14-variant Jasalma joldastın` ha`reketine Ay ha`m Quyashtın` ta`siri

14-variant
1. Jasalma joldastın` ha`reketine Ay ha`m Quyashtın` ta`siri.
Jer a’tirapında aylanıwshı jasalma joldasqa Ay ha’m Quyashtın’ tartıw ku’shleri sezilerli da’rejede ta’sir etip, onın’ orbitasının’ bir qansha o’zgeriwlerine alıp keledi . Bul jag’dayda Aydın’ ta’siri jaqınlıg’ına baylanıslı Quyashtın’ ta’sirinen bir qansha artıq bolıp tabiladi, S u’wrette Jer a’tirapında aylanatug’ın jasalma joldas orbitasının’ A, B, C, D noqatlarında Aydın’ oraydan qashıwshı tezleniwlerinin’ qanday bag’darda ha’m u’lkenliklerde bolatug’ınlıg’ı ko’rsetilgen. Оlardın’ bag’ıtlarınan ko’riniwinshe, aqır-ayag’ında jasalma joldas orbitası Jer a’tirapında Ay menen Jerdi tutastırıwshı sızıq boyınsha «deformatsiyalanadı» (sozıladı). A noqatta oraydan qashıwshı tezleniw maksimal ma’niske jetedi 18*10^-6 m/s²tı , basqasha aytqanda bul noqatta JJ tın’ Jerdin’ ta’sirinde alatug’ın tezleniwinin’ 0,052% quraydı.


2. Jasalma joldaslardın` Jer betine salıstırg`andag`ı ha`reketi.
Jasalma joldaslardın’ Jerdin’ betine proektsiyası dep Jerdin’ orayı menen jasalma joldastı tutastırıwshı tuwrı sızıqtın’ Jerdin’ beti menen kesisken noqatına aytıladı. Jasalma joldastın’ Jer a’tirapında aylanıwı dawamında qaldırg’an onın’ sonday proektsiyalarının’ geometriyalıq ornı jasalma joldastın’ trassası dep ataladı .
Jasalma joldastın’ trassası Jer betindegi sonday noqatlardın’ ornı bolıp tabıladı, bul noqatlarda sutkanın’ ha’r tu’rli waqıtında jasalma joldas zenit arqalı o’tedi .
Jerdin’ aylanıwına baylanıslı jasalma joldas trassasının’ Jer ekvatorın kesip o’tiw mu’yeshi jasalma joldas orbitasının’ ekvatorg’a awısıw mu’yeshinen parıq qıladı. Joldas orbitasının’ Jer ekvatorı tegisligine qıyalıg’ına baylanıslı ra’wishte onın’ «boyı» o’zgeri p turadı . Qıyalıq qansha kishi bolsa, «8» din’ boyı da sonshama kishi boladı. Eger awısıw mu’yeshi nolge ten’ bolsa(i= 0) trassada ekvatorda jatıwshı noqatına aylanadı . Jer ekvatorının’ bul noqatında turg’an baqlawshısına jasalma joldas barlıq waqıttada zenitte ko’rinedi (basının’ u’stinen basqa ta’repke jıljımaydı ). Bunday joldaslar geostatsionar joldaslar dep ataladı .

. Jer planetasi haqqında ulıwma maǵlıwmatlar.Tayanısh túsinikler Jer xarakteristikaları, atmosferası, gidrosfera, litosfera hám t.b.

Jer Quyashtan uzaqlıg’ı boyınsha u’shinshi orında turıwshı planeta bolıp, Jer tipindegi planetalar ishindegi en’ irisi bolıp esaplanadı. Planetamızdın’ ekvatorlıq radiusı 6378 km. Jer Quyash a’tirapında sekundına shama menen 30 km tezlik penen qozg’alıp, 365,24 sutkada onın’ a’tirapın bir ret tolıq aylanıp shıg’adı. Jer o’z ko’sheri a’tirapında 23 saat 56 minut 4 sekundta bir ret tolıq aylanıp shıg’adı . Bul onın’ haqıyqıy aylanıw da’wiri bolıp esaplanadı . Jerdin’ ortasha tıg’ızlıg’ı ha’r kub santimetrde 5,5 grammg’a ten’ bolıp, massası shama menen 6*10²⁴ kg.
Planetamızdın’ atmosferası mın’lag’an km biyiklikke shekem sozılıp, awırlıg’ı shama menen 5mın’ 160 trillion tonna keledi. 20-30 km shamasındag’ı biyiklikte jaylasqan ozon qatlamı Quyashtın’qısqa tolqınlı ultrafiolet nurların ku’shli jutıp, barlıq tiri haywanlar ha’m adamzattı bunday nurlardın’ qa’wipli ta’sirinen saqlaydı . At mosferanın’ 21% jaqını kislorod, shama menen 78% in azot, qalg’an bo’limin bolsa basqa gazler: argon, karbonat angidridi ha’m suw puwları quraydı .
Jer gidrosferası Jer ju’zindegi qattı , suyıq ha’m gaz halındag’ı zatlardın’jıynag’i. Оnda tek suyıq hal dag’ı suwdın’ ko’lemi 1,37*10¹⁸ m³ bolıp, ulıwmalıq maydanı 3 610 milliard m² ten’, yag’niy, ol Jerdin’ tolıq betinin’ 71% quraydı.
Jerdin’ qattı qatlamı litosfera bolip, planetamızdın’ tiykarg’ı massası usi qatlam bolip esaplanadi.
Jer silkiniwleri payıtında Jer betinin’ ha’rqıylı noqatlarında olardı u’yreniw jolı menen shama menen 3000 km teren’likten ishki ta’repinde suyıq haldag’ı yadrosı bar ekenligi aniqlang’an . Bul yadro tiykarınan eki-radiusı 1200 kmge shekem ishki - qattı ha’m onın’ u’stinde 2250 km qalın’lıqtag’ı suyıq bo’limlerden ibarat.


4. Astrofizikalıq ásbaplar. Tayanısh túsinikler: Teleskoplar, radioteleskoplar aynalı-linzalı teleskoplar, teleskoplardıń tiykarǵı xarakteristikaları.

Teleskoplar-astrofizik izertlewler qılıwda astronomlardıń tiykarǵı quralı bolıp birinshi teleskop 1609 jılı italyan alımı Galiley tárepinen iske túsirilip, Aydıń relefi Yernikiga uqsaslıǵın, Yupiter átirapındaǵı 4 joldasin, Quyashdıń dog'ini hám Sabanlar jolin juldızlar shólkemlestirgenligin anıqladi. Bul jańa ashılıwlar, teleskopning aspan deneleriniń tábiyaatın

úyreniwde, kútá úlken múmkinshilikler jaratılıwması múmkinligin xabar berip, astronomiyada jańa
eraning ashılıwınan bildirgi berdi. Teleskopning oylap tabıw etiliwi, astrofizikada zárúrli waqıya
bolıp, ol Álem dúzilisi haqqında ilimiy dúńyaǵa kózqarastıń qáliplesiwinde úlken rol oynadı.

5. Geografiyalıq ken`ligi 60<sup>0</sup> qa ten` bolg`an Sankt-Peterburgta Altair juldızının` (Bu`rkittin` si) joqarg`ı kulminatsiyası qanday biyiklikte o`tedi. Awısıw mu`yeshi +8,44⁰