1963 - yillar-xalqaro savdoning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 7,1%, jahon iqtisodiyotining o’sishi-5,2%;
1964-1973 - yillar-xalqaro savdoning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 8,7%, jahon iqtisodiyotining o’sishi - 5,7%;
1974 - 1990 - yillar-xalqaro savdoning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 4,5% ni, jahon iqtisodiyotining o’sishi - 3,2%;
1991-1996 - yillar-xalqaro savdoning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 5,6% ni, jahon iqtisodiyotining o’sishi 1,5% ni tashkil yetdi.
90-yillarda ancha mo’tadil o’sish va turg’unlikdan so’ng (1993-yilda) 1994-yildan boshlab jahon tovarlari savdosi hajmi ancha yuqori sur’atlarda o’sa boshladi. 1995 yilda jahon tovarlari savdosining o’sish sur’ati deyarli 9% ni tashkil yetdi.
1998 yilda dunyoning boshqa ko’plab mamlakatlariga yoyilgan Osiyo moliyaviy inqirozi natijasida jahon tovarlari savdosi hajmi 3% ga kamaydi va 1999 yilda yana 7% ga oshdi.
2010 yildan boshlab, xalqaro savdo sezilarli o’sish bilan, jahon iqtisodiyotining o’sish sur’ati yillar davomida barqaror o’sish bo’lmadi. 2020 esa jahon iqtisodiyotining yeng past o’sishi sifatida tarixga kiradi.
Liberallashtirish i globalizasiya jarayonlarining tarrifi va mohiyati

Xalqaro savdoning barqaror, barqaror o’sishiga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi:

• 
  xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi va ishlab chiqarishning baynalminallashuvi;
  
• 
  FTR- NTR, asosiy kapitalni yangilashga, iqtisodiyotning yangi tarmoqlarini yaratishga, yeskilarini qayta qurishni jadallashtirishga yordam beradi;
  
• 
  ko’p millatli korporasiyalarning jahon bozoridagi faol faoliyati;
  
• 
  xalqaro savdoni JST faoliyati orqali tartibga solish (erkinlashtirish);
  
• 
  xalqaro savdoni erkinlashtirish, ko’plab mamlakatlarning miqdoriy import cheklovlarini bekor qilish va bojxona to’lovlarini sezilarli darajada kamaytirishni o’z ichiga olgan rejimga o’tish - erkin iqtisodiy hududlarni shakllantirish;
  
• 
  savdo-iqtisodiy integrasiya jarayonlarini rivojlantirish: mintaqaviy to’siqlarni bartaraf etish, umumiy bozorlarni shakllantirish, erkin savdo zonalari;
  
• 
  sobiq mustamlaka mamlakatlarning siyosiy mustaqilligini qo’lga kiritish. Ular orasidan tashqi bozorga yo’naltirilgan iqtisodiyot modeli bilan "yangi industrial mamlakatlar" sonini oshirish.
  

Jahon savdosini liberallashtirish bosqichlari va unda JST roli

• 
  1947-yilda GATT bitimining asl nusxasi shakllantirildi va 23 ishtirokchi mamlakatlar orasida faoliyat ko’rsata boshladi. Savdo-iqtisodiy aloqalarida eng afzal-millat (most-favored-nation, MFN) rejimidan foydalanish zarurati boshqa mamlakatlarni ham o’ziga jalb qildi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar Yevropa va AQSh bozorlariga kirib borishga harakat qildilar.
  
• 
  Ikkinchi Jahon urushidan keyingi yillarda jahon savdosida alohida o’sish kuzatildi. Tovarlar eksportining o’sishi yiliga o’rtacha 6% ni tashkil etdi. 50 yil o’tgach, ya’ni 1997 yilda xalqaro savdoning umumiy hajmi 1950 darajadan 14 marotaba ortdi.
  
• 
  JST faoliyatining tahlili shuni ko’rsatdiki, o’tgan asrning 50-60 yillari suveren mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Xitoy va Hindistondan keyin Osiyo va Afrika qit’asida ko’plab yangi davlatlar paydo bo’ldi va qisqa vaqt ichida sanoatlashtirish va eksportni rivojlantirish muammolarini hal qilishga intilmoqda.
  
• 
  1990 - yillarda sosialistik tizimning qulashi, trasformasion iqtisodiyot sharoitidagi mamlakatlarning paydo bo’lishi, mintaqaviy omillarning rolini kuchaytirish - davlatlarning erkin bozorlarni shakllantirish istagi-yanada o’sish imkoniyatlarini kengaytirish vositasi sifatida ko’rindi. Yevropa Ittifoqi kengaytirish amalga oshirildi, Xitoyning yuqori iqtisodiy o’sish, tarkibida o’zgarishlar va ishlab chiqarish omillar joylashtirish.
  
• 
  2011-2018 yaqin Sharqdagi beqarorlik," rangli inqiloblar " va mintaqada va Afrika mamlakatlarida harbiy mojarolarning o’sishi.