14-mavzu. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish

14-mavzu. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish
Reja :

1. Bozor munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko'rsatkichlari.

2. Yollanma ishchilarning optimal sonini aniqlash. Mehnatning chekli
mahsuloti.
3. Mehnatning chekli daromadliligi. Mehnat qaytimi. Mehnat sig'imi.
4. Mehnat samaradorligi. Mehnat unumdorligining kamayish qonuni.
5. Mehnat resurslariga bo'lgan talab. Mehnat resurslari taklifi.
1. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlarigi asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yo‘lidir,
ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulchilikning xilma – xilligiga, narx erkinligiga, raqobat qurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zaminidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, ko‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bo‘lgan talabni qondirish, tejamli xo‘jalik yuritish, to‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat o‘rnatish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish eng so‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar o‘tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqisodiyotiga o‘tishning bir qancha modellari mavjud bo‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodibtiga o‘tishning uch turga yoki modelga bo‘lishimiz mumkin:
1. G‘arbiy Evropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo‘li.
2. Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Login Amerikasi mamlakatlarining yo‘li.
3. Mustaqil Davlatlar Xamdo‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yo‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan mamlakatlar yo‘li.
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda davlatlashtirilgan, o‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga o‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi:
1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish.
2. Bozor infrastrukturasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni o‘rnatishga ko‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat ko‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish.
3. Mulkchilik va xo‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash.
4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qo‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish.
2. Mehnatning chekli daromadliligi ning qo'shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo'shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini , qo'shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo'shimcha daromad ga ko'paytirish orqali aniqlanadi: ,
bu erda - mehnatning chekli daromadliligi;
- mehnatning chekli mahsuloti; - chekli daromad.
Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste'mol bozoridagi shartga o'xshashdir. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o'rtasidagi bog'liqlik.
3. Qaytim ko‘rsatkichlarini tobora oshib borishi ijobiy o‘zgarishlarni
bildiradi.
Sig‘imga oid ko‘rsatkichlar esa bir birlik mahsulot tarkibida qancha
asosiy vositalar qiymati mavjud ekanligini tavsiflaydi. Ushbu ko‘rsat-
kich kamayib borishi yaxshi natijalarni ko‘rsatadi yoki aksincha.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho
berishga iqtisodiy tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Korxona ishlab
chiqarish quvvati, deb uning to‘la ish bilan bandlik holatiga aytiladi. Bu
holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki uning xarajatlar
tarkibiga, moliyaviy natijasiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi.
Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish
asosida korxonaning joriy davrdagi iqtisodiy potensiali hamda uni maq-
sadli boshqaruvi belgilanadi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish tahlilining quyidagi qa-
torlarini tavsiflash mumkin:
– korxona ishlab chiqarish quvvatlarining texnik-iqtisodiy ko‘rsat-
kichlari tizimi;
– texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanishning qiyosiy tahlili;
– ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona xarajat-
lariga ta’siri tahlili;
– ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona ishlab
chiqarish samaradorligiga va faoliyat natijaviyligiga ta’siri tahlili.
4. "Samaradorligini» tushunchasi bugungi kunda juda tez-tez ishlatiladi. mehnat samaradorligi - bu ijro. Bu holda, u xodimning samaradorligi nisbati anglatadi. boshqacha tarzda natijalari asarlar soni hali avlod, deb atash mumkin. rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan ish. Amalda, uni o'lchash uchun har doim ham imkoni bo'ladi.
Atamasi "samaradorligi mehnat" shama nima? Birinchi navbatda u minimal ishlab chiqarish xarajatlarini bilan faoliyat natijasi ko'rsatadi. Bu raqamni balki ishlab tovarlar sifatini nafaqat zikr, ishlatiladi. ish samaradorligini haqida gapirganda, fokus saqlab qolish uchun ishchi kuchining sarflanishi ustidan hisoblanadi. u har qanday pul tejash uchun ajoyib bir yo'ldir, chunki to'g'ri oqimi har doim muhim.
Agar sifatli ish xarajatlarini amalga bo'lsa minimal bo'ladi, va unumdorligi - eng yuqori darajada, mehnat samaradorligi yuqori bo'ladi. Odatda ish beruvchilar bitta mahsulotining darajasiga, balki mehnat xarajatlari uchun emas, balki faqat e'tibor. Bu ko'rsatkichlar ikkalasi ish vaqti bilan o'lchanadi mumkin.
mehnat samaradorligi quyidagi qo'shimcha xususiyatlarga ega:
- ish sifati;
- inson mehnati tejash;
- mehnat unumdorligi o'zgarishlar;
- ish haqi to'lash uchun tejash mablag'lar;
- xodimlarning malakasi;
- ish vaqtining ratsionalizatorlik.
ijtimoiy va balansi iqtisodiy samaradorligini asosiy tamoyillariga mehnat muvofiq foydalanish bilan bog'liq. Misol uchun, korxona faoliyatini o'rganish, barcha xarajatlar hisobga olish kerak. Clear: mehnat, moddiy va moliyaviy. Aniq samaradorligini hisoblar mehnat amalga oshirish uchun juda qiyin. Afsuski, ekspertlar bir umumiy metodologiyasi bo'yicha qaror yo'q. Umuman hisoblar uchun ishlatiladi:
- kompaniya bog'langan ijtimoiy qadriyatlar turli ega;
- sifati va mehnat natijalari miqdori o'rtasida sodir bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri ulanish;
- mehnat samaradorligi xususiy va umumiy ko'rsatkichlar, taqqoslansa;
- vositalarini har xil mumkin bo'lgan kam vaqt ichida yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun ishchi rag'batlantirish yordam berish uchun.
ma'muriy ishlar samaradorligini kabi bir narsa hisobga olib, bir necha boshqa shartlariga amal qilishi lozim. ishlatiladigan yoki muayyan vaziyat uchun sarf nisbati va hosil manfaatli natijalar bor sodir bo'ladi. boshqarish operatsiya samarali avlod - uzoq jarayon, ba'zan yillar davomida kechiktirildi.
5. Mehnat resurslari - mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi qismi, iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan ayollar, 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar Mehnat resurslariga kiritiladi.
Kishilar yoshining ulgʻayishiga qarab Mehnat resurslariga dastlab qoʻshiladilar, soʻngra (yoshi oʻtgach) undan chiqadilar. Koʻpchilik mamlakatlarda, shu jumladan, Oʻzbekistonda 16—59 yoshdagilar Mehnat resurslariga kiritiladi. Mehnat resurslari oʻsishi aholining koʻpayishiga bogʻliq. Aholi tarkibida yoshlar qanchalik koʻp boʻlsa, Mehnat resurslari shunchalik tez oʻsadi. 20-asr oxiri —21-asr boshlarida Oʻzbekistonda Mehnat resurslari har yili 320—350 ming kishi atrofida koʻpay-ib bordi. Ularning asosiy qismini mehnat yoshiga qadam qoʻyganlar tashkil etadi.
Mehnat resurslari soni miqdoriy ifoda boʻlsa, mehnat yoshidagilarning bilim saviyasi, malakasi, kasbiy mahorati va ishbilarmonligi uning sifatini yaratadi. Taʼlimtarbiya, malakani oshirish, sogʻliqni taʼminlash, uni mustahkamlash uchun sarflar inson kapitaliga investitsiya boʻlib, Mehnat resurslari ni takroran yaratishga xizmat qiladi. Mehnat resurslari mehnat bozori orqali taqsimlanadi. Mehnat resurslari ban-dligi — mehnat yoshidagi kishilarning ish bilan taʼminlanishi, ularning tovar va xizmatlar yaratishda ishtirok etishi. Mehnat resurslari tarkibidagi ishlashga talabgor boʻla turib ish topa olmaganlar ishsizlar (qarang Ishsizlik) hisoblanadi (qarang Bandlik).